سوڭعى ونجىلدىقتىڭ كولەمىندە الەم ەلدەرىنىڭ تەك اكادەميالىق ءارى ساياسي ورتاسىندا عانا ەمەس، جالپى قاراپايىم حالىقتىڭ اۋزىنان تۇسپەيتىن تاقىرىپتاردىڭ ءبىرى قىتايدىڭ «ءبىر بەلدەۋ، ءبىر جول» باستاماسى ەكەنى جاسىرىن ەمەس. بىرەۋلەر بۇل باستاماعا سەسكەنىپ قاراسا، ءبىرى ۇلكەن مۇمكىندىك ەكەنىن العا تارتىپ جاتادى. ال ەندى كەيبىرەۋلەر قىتايلىق باستامانى ارقاشان تەرەڭنەن ويلايتىن قىتاي بيلىگىنىڭ وزگەلەردى ءوزىنىڭ ساياسي-ەكونوميكالىق قۇرىعىنا ءتۇسىرۋ ماقساتىندا جاساپ وتىرعان ايلاكەر ساياساتى دەپ ات توندارىن الا قاشىپ جاتقاندارى دا بار. وسى تەكتەس ءار ءتۇرلى پايىمدار قازاق قوعامىندا دا كەڭىنەن كەزدەسەدى.
ءبىرىمىز «ىرگەمىز ءتۇيىسىپ جاتقان الەمدىك ەكىنشى ەكونوميكا بولىپ تابىلاتىن الىپ مەملەكەتپەن تەرەڭ ساۋدا-ەكونوميكالىق قارىم-قاتىناستار ورناتىپ، ىنتىماقتاستىقتىڭ جەمىسىن كورمەسەك، بۇل ۇلكەن تاريحي قاتەلىك بولادى» دەسەك، ەندى ءبىرىمىز «قىتايلىق باستاما اياسىندا كەلەر ينۆەستيتسيا مەن نەسيە – ەل موينىنا تۇسەر قىلبۇراۋ» دەپ ىرگەمىزدى الشاق ۇستاۋعا شاقىرامىز. مۇنىڭ ءبارى اقپارات تاپشىلىعىنان نەمەسە ءبىرجاقتى اقپاراتتاردىڭ باسىمدىق الۋىنان تۋىنداپ وتىرعان ەكىۇداي پايىم ەكەنى انىق. سونىڭ ىشىندە، اسىرەسە، قازاق تىلىندەگى كەشەندى زەرتتەۋلەرگە سۇيەنگەن تۇشىمدى جۇمىستاردىڭ ازدىعى جانە جۇرتشىلىقتىڭ عىلىمي نەگىزدەلگەن ىرگەلى ەڭبەكتەردەن گورى ءۇستىرت جازىلعان جەڭىل-جەلپى اقپاراتتارعا ءۇيىرسەكتىگى ارقيلى الىپ-قاشپا اڭگىمەلەرگە مۇرىندىق بولىپ وتىر. جاقىندا وسى ولقىلىقتىڭ ورنىن تولتىرارلىق سالماقتى عىلىمي ەڭبەك جارىققا شىقتى.
ر.سۇلەيمەنوۆ اتىنداعى شىعىستانۋ ينستيتۋتىنىڭ عىلىمي قىزمەتكەرلەرى، قىتايتانۋشى عالىمدار اينۇر ابيدەنقىزى مەن قۇرمەت قادىلعازىۇلىنىڭ «قىتايدىڭ «ءبىر بەلدەۋ، ءبىر جول» ستراتەگياسى جانە قازاقستاننىڭ ەكونوميكالىق مۇددەسى» اتتى مونوگرافياسى تەك عىلىم-ءبىلىم سالاسىندا جۇرگەن جاندار ءۇشىن عانا ەمەس، ەلدىڭ ىشكى-سىرتقى ساياساتىنا قاتىستى جاڭالىقتارعا قۇلاق ءتۇرىپ جۇرەتىن بارشا جۇرت ءۇشىن قۇندى ەڭبەك ەكەنىن باسا ايتۋىمىز كەرەك. زەرتتەۋ جۇمىسى ەكونوميكا، ساياساتتانۋ، حالىقارالىق ەكونوميكالىق قاتىناستار مەن قىتايتانۋ سالاسىنىڭ ماماندارى مەن ىزدەنۋشىلەرىنە ارنالعانىمەن، ەڭبەكتىڭ قىتايلىق «ءبىر بەلدەۋ، ءبىر جول» باستاماسى جايلى جانە ونىڭ ەلىمىزگە اسەرى تۋرالى تەرەڭىرەك بىلگىسى كەلەتىن بارلىق وقىرمانعا قاجەت سالماقتى جۇمىس ەكەنىن ايتا كەتۋ كەرەك. بۇل زەرتتەۋ قىتايلىق «ءبىر بەلدەۋ، ءبىر جول» باستاماسىنىڭ تەك ساۋدا-ەكونوميكالىق ىنتىماقتاستىق پەن ءوڭىردىڭ ينفراقۇرىلىمدىق دامۋىنا تيگىزەر اسەرلەرىن عانا زەردەلەپ قويماي، قىتايلىق مەگاجوبانىڭ تاريحي، ساياسي-ەكونوميكالىق العىشارتتارى، رەسمي بەيجىڭنىڭ گەوستراتەگيالىق پايىمىنىڭ تابيعاتىنا تەرەڭ ۇڭىلەدى.
ەڭ الدىمەن كىتاپتىڭ تاقىرىبىنان-اق عالىمداردىڭ قىتايلىق «ءبىر بەلدەۋ، ءبىر جول» باستاماسىنا قاتىستى ۇستانىمدارىن ءبىردەن بايقاۋعا بولادى. قىتاي بيلىگى «ءبىر بەلدەۋ، ءبىر جولدى» ارقاشان «باستاما» () دەپ اتاۋدى ءجون كورەدى. جوبا، باعدارلاما، جوسپار نە ستراتەگيا دەگەنگە قاراعاندا باستاما تەرمينىنىڭ اناعۇرلىم جۇمساق ەستىلەرى انىق. رەسمي بەيجىڭ «ءبىر بەلدەۋ، ءبىر جولدىڭ» تارتىمدىلىعىن ارتتىرۋ ءۇشىن جانە وزگەلەردى ۇركىتىپ الماۋ ءۇشىن «باستاما» دەپ اتايتىنى سوندىقتان. ياعني، بەيجىڭنىڭ پايىمىنشا، قىتاي مەملەكەتى ۇسىنىپ وتىرعان ىزگى «باستامانى» وزگە مەملەكەتتەر ءوز ەركىمەن، ءوز ىنتا-نيەتتەرىمەن قوستاسا، جالپى ادامزاتتىڭ يگىلىگى ءۇشىن جۇمىس ىستەمەك. سەبەبى جۇمىر جەردە عۇمىر كەشكەن بارشا «ادامزاتتىڭ تاعدىرى ورتاق». ال كىتاپ اۆتورلارى قىتايلىق باستامانى «قىتايدىڭ «ءبىر بەلدەۋ، ءبىر جول» ستراتەگياسى دەپ ناقتى اتايدى. اۆتورلاردىڭ پايىمىنشا، «ءبىر بەلدەۋ، ءبىر جول» – تەوريالىق تۇرعىدا تۇجىرىمدالعان، قۇقىقتىق-ءنورماتيۆتى نەگىزى بەكىتىلگەن، جۇزەگە اسىرۋ تەتىكتەرى ناقتىلانعان جانە قاجەتتى قاراجاتتى ۇسىناتىن قارجى ينستيتۋتتارى قالىپتاسقان قىتايلىق ستراتەگيالىق جوبا. عالىمدار ءوز ەڭبەكتەرىندە وسى پايىمدارىن كەشەندى زەرتتەۋلەر مەن تالداۋلار ارقىلى دالەلدەپ بەرەدى.
«قحر-نىڭ «ءبىر بەلدەۋ، ءبىر جول» ستراتەگياسى جانە حالىقارالىق گەوساياسي جاعداي»; «قحر-نىڭ «ءبىر بەلدەۋ، ءبىر جول» ستراتەگياسىنىڭ العاشقى كەزەڭى: ءمۇمكىندىكتەر مەن پروبلەمالار»; «قحر-نىڭ «ءبىر بەلدەۋ، ءبىر جول» ستراتەگياسى جانە قازاقستان: ەكونوميكالىق مۇددەلەر، مۇمكىندىكتەر جانە سىن-قاتەرلەر» دەپ اتالاتىن ءۇش تاراۋدان ءجانە «قىتاي عالىمدارىنىڭ «ءبىر بەلدەۋ، ءبىر جول» ستراتەگياسى تۋرالى پايىمداۋلارى» اتتى قوسىمشا ءبولىمى بار. 20 باسپاتاباقتان تۇراتىن زەرتتەۋدە قىتايلىق باستامانىڭ تاريحي، ساياسي-ەكونوميكالىق العىشارتتارى مەن جوبانىڭ مازمۇنى، ماقسات-مىندەتتەرى جان-جاقتى اشىپ كورسەتىلەدى. 2013 جىلى سي تسزينپين استانادا نازارباەۆ ۋنيۆەرسيتەتىندە «ءبىر بەلدەۋ، ءبىر جول» باستاماسىن العاش رەت الەمگە جاريا ەتكەنىمەن، بۇل جوبا جاڭا سايلانعان قحر ءتوراعاسىنىڭ ءوزى توتەسىنەن شىعارعان تىڭ باعدارلاما ەمەس دەن سياوپين رەفورماسىنىڭ زاڭدى جالعاسى دەگەن پايىم جاسايدى اۆتورلار. كىتاپتا كەلتىرىلگەن ستاتيستيكالىق كورسەتكىشتەرگە جۇگىنسەك، قحر-نىڭ ءجىو 40 جىلدا 335%-عا ەسەلەنگەن. 1978 جىلى قىتايدىڭ ءجىو 367,9 ملن يۋان بولعان بولسا، 2017 جىلى ەلدىڭ ءجىو 80 ترلن ءيۋاندى قۇراعان. ياعني، 1978 جىلى قىتايدىڭ الەمدىك ەكونوميكاداعى ۇلەسى 1,8 % قۇراسا، 2017 جىلى 15%-عا جەتكەن. ال 2022 جىلى بۇل كورسەتكىش 18,5%-عا جەتىپ قانا قويماي، قىتايدىڭ الەمدىك ەكونوميكانىڭ وسۋىنە قوسقان ۇلەسى 30%-دان اسىپ تۇسكەن. سونىمەن قاتار قىتاي ۆاليۋتا قورى بويىنشا الەمدە 2006 جىلدان بەرى ءبىرىنشى ورىندا. 2022 جىلى ەلدىڭ ۆاليۋتا قورى 3,13 ترلن اقش دوللارىن قۇراعان. ساياسي-ەكونوميادا ءجيى ايتىلاتىن: «ءبىر مەملەكەت دامىعان سايىن، ونىڭ ەكونوميكالىق قۇرىلىمىنداعى اۋىلشارۋاشىلىعى سەكىلدى ءداستۇرلى شارۋاشىلىقتاردىڭ ۇلەسى ازايىپ، ونەركاسىپ سالاسىنىڭ ۇلەسى ارتادى. ەكونوميكانىڭ ۇدايى دامۋى عىلىم-تەحنيكا مەن جاڭا تەحنولوگيالاردى نەگىز ەتەتىن قىزمەت كورسەتۋ سالاسىنىڭ جەتىلۋىنە اكەلەدى» دەيتىن قاعيدات قىتاي مىسالىندا ناقتى كورىنىس تاپقانىن بايقايمىز. كىتاپتا كورسەتىلگەندەي، 1978 جىلى قىتاي ەكونوميكاسىنداعى اۋىلشارۋاشىلىعىنىڭ ۇلەسى 80%-دان اسقان بولسا، 2018 جىلى ەل ەكونوميكاسىنداعى اۋىلشارۋاشىلىعىنىڭ ۇلەسى نەبارى 7,9%-دى، ال ونەركاسىپ پەن قىزمەت كورسەتۋ سالالارى سايكەسىنشە 40,5% ءجانە 56,1% قۇراعان. وسى كورسەتكىشتەرگە قاراي وتىرىپ، قىتاي ءۇشىن بۇرىنعى ەكونوميكالىق ساياساتتىڭ زاماناۋي سىن-تەگەۋرىندەرگە جاۋاپ بەرە المايتىنىن جانە قالىپتاسقان نارىقتىڭ ازدىق ەتەتىنىن تۇسىنەمىز. كىتاپ اۆتورلارى ناقتى ستاتيستيكاعا جۇگىنە وتىرىپ، بىزگە «ءبىر بەلدەۋ، ءبىر جول» باستاماسىنىڭ تاريحي، ساياسي-ەكونوميكالىق العىشارتتارىن تاپتىشتەپ ءتۇسىندىرىپ بەرەدى.
سونىمەن قاتار سوڭعى ونجىلدىقتىڭ كولەمىندە الەمدىك گەوساياسي جاعدايدىڭ اۋمالى-توكپەلى بولىپ تۇرۋى سونىڭ ءىشىندە، اسىرەسە ازيا-تىنىق مۇحيت ايماعىنداعى ويىن ەرەجەلەرىنىڭ وزگەرە باستاۋى دا قىتايدى سىرتقى نارىقپەن بايلانىستىراتىن جاڭا يمپورت-ەكسپورت وتكەلدەرىن ىزدەۋگە نەمەسە بۇرىنعى وتكەلدەردىڭ ءمۇمكىندىكتەرىن ارتتىرۋ جولدارىن قاراستىرۋعا يتەرمەلەگەنىن بايقايمىز. اينۇر ابيدەنقىزى مەن قۇرمەت قادىلعازىۇلى «ءبىر بەلدەۋ، ءبىر جول» باستاماسىنىڭ ءبىر تارماعى بولىپ تابىلاتىن «جىبەك جولىنىڭ ەكونوميكالىق بەلدىگى» قىتاي ءۇشىن اسا ماڭىزدى ستراتەگيالىق باعىت ەكەنىن ايتادى. قىتاي تاۋارلارىنىڭ 90% تەڭىز ارقىلى تاسىمالداناتىن ەسكەرسەك، قىتاي ءۇشىن سينگاپۋر مەن مالايزيانى يندونەزيادان ءبولىپ تۇرعان مالاككا بۇعازىنىڭ ماڭىزدىلىعى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى. ازيا-تىنىق مۇحيتى ايماعىنداعى گەوساياسي جاعداي ۋشىعار بولسا قىتايدى باتىس نارىعىمەن بايلانىستار بالاما جولدىڭ كوپ بولۋى وتە وزەكتى. سول سەبەپتى سي توراعانىڭ «ءبىر بەلدەۋ، ءبىر جول» ستراتەگياسىن جاريا ەتەردە الدىمەن استاناعا ات باسىن بۇرعانىن اۆتورلار وسىلاي تۇسىندىرەدى.
قىتايدىڭ «بەلدەۋ جانە جول» باستاماسىن ءبارىمىز اۋىزدان تاستاماي ءسوز ەتىپ ءجۇرەتىنىمىزبەن جەمە-جەمگە كەلگەندە ونىڭ مازمۇنى مەن ماقساتىنىڭ ناقتى نە ەكەنىن ايتا الماي ءمۇدىرىپ قالاتىنىمىز جاسىرىن ەمەس. بۇعان قىتايدىڭ ءوزىنىڭ جاھاندىق ستراتەگيالارىن «باستاما» دەپ جۇمسارتىپ اتايتىنى دا سەبەپ بولاتىن شىعار. اقپارات قۇرالدارىندا وزگە مەملەكەتتەردىڭ ينفراقۇرىلىمداردى دامىتۋ، ۇلتتىق يندۋستريالدى-يننوۆاتسيالىق جوبالارىنىڭ قىتايلىق «باستامامەن» ۇيلەسىپ جاتقانى جايلى ءجيى جازىلادى. ىلگەرىرەكتە قازاقستاندىق اقپارات كوزدەرىندە دە «بەلدەۋ جانە جول باستاماسى مەن نۇرلى جولدىڭ توعىسۋى» دەگەن سىندى ءسوز يىرىمدەرى ءجيى كەزدەسەتىن. سوندىقتان دا قىتايلىق باستاما بىلايعى جۇرتقا وزگە ەلدەردىڭ قولداپ-قوشتاۋىنسىز جۇزەگە اسپاس، «ۇرانداي سالعان ىنتىماقتاستىققا شاقىرۋ» سياقتى كورىنىپ جاتادى. الايدا كىتاپ اۆتورلارى «ءبىر بەلدەۋ، ءبىر جولدىڭ» ماقسات-ءمىندەتتەرى ايقىندالعان ناقتى ستراتەگيا ەكەنىن ءار قىرىنان ايعاقتايدى.
اۆتورلاردىڭ كورسەتۋى بويىنشا، «ءبىر بەلدەۋ، ءبىر جول» ستراتەگياسىنىڭ مازمۇن-ماقساتى «بەس تۇتاستىرۋ» قاعيداتتارىنا نەگىزدەلگەن. ناقتىراق ايتقاندا: ساياسي ءۇيلەستىرۋ، ينفراقۇرىلىمدارى دامىتۋدى جالعاستىرۋ، توسقاۋىلسىز ساۋدا، قارجىنى اينالىمعا قوسۋ جانە حالىقتاردى جاقىنداستىرۋ.
كەز كەلگەن ستراتەگيالىق جوبانىڭ ءجۇزەگە اسۋىندا ماڭىزدى جايت قارجى ماسەلەسى ەكەنى ايان. قىتايتانۋشى عالىمدار ا.ابيدەنقىزى مەن ق.قادىلعازىۇلى بۇل ماسەلەنىڭ شەشىمىن دە قىتاي «قارجىنى اينالىمعا قوسۋ» قاعيداتى نەگىزىندە تابا ءبىلگەنىن جازادى. ياعني، 2014 جىلدىڭ 24 قازانىندا قىتايدىڭ باستاماسىمەن 21 مەملەكەت بەيجىڭدە «ازيا ينفراقۇرىلىمداردى ينۆەستيتسيالاۋ بانكىن» قۇرۋ تۋرالى شارتقا قول قويعان ەدى. جارعىلىق كاپيتالى 100 ملرد اقش دوللارىن قۇرايتىن بانكىدەگى قىتايدىڭ ۇلەسى 30,34%. ال 2014 جىلى 29 جەلتوقساندا قۇرىلعان اكتيۆى 40 ملرد اقش دوللارى بولاتىن «جىبەك جولى قورىن» قارجىلاندىرۋدى بەيجىڭ تولىعىمەن ءوز مىندەتىنە العان. ياعني، قىتاي الەمدەگى ەڭ ءىرى ۆاليۋتا قورىن «ءبىر بەلدەۋ، ءبىر جول» اياسىندا كەدەرگىسىز جاھاندىق نارىققا شىعارىپ، ەل پايداسى ءۇشىن جۇمىس ىستەتۋگە باعىتتالعان ۇتىمدى ستراتەگيا رەتىندە پايدالانىپ وتىر.
اۆتورلار اينۇر ابيدەنقىزى مەن قۇرمەت قادىلعازىۇلى جۇرگىزگەن كەشەندى زەرتتەۋلەرىن تۇيىندەي كەلە، «ءبىر بەلدەۋ، ءبىر جول» باستاماسىنا «يدەولوگيالىق تۇرعىدان باستاپ، ينفراقۇرىلىم، قارجىلىق قۇرال، رۋحاني-پسيحولوگيالىق اسپەكتىلەرگە دەيىن جەتە ويلاستىرىلىپ، پىسىقتالعان ءىرى ستراتەگيالىق جوبا» دەپ باعا بەرەدى.
كىتاپتىڭ ءۇشىنشى تاراۋىندا عالىمدار قىتايلىق ستراتەگيانىڭ قازاقستان ءۇشىن ءمۇمكىندىكتەرى مەن سىن-قاتەرلەرىنە جان-جاقتى توقتالعان. سوڭعى ونجىلدىقتىڭ كولەمىندەگى ساۋدا-ەكونوميكالىق ءارى ساياسي سالاداعى قازاق-قىتاي قارىم-قاتىناستارىنا تەرەڭ زەرتتەۋ جاساپ، «بەلدەۋ جانە جول» ستراتەگياسى شەڭبەرىندەگى ىنتىماقتاستىققا ساندىق ءارى ساپالىق تالداۋ جاسايدى. قىتايلىق جوبانىڭ ەلىمىز ءۇشىن بەرەرى مەن ىقتيمال سىن-تەگەۋرىندەرى جايلى تەرەڭىرەك ءبىلگىسى كەلگەن جانعا اتالمىش مونوگرافيا تاپتىرماس قۇندى ەڭبەك.
مونوگرافيانىڭ تاعى ءبىر باسا ايتا كەتەتىن تۇسى كىتاپ سوڭىندا «قوسىمشا» رەتىندە بەرىلگەن بەلگىلى قىتاي عالىمدارىنىڭ «ءبىر بەلدەۋ، ءبىر جول» ستراتەگياسىنا قاتىستى زەرتتەۋ ماقالالارىنىڭ قازاقشا اۋدارماسى. قىتايدىڭ «ءبىر بەلدەۋ، ءبىر جول» ستراتەگياسىنا قاتىستى قازاقستاندىق ەڭبەكتەردە زەرتتەۋشىلەر نەگىزىنەن وتاندىق، رەسەيلىك ءجانە باتىستىق زەرتتەۋلەرگە كوبىرەك جۇگىنىپ جاتاتىنى جاسىرىن ەمەس. وعان بىرىنشىدەن، ولاردىڭ كوبىسىنىڭ قىتاي ءتىلىن بىلمەۋىنەن بولسا، ەكىنشى كەزەكتە قىتايلىق اكادەميالىق جازبالاردىڭ قول جەتىمدىلىك دەڭگەيىنىڭ ءتومەندىگى سەبەپ. قىتاي ءتىلىن مەڭگەرگەن زەرتتەۋشىلەردىڭ وزىنە قىتايلىق اكادەميالىق بازالاردان زەرتتەۋلەردى الىپ وقۋ مۇمكىندىكتەرى بولماي جاتادى. قىتايدىڭ اقپارات كەڭىستىگىنىڭ اناعۇرلىم قورعالعانى بارىمىزگە ءمالىم. وسى تۇرعىدان قاراعاندا، اينۇر ءابيدەنقىزى مەن قۇرمەت قادىلعازىۇلىنىڭ ءوز زەرتتەۋلەرىنىڭ سوڭىندا بەدەلدى قىتايلىق عالىمدارىنىڭ سالماقتى زەرتتەۋلەرىن ءتۇپنۇسقاسىنان قازاقشاعا اۋدارىپ، كىتاپقا ەنگىزۋى وتاندىق قىتايتانۋ سالاسى ءۇشىن ەلەۋلى ۇلەس ەكەنىن اتاپ ايتۋىمىز كەرەك.
ەڭ الدىمەن كىتاپتىڭ تاقىرىبىنان-اق عالىمداردىڭ قىتايلىق «ءبىر بەلدەۋ، ءبىر جول» باستاماسىنا قاتىستى ۇستانىمدارىن ءبىردەن بايقاۋعا بولادى. قىتاي بيلىگى «ءبىر بەلدەۋ، ءبىر جولدى» ارقاشان «باستاما» () دەپ اتاۋدى ءجون كورەدى. جوبا، باعدارلاما، جوسپار نە ستراتەگيا دەگەنگە قاراعاندا باستاما تەرمينىنىڭ اناعۇرلىم جۇمساق ەستىلەرى انىق. رەسمي بەيجىڭ «ءبىر بەلدەۋ، ءبىر جولدىڭ» تارتىمدىلىعىن ارتتىرۋ ءۇشىن جانە وزگەلەردى ۇركىتىپ الماۋ ءۇشىن «باستاما» دەپ اتايتىنى سوندىقتان. ياعني، بەيجىڭنىڭ پايىمىنشا، قىتاي مەملەكەتى ۇسىنىپ وتىرعان ىزگى «باستامانى» وزگە مەملەكەتتەر ءوز ەركىمەن، ءوز ىنتا-نيەتتەرىمەن قوستاسا، جالپى ادامزاتتىڭ يگىلىگى ءۇشىن جۇمىس ىستەمەك. سەبەبى جۇمىر جەردە عۇمىر كەشكەن بارشا «ادامزاتتىڭ تاعدىرى ورتاق». ال كىتاپ اۆتورلارى قىتايلىق باستامانى «قىتايدىڭ «ءبىر بەلدەۋ، ءبىر جول» ستراتەگياسى دەپ ناقتى اتايدى. اۆتورلاردىڭ پايىمىنشا، «ءبىر بەلدەۋ، ءبىر جول» – تەوريالىق تۇرعىدا تۇجىرىمدالعان، قۇقىقتىق-ءنورماتيۆتى نەگىزى بەكىتىلگەن، جۇزەگە اسىرۋ تەتىكتەرى ناقتىلانعان جانە قاجەتتى قاراجاتتى ۇسىناتىن قارجى ينستيتۋتتارى قالىپتاسقان قىتايلىق ستراتەگيالىق جوبا. عالىمدار ءوز ەڭبەكتەرىندە وسى پايىمدارىن كەشەندى زەرتتەۋلەر مەن تالداۋلار ارقىلى دالەلدەپ بەرەدى.
«قحر-نىڭ «ءبىر بەلدەۋ، ءبىر جول» ستراتەگياسى جانە حالىقارالىق گەوساياسي جاعداي»; «قحر-نىڭ «ءبىر بەلدەۋ، ءبىر جول» ستراتەگياسىنىڭ العاشقى كەزەڭى: ءمۇمكىندىكتەر مەن پروبلەمالار»; «قحر-نىڭ «ءبىر بەلدەۋ، ءبىر جول» ستراتەگياسى جانە قازاقستان: ەكونوميكالىق مۇددەلەر، مۇمكىندىكتەر جانە سىن-قاتەرلەر» دەپ اتالاتىن ءۇش تاراۋدان ءجانە «قىتاي عالىمدارىنىڭ «ءبىر بەلدەۋ، ءبىر جول» ستراتەگياسى تۋرالى پايىمداۋلارى» اتتى قوسىمشا ءبولىمى بار. 20 باسپاتاباقتان تۇراتىن زەرتتەۋدە قىتايلىق باستامانىڭ تاريحي، ساياسي-ەكونوميكالىق العىشارتتارى مەن جوبانىڭ مازمۇنى، ماقسات-مىندەتتەرى جان-جاقتى اشىپ كورسەتىلەدى. 2013 جىلى سي تسزينپين استانادا نازارباەۆ ۋنيۆەرسيتەتىندە «ءبىر بەلدەۋ، ءبىر جول» باستاماسىن العاش رەت الەمگە جاريا ەتكەنىمەن، بۇل جوبا جاڭا سايلانعان قحر ءتوراعاسىنىڭ ءوزى توتەسىنەن شىعارعان تىڭ باعدارلاما ەمەس دەن سياوپين رەفورماسىنىڭ زاڭدى جالعاسى دەگەن پايىم جاسايدى اۆتورلار. كىتاپتا كەلتىرىلگەن ستاتيستيكالىق كورسەتكىشتەرگە جۇگىنسەك، قحر-نىڭ ءجىو 40 جىلدا 335%-عا ەسەلەنگەن. 1978 جىلى قىتايدىڭ ءجىو 367,9 ملن يۋان بولعان بولسا، 2017 جىلى ەلدىڭ ءجىو 80 ترلن ءيۋاندى قۇراعان. ياعني، 1978 جىلى قىتايدىڭ الەمدىك ەكونوميكاداعى ۇلەسى 1,8 % قۇراسا، 2017 جىلى 15%-عا جەتكەن. ال 2022 جىلى بۇل كورسەتكىش 18,5%-عا جەتىپ قانا قويماي، قىتايدىڭ الەمدىك ەكونوميكانىڭ وسۋىنە قوسقان ۇلەسى 30%-دان اسىپ تۇسكەن. سونىمەن قاتار قىتاي ۆاليۋتا قورى بويىنشا الەمدە 2006 جىلدان بەرى ءبىرىنشى ورىندا. 2022 جىلى ەلدىڭ ۆاليۋتا قورى 3,13 ترلن اقش دوللارىن قۇراعان. ساياسي-ەكونوميادا ءجيى ايتىلاتىن: «ءبىر مەملەكەت دامىعان سايىن، ونىڭ ەكونوميكالىق قۇرىلىمىنداعى اۋىلشارۋاشىلىعى سەكىلدى ءداستۇرلى شارۋاشىلىقتاردىڭ ۇلەسى ازايىپ، ونەركاسىپ سالاسىنىڭ ۇلەسى ارتادى. ەكونوميكانىڭ ۇدايى دامۋى عىلىم-تەحنيكا مەن جاڭا تەحنولوگيالاردى نەگىز ەتەتىن قىزمەت كورسەتۋ سالاسىنىڭ جەتىلۋىنە اكەلەدى» دەيتىن قاعيدات قىتاي مىسالىندا ناقتى كورىنىس تاپقانىن بايقايمىز. كىتاپتا كورسەتىلگەندەي، 1978 جىلى قىتاي ەكونوميكاسىنداعى اۋىلشارۋاشىلىعىنىڭ ۇلەسى 80%-دان اسقان بولسا، 2018 جىلى ەل ەكونوميكاسىنداعى اۋىلشارۋاشىلىعىنىڭ ۇلەسى نەبارى 7,9%-دى، ال ونەركاسىپ پەن قىزمەت كورسەتۋ سالالارى سايكەسىنشە 40,5% ءجانە 56,1% قۇراعان. وسى كورسەتكىشتەرگە قاراي وتىرىپ، قىتاي ءۇشىن بۇرىنعى ەكونوميكالىق ساياساتتىڭ زاماناۋي سىن-تەگەۋرىندەرگە جاۋاپ بەرە المايتىنىن جانە قالىپتاسقان نارىقتىڭ ازدىق ەتەتىنىن تۇسىنەمىز. كىتاپ اۆتورلارى ناقتى ستاتيستيكاعا جۇگىنە وتىرىپ، بىزگە «ءبىر بەلدەۋ، ءبىر جول» باستاماسىنىڭ تاريحي، ساياسي-ەكونوميكالىق العىشارتتارىن تاپتىشتەپ ءتۇسىندىرىپ بەرەدى.
سونىمەن قاتار سوڭعى ونجىلدىقتىڭ كولەمىندە الەمدىك گەوساياسي جاعدايدىڭ اۋمالى-توكپەلى بولىپ تۇرۋى سونىڭ ءىشىندە، اسىرەسە ازيا-تىنىق مۇحيت ايماعىنداعى ويىن ەرەجەلەرىنىڭ وزگەرە باستاۋى دا قىتايدى سىرتقى نارىقپەن بايلانىستىراتىن جاڭا يمپورت-ەكسپورت وتكەلدەرىن ىزدەۋگە نەمەسە بۇرىنعى وتكەلدەردىڭ ءمۇمكىندىكتەرىن ارتتىرۋ جولدارىن قاراستىرۋعا يتەرمەلەگەنىن بايقايمىز. اينۇر ابيدەنقىزى مەن قۇرمەت قادىلعازىۇلى «ءبىر بەلدەۋ، ءبىر جول» باستاماسىنىڭ ءبىر تارماعى بولىپ تابىلاتىن «جىبەك جولىنىڭ ەكونوميكالىق بەلدىگى» قىتاي ءۇشىن اسا ماڭىزدى ستراتەگيالىق باعىت ەكەنىن ايتادى. قىتاي تاۋارلارىنىڭ 90% تەڭىز ارقىلى تاسىمالداناتىن ەسكەرسەك، قىتاي ءۇشىن سينگاپۋر مەن مالايزيانى يندونەزيادان ءبولىپ تۇرعان مالاككا بۇعازىنىڭ ماڭىزدىلىعى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى. ازيا-تىنىق مۇحيتى ايماعىنداعى گەوساياسي جاعداي ۋشىعار بولسا قىتايدى باتىس نارىعىمەن بايلانىستار بالاما جولدىڭ كوپ بولۋى وتە وزەكتى. سول سەبەپتى سي توراعانىڭ «ءبىر بەلدەۋ، ءبىر جول» ستراتەگياسىن جاريا ەتەردە الدىمەن استاناعا ات باسىن بۇرعانىن اۆتورلار وسىلاي تۇسىندىرەدى.
قىتايدىڭ «بەلدەۋ جانە جول» باستاماسىن ءبارىمىز اۋىزدان تاستاماي ءسوز ەتىپ ءجۇرەتىنىمىزبەن جەمە-جەمگە كەلگەندە ونىڭ مازمۇنى مەن ماقساتىنىڭ ناقتى نە ەكەنىن ايتا الماي ءمۇدىرىپ قالاتىنىمىز جاسىرىن ەمەس. بۇعان قىتايدىڭ ءوزىنىڭ جاھاندىق ستراتەگيالارىن «باستاما» دەپ جۇمسارتىپ اتايتىنى دا سەبەپ بولاتىن شىعار. اقپارات قۇرالدارىندا وزگە مەملەكەتتەردىڭ ينفراقۇرىلىمداردى دامىتۋ، ۇلتتىق يندۋستريالدى-يننوۆاتسيالىق جوبالارىنىڭ قىتايلىق «باستامامەن» ۇيلەسىپ جاتقانى جايلى ءجيى جازىلادى. ىلگەرىرەكتە قازاقستاندىق اقپارات كوزدەرىندە دە «بەلدەۋ جانە جول باستاماسى مەن نۇرلى جولدىڭ توعىسۋى» دەگەن سىندى ءسوز يىرىمدەرى ءجيى كەزدەسەتىن. سوندىقتان دا قىتايلىق باستاما بىلايعى جۇرتقا وزگە ەلدەردىڭ قولداپ-قوشتاۋىنسىز جۇزەگە اسپاس، «ۇرانداي سالعان ىنتىماقتاستىققا شاقىرۋ» سياقتى كورىنىپ جاتادى. الايدا كىتاپ اۆتورلارى «ءبىر بەلدەۋ، ءبىر جولدىڭ» ماقسات-ءمىندەتتەرى ايقىندالعان ناقتى ستراتەگيا ەكەنىن ءار قىرىنان ايعاقتايدى.
اۆتورلاردىڭ كورسەتۋى بويىنشا، «ءبىر بەلدەۋ، ءبىر جول» ستراتەگياسىنىڭ مازمۇن-ماقساتى «بەس تۇتاستىرۋ» قاعيداتتارىنا نەگىزدەلگەن. ناقتىراق ايتقاندا: ساياسي ءۇيلەستىرۋ، ينفراقۇرىلىمدارى دامىتۋدى جالعاستىرۋ، توسقاۋىلسىز ساۋدا، قارجىنى اينالىمعا قوسۋ جانە حالىقتاردى جاقىنداستىرۋ.
كەز كەلگەن ستراتەگيالىق جوبانىڭ ءجۇزەگە اسۋىندا ماڭىزدى جايت قارجى ماسەلەسى ەكەنى ايان. قىتايتانۋشى عالىمدار ا.ابيدەنقىزى مەن ق.قادىلعازىۇلى بۇل ماسەلەنىڭ شەشىمىن دە قىتاي «قارجىنى اينالىمعا قوسۋ» قاعيداتى نەگىزىندە تابا ءبىلگەنىن جازادى. ياعني، 2014 جىلدىڭ 24 قازانىندا قىتايدىڭ باستاماسىمەن 21 مەملەكەت بەيجىڭدە «ازيا ينفراقۇرىلىمداردى ينۆەستيتسيالاۋ بانكىن» قۇرۋ تۋرالى شارتقا قول قويعان ەدى. جارعىلىق كاپيتالى 100 ملرد اقش دوللارىن قۇرايتىن بانكىدەگى قىتايدىڭ ۇلەسى 30,34%. ال 2014 جىلى 29 جەلتوقساندا قۇرىلعان اكتيۆى 40 ملرد اقش دوللارى بولاتىن «جىبەك جولى قورىن» قارجىلاندىرۋدى بەيجىڭ تولىعىمەن ءوز مىندەتىنە العان. ياعني، قىتاي الەمدەگى ەڭ ءىرى ۆاليۋتا قورىن «ءبىر بەلدەۋ، ءبىر جول» اياسىندا كەدەرگىسىز جاھاندىق نارىققا شىعارىپ، ەل پايداسى ءۇشىن جۇمىس ىستەتۋگە باعىتتالعان ۇتىمدى ستراتەگيا رەتىندە پايدالانىپ وتىر.
اۆتورلار اينۇر ابيدەنقىزى مەن قۇرمەت قادىلعازىۇلى جۇرگىزگەن كەشەندى زەرتتەۋلەرىن تۇيىندەي كەلە، «ءبىر بەلدەۋ، ءبىر جول» باستاماسىنا «يدەولوگيالىق تۇرعىدان باستاپ، ينفراقۇرىلىم، قارجىلىق قۇرال، رۋحاني-پسيحولوگيالىق اسپەكتىلەرگە دەيىن جەتە ويلاستىرىلىپ، پىسىقتالعان ءىرى ستراتەگيالىق جوبا» دەپ باعا بەرەدى.
كىتاپتىڭ ءۇشىنشى تاراۋىندا عالىمدار قىتايلىق ستراتەگيانىڭ قازاقستان ءۇشىن ءمۇمكىندىكتەرى مەن سىن-قاتەرلەرىنە جان-جاقتى توقتالعان. سوڭعى ونجىلدىقتىڭ كولەمىندەگى ساۋدا-ەكونوميكالىق ءارى ساياسي سالاداعى قازاق-قىتاي قارىم-قاتىناستارىنا تەرەڭ زەرتتەۋ جاساپ، «بەلدەۋ جانە جول» ستراتەگياسى شەڭبەرىندەگى ىنتىماقتاستىققا ساندىق ءارى ساپالىق تالداۋ جاسايدى. قىتايلىق جوبانىڭ ەلىمىز ءۇشىن بەرەرى مەن ىقتيمال سىن-تەگەۋرىندەرى جايلى تەرەڭىرەك ءبىلگىسى كەلگەن جانعا اتالمىش مونوگرافيا تاپتىرماس قۇندى ەڭبەك.
مونوگرافيانىڭ تاعى ءبىر باسا ايتا كەتەتىن تۇسى كىتاپ سوڭىندا «قوسىمشا» رەتىندە بەرىلگەن بەلگىلى قىتاي عالىمدارىنىڭ «ءبىر بەلدەۋ، ءبىر جول» ستراتەگياسىنا قاتىستى زەرتتەۋ ماقالالارىنىڭ قازاقشا اۋدارماسى. قىتايدىڭ «ءبىر بەلدەۋ، ءبىر جول» ستراتەگياسىنا قاتىستى قازاقستاندىق ەڭبەكتەردە زەرتتەۋشىلەر نەگىزىنەن وتاندىق، رەسەيلىك ءجانە باتىستىق زەرتتەۋلەرگە كوبىرەك جۇگىنىپ جاتاتىنى جاسىرىن ەمەس. وعان بىرىنشىدەن، ولاردىڭ كوبىسىنىڭ قىتاي ءتىلىن بىلمەۋىنەن بولسا، ەكىنشى كەزەكتە قىتايلىق اكادەميالىق جازبالاردىڭ قول جەتىمدىلىك دەڭگەيىنىڭ ءتومەندىگى سەبەپ. قىتاي ءتىلىن مەڭگەرگەن زەرتتەۋشىلەردىڭ وزىنە قىتايلىق اكادەميالىق بازالاردان زەرتتەۋلەردى الىپ وقۋ مۇمكىندىكتەرى بولماي جاتادى. قىتايدىڭ اقپارات كەڭىستىگىنىڭ اناعۇرلىم قورعالعانى بارىمىزگە ءمالىم. وسى تۇرعىدان قاراعاندا، اينۇر ءابيدەنقىزى مەن قۇرمەت قادىلعازىۇلىنىڭ ءوز زەرتتەۋلەرىنىڭ سوڭىندا بەدەلدى قىتايلىق عالىمدارىنىڭ سالماقتى زەرتتەۋلەرىن ءتۇپنۇسقاسىنان قازاقشاعا اۋدارىپ، كىتاپقا ەنگىزۋى وتاندىق قىتايتانۋ سالاسى ءۇشىن ەلەۋلى ۇلەس ەكەنىن اتاپ ايتۋىمىز كەرەك.
دالەلحان ايبولات
PhD دوكتورى، ل.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۇۋ قاۋىمداستىرىلعان پروفەسسورى
بۇل ماقالا shygystanu.kz سايتىنان الىنىپ جاريالانىپ وتىر. ماقالانى كوشىرگەندە تۇپنۇسقاعا سىلتەمە جاساۋ مىندەتتى.
