بريتاندىق ۆۆس تەلەراديوكورپوراتسياسى قازاقستان مەتاننىڭ اتقىلاۋ كولەمى بويىنشا دۇنيە جۇزىندە ەكىنشى ورىندا تۇرعانىن مالىمدەدى، دەپ حابارلايدى “ادىرنا” ۇلتتىق پورتالى.
«وتكەن جىلى تىركەلگەن ەڭ ناشار مەتان اتقىلاۋىنىڭ ءبىرى قازاقستانداعى شالعاي ۇڭعىمادا ورىن العانىن BBC Verify ۇسىنعان جاڭا تالداۋ انىقتادى. شىعۋ التى ايدان استام ۋاقىت بويى جالعاسقان ءورتتى تۋدىرعان كەزدە شامامەن 127 000 توننا گاز سىرتقا شىعارىلدى. مەتان كومىرقىشقىل گازىنا قاراعاندا الدەقايدا كۇشتى پارنيكتىك گاز بولىپ تابىلادى. ۇڭعىماعا يەلىك ەتەتىن Buzachi Oil كومپانياسى مەتاننىڭ «ەلەۋلى مولشەرى» اتقىلاپ كەتكەنىن جوققا شىعارادى»، - دەلىنگەن حابارلامادا.
اتاپ وتكەندەي، اقش-تىڭ قورشاعان ورتانى قورعاۋ اگەنتتىگىنىڭ پارنيكتىك گازدار ەكۆيۆالەنتىنىڭ كالكۋلياتورىنا سايكەس، مۇنداي اتقىلاۋدىڭ قورشاعان ورتاعا اسەرى جىلىنا 717 مىڭنان استام بەنزين كولىگىنىڭ اسەرىمەن سالىستىرىلادى.
«اتقىلاۋدىڭ اۋقىمى مەن ۇزاقتىعى، شىنىن ايتقاندا، ادەتتەن تىس. بۇل وتە ۇلكەن»، - دەدى بۇۇ حالىقارالىق مەتان وبسەرۆاتورياسىنىڭ باسشىسى مانفرەدي كالتاگيرونە.
اتقىلاۋ 2023 جىلدىڭ 9 ماۋسىمىندا ماڭعىستاۋ وبلىسىنداعى بارلاۋ ۇڭعىماسىن بۇرعىلاۋ كەزىندە شىعارىلۋ ورىن العان كەزدە باستالدى، ناتيجەسىندە جىل سوڭىنا دەيىن ۇزدىكسىز ءورت بولدى. ءورت 2023 جىلدىڭ 25 جەلتوقسانىندا عانا اۋىزدىقتالدى.
«ۆۆس-گە جەرگىلىكتى بيلىك وكىلدەرى قازىر ۇڭعىمانى تسەمەنتپەن تىعىزداۋ جۇمىستارى ءجۇرىپ جاتقانىن ايتتى. تابيعي گاز، ەڭ الدىمەن، مەتاننان تۇرادى، بۇل - ءمولدىر گاز. بىراق كۇن ساۋلەسى مەتان بۇلتىنان وتكەندە، ول كەيبىر جەرسەرىكتەردىڭ باقىلاي الاتىن بىرەگەي قولتاڭباسىن جاسايدى. بۇل ەرەكشە مەتاننىڭ اتقىلاۋىن العاش رەت فرانتسۋزدىق Kayrros گەواناليز فيرماسى زەرتتەگەن.
ولاردىڭ تالداۋىن نيدەرلاندى عارىشتىق زەرتتەۋلەر ينستيتۋتى مەن يسپانياداعى ۆالەنسيا پوليتەحنيكالىق ۋنيۆەرسيتەتى راستادى. عالىمدار سپۋتنيكتىك دەرەكتەردى زەرتتەگەننەن كەيىن، ماۋسىم مەن جەلتوقسان ارالىعىندا مەتاننىڭ جوعارى كونتسەنتراتسياسى 115 ءتۇرلى جاعدايدا كورىنەتىنىن انىقتادى. وسى كورسەتكىشتەرگە سۇيەنە وتىرىپ، ولار وسى جالعىز ۇڭعىمادان 127 مىڭ توننا مەتان اتقىلاعان دەگەن قورىتىندىعا كەلدى. بۇل وسى ۋاقىتقا دەيىن تىركەلگەن مەتاننىڭ ەكىنشى ەڭ ۇلكەن انتروپوگەندىك اعۋىنا اينالۋى مۇمكىن»، - دەلىنگەن حابارلامادا.
ۆالەنسيا پوليتەحنيكالىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ قىزمەتكەرى، مەتاننىڭ اتقىلاۋىن سىناۋعا كومەكتەسكەن لۋيس گۋانتەر 2022 جىلدىڭ قىركۇيەگىندە رەسەي گازىن گەرمانياعا تاسىمالدايتىن ەكى قۇبىردى – سولتۇستىك اعىندى جانە 1-ءشى قۇبىردى سۋ استىنداعى جارىلىستار جارىپ جىبەرگەن كەزدە «تەك سولتۇستىك اعىنداعى ديۆەرسيا عانا ۇلكەن اعىپ كەتۋىنە اكەلۋى مۇمكىن» دەيدى. سولتۇستىك اعىن 2 اتموسفەراعا 230 000 تونناعا دەيىن مەتان شىعارادى.
حالىقارالىق ەنەرگەتيكا اگەنتتىگىنىڭ مالىمەتى بويىنشا، ونەركاسىپتىك رەۆوليۋتسيادان كەيىنگى جاھاندىق تەمپەراتۋرانىڭ 30%-عا جۋىعى مەتانعا جاۋاپتى.
سپۋتنيكتىڭ كورسەتكىشتەرىنە بۇلت جامىلعىسى سياقتى سىرتقى فاكتورلار اسەر ەتۋى مۇمكىن بولسا دا، عالىمدار بۇل جەكە ۇڭعىمادان وراسان زور مەتاننىڭ اتقىلاعانىنا «وتە سەنىمدى» دەيدى.
«ءبىز مەتانعا سەزىمتال بەس ءتۇرلى سپۋتنيكتىك قۇرالدىڭ كومەگىمەن مەتان شلەيفتەرىن انىقتادىق. بۇل قۇرالداردىڭ ارقايسىسى مەتاندى بەلگىلى ءبىر جولمەن ولشەيدى، بىراق ءبىز ولاردىڭ بارلىعىنان وتە دايەكتى ولشەمدەر الدىق »، - دەدى گۋانتەر.
ماڭعىستاۋ وبلىسىنىڭ ەكولوگيا دەپارتامەنتى ءوز مالىمدەمەسىندە 9 ماۋسىم مەن 21 قىركۇيەك ارالىعىندا اۋاداعى مەتاننىڭ مولشەرى رۇقسات ەتىلگەن نورمادان 10 ەسە جوعارى بولعانىن راستادى. سونداي-اق، العاشقى شىعارىلعاننان كەيىن بىرنەشە ساعات ىشىندە اۋاداعى مەتان دەڭگەيى رۇقسات ەتىلگەن دەڭگەيدەن 50 ەسە جوعارى بولدى.
بىراق ۇڭعىماعا يەلىك ەتەتىن قازاقستاندىق «Buzachi Oil» كومپانياسى كوپ مەتان اتقىلاپ كەتتى دەگەن بولجامدى جوققا شىعارادى.
كومپانيا ونىڭ ۇڭعىماسىندا تەك «بولماۋ» گازدىڭ بولعانىن جانە مەتاننىڭ اعىپ كەتۋى ۇڭعىمادان شىققان كەزدە جانىپ كەتەتىنىن ايتادى.
ول سونداي-اق اتموسفەراعا تەك سۋ بۋى اعىپ، عارىشتان كورىنەتىن ۇلكەن اق شلەيفتەردى قالىپتاستىرادى دەپ سانايدى.
«ءبىز جاعدايعا جاۋاپكەرشىلىكپەن قارادىق»، - دەدى كومپانيا ديرەكتورىنىڭ ستراتەگيالىق دامۋ جونىندەگى ورىنباسارى دانيار دۇيسەمباەۆ.
BBC-گە رۇقسات بەرىلمەگەن Buzachi Oil كومپانياسىنىڭ تاپسىرىسى بويىنشا جۇرگىزىلگەن سىرتقى زەرتتەۋلەر Kayrros-تىڭ تۇجىرىمدارىنا كۇمان كەلتىرەتىنى اتاپ ءوتىلدى.
كومپانيانىڭ ايتۋىنشا، بۇل سپۋتنيكتەر اتموسفەراداعى سۋ بۋى سياقتى باسقا گازداردى مەتان دەپ قاتەلەسكەن بولۋى مۇمكىن دەپ بولجايدى جانە عالىمدار شىعارىلىم باستالعانعا دەيىن اۋادا بولعان مەتاندى ەسەپكە الماعان.
بىراق باستاپقى اتقىلاۋدى تەكسەرۋگە قاتىسقان توپتار مۇنى جوققا شىعارادى.
«ءبىز سۋ بۋىنىڭ نەمەسە ءتۇتىننىڭ ىقتيمال اسەرىن تەكسەردىك جانە ولشەۋلەرىمىزبەن ارەكەتتەسەتىن ادامداردان ەشقانداي سيگنال تاپپادىق»، - دەدى گۋانتەر.
ول سونداي-اق عالىمداردىڭ تەك «مەتاننىڭ جالعىز شلەيفتەرىن» ىزدەپ جاتقانىن جانە ولاردىڭ ادىستەرى اپاتقا دەيىن اتموسفەراداعى مەتانعا اسەر ەتپەيتىنىن ايتتى.
اتىراۋ وبلىستىق ونەركاسىپتىك قاۋىپسىزدىك كوميتەتى اپاتتىڭ سەبەپتەرىنە قاتىستى جۇرگىزگەن قىزمەتتىك تەكسەرىس «بوزاچي ويل» كومپانياسىنىڭ ۇڭعىمانى بۇرعىلاۋ جۇمىستارىن ءتيىستى دەڭگەيدە قاداعالاماعانى انىقتالدى.
ول سونىمەن قاتار بۇرعىلاۋ كەزىندەگى كوپتەگەن ساتسىزدىكتەرگە قوسالقى مەردىگەر زامان ەنەرگو كومپانياسىن كىنالادى. زامان ەنەرگو بۇل وقيعاعا تۇسىنىكتەمە بەرۋدەن باس تارتتى.
قازاقستاننىڭ ەنەرگەتيكا مينيسترلىگى BBC-گە بەرگەن مالىمدەمەسىندە اعىپ كەتۋدى جويۋ «كۇردەلى تەحنيكالىق وپەراتسيا» ەكەنىن جانە «مۇنداي اپاتتارمەن كۇرەسۋدىڭ امبەباپ شەشىمى جوق» ەكەنىن ايتتى.
«الايدا بۇل ورتالىق ازيادا ءىرى مەتاننىڭ اتقىلاۋى ءبىرىنشى رەت ەمەس. كورشى تۇركىمەنستان سياقتى قازاقستاندا دا «سۋپەر ەميتەنتتەر» - بۇل تەرميندى عالىمدار اتموسفەراعا كوپ مولشەردە مەتان بولەتىن وقيعالاردى سيپاتتاۋ ءۇشىن قولداناتىن ونداعان جاعدايلار تىركەلدى»، دەپ قوسادى ۆۆس.
دەگەنمەن، گۋانتەر مىرزانىڭ ايتۋىنشا، ماڭعىستاۋ وبلىسىندا بايقالعان وقيعا بولەك.
«بۇل ءبىز بۇرىن-سوڭدى انىقتاعان «قالىپتى» ادام ارەكەتىنەن مەتاننىڭ ەڭ ۇلكەن اتقىلاۋى»، - دەدى ول.
Climate Action Tracker كومپانياسىنىڭ كليمات جونىندەگى ساراپشىلارى تابيعي گاز ءوندىرۋدىڭ بولجامدى ۇلعايۋىمەن قازاقستان گاز قۇبىرلارىنان مەتاننىڭ ودان ءارى اتقىلاۋ قاۋپىمەن بەتپە-بەت كەلەتىنىن ايتتى.
وتكەن جىلعى COP28 كليماتتىق سامميتىندە قازاقستان 2030 جىلعا قاراي مەتان شىعارىندىلارىن 30%-عا قىسقارتۋ تۋرالى 150-دەن استام ەلدىڭ ەرىكتى كەلىسىمى بويىنشا جاھاندىق مەتان كەپىلدىگىنە قوسىلدى.
