Soŋǧy onjyldyqtyŋ kölemınde älem elderınıŋ tek akademiialyq ärı saiasi ortasynda ǧana emes, jalpy qarapaiym halyqtyŋ auzynan tüspeitın taqyryptardyŋ bırı Qytaidyŋ «Bır beldeu, bır jol» bastamasy ekenı jasyryn emes. Bıreuler būl bastamaǧa seskenıp qarasa, bırı ülken mümkındık ekenın alǧa tartyp jatady. Al endı keibıreuler qytailyq bastamany ärqaşan tereŋnen oilaityn Qytai bilıgınıŋ özgelerdı özınıŋ saiasi-ekonomikalyq qūryǧyna tüsıru maqsatynda jasap otyrǧan ailaker saiasaty dep at tondaryn ala qaşyp jatqandary da bar. Osy tektes är türlı paiymdar qazaq qoǧamynda da keŋınen kezdesedı.
Bırımız «ırgemız tüiısıp jatqan älemdık ekınşı ekonomika bolyp tabylatyn alyp memleketpen tereŋ sauda-ekonomikalyq qarym-qatynastar ornatyp, yntymaqtastyqtyŋ jemısın körmesek, būl ülken tarihi qatelık bolady» desek, endı bırımız «qytailyq bastama aiasynda keler investisiia men nesie – el moinyna tüser qylbūrau» dep ırgemızdı alşaq ūstauǧa şaqyramyz. Mūnyŋ bärı aqparat tapşylyǧynan nemese bırjaqty aqparattardyŋ basymdyq aluynan tuyndap otyrǧan ekıūdai paiym ekenı anyq. Sonyŋ ışınde, äsırese, qazaq tılındegı keşendı zertteulerge süiengen tūşymdy jūmystardyŋ azdyǧy jäne jūrtşylyqtyŋ ǧylymi negızdelgen ırgelı eŋbekterden görı üstırt jazylǧan jeŋıl-jelpı aqparattarǧa üiırsektıgı ärqily alyp-qaşpa äŋgımelerge mūryndyq bolyp otyr. Jaqynda osy olqylyqtyŋ ornyn toltyrarlyq salmaqty ǧylymi eŋbek jaryqqa şyqty.
R.Süleimenov atyndaǧy Şyǧystanu institutynyŋ ǧylymi qyzmetkerlerı, qytaitanuşy ǧalymdar Ainūr Äbidenqyzy men Qūrmet Qadylǧazyūlynyŋ «Qytaidyŋ «Bır beldeu, bır jol» strategiiasy jäne Qazaqstannyŋ ekonomikalyq müddesı» atty monografiiasy tek ǧylym-bılım salasynda jürgen jandar üşın ǧana emes, eldıŋ ışkı-syrtqy saiasatyna qatysty jaŋalyqtarǧa qūlaq türıp jüretın barşa jūrt üşın qūndy eŋbek ekenın basa aituymyz kerek. Zertteu jūmysy ekonomika, saiasattanu, halyqaralyq ekonomikalyq qatynastar men qytaitanu salasynyŋ mamandary men ızdenuşılerıne arnalǧanymen, eŋbektıŋ qytailyq «Bır beldeu, bır jol» bastamasy jaily jäne onyŋ elımızge äserı turaly tereŋırek bılgısı keletın barlyq oqyrmanǧa qajet salmaqty jūmys ekenın aita ketu kerek. Būl zertteu qytailyq «Bır beldeu, bır jol» bastamasynyŋ tek sauda-ekonomikalyq yntymaqtastyq pen öŋırdıŋ infraqūrylymdyq damuyna tigızer äserlerın ǧana zerdelep qoimai, qytailyq megajobanyŋ tarihi, saiasi-ekonomikalyq alǧyşarttary, resmi Beijıŋnıŋ geostrategiialyq paiymynyŋ tabiǧatyna tereŋ üŋıledı.
Eŋ aldymen kıtaptyŋ taqyrybynan-aq ǧalymdardyŋ qytailyq «Bır beldeu, bır jol» bastamasyna qatysty ūstanymdaryn bırden baiqauǧa bolady. Qytai bilıgı «Bır beldeu, bır joldy» ärqaşan «bastama» () dep ataudy jön köredı. Joba, baǧdarlama, jospar ne strategiia degenge qaraǧanda bastama terminınıŋ anaǧūrlym jūmsaq estılerı anyq. Resmi Beijıŋ «Bır beldeu, bır joldyŋ» tartymdylyǧyn arttyru üşın jäne özgelerdı ürkıtıp almau üşın «bastama» dep ataityny sondyqtan. Iаǧni, Beijıŋnıŋ paiymynşa, Qytai memleketı ūsynyp otyrǧan ızgı «bastamany» özge memleketter öz erkımen, öz ynta-nietterımen qostasa, jalpy adamzattyŋ igılıgı üşın jūmys ıstemek. Sebebı jūmyr jerde ǧūmyr keşken barşa «adamzattyŋ taǧdyry ortaq». Al kıtap avtorlary qytailyq bastamany «Qytaidyŋ «Bır beldeu, bır jol» strategiiasy dep naqty ataidy. Avtorlardyŋ paiymynşa, «Bır beldeu, bır jol» – teoriialyq tūrǧyda tūjyrymdalǧan, qūqyqtyq-normativtı negızı bekıtılgen, jüzege asyru tetıkterı naqtylanǧan jäne qajettı qarajatty ūsynatyn qarjy instituttary qalyptasqan qytailyq strategiialyq joba. Ǧalymdar öz eŋbekterınde osy paiymdaryn keşendı zertteuler men taldaular arqyly däleldep beredı.
«QHR-nyŋ «Bır beldeu, bır jol» strategiiasy jäne halyqaralyq geosaiasi jaǧdai»; «QHR-nyŋ «Bır beldeu, bır jol» strategiiasynyŋ alǧaşqy kezeŋı: mümkındıkter men problemalar»; «QHR-nyŋ «Bır beldeu, bır jol» strategiiasy jäne Qazaqstan: ekonomikalyq müddeler, mümkındıkter jäne syn-qaterler» dep atalatyn üş taraudan jäne «Qytai ǧalymdarynyŋ «Bır beldeu, bır jol» strategiiasy turaly paiymdaulary» atty qosymşa bölımı bar. 20 baspatabaqtan tūratyn zertteude qytailyq bastamanyŋ tarihi, saiasi-ekonomikalyq alǧyşarttary men jobanyŋ mazmūny, maqsat-mındetterı jan-jaqty aşyp körsetıledı. 2013 jyly Si Szinpin Astanada Nazarbaev universitetınde «Bır beldeu, bır jol» bastamasyn alǧaş ret älemge jariia etkenımen, būl joba jaŋa sailanǧan QHR töraǧasynyŋ özı tötesınen şyǧarǧan tyŋ baǧdarlama emes Den Siaopin reformasynyŋ zaŋdy jalǧasy degen paiym jasaidy avtorlar. Kıtapta keltırılgen statistikalyq körsetkışterge jügınsek, QHR-nyŋ JIÖ 40 jylda 335%-ǧa eselengen. 1978 jyly Qytaidyŋ JIÖ 367,9 mln iuan bolǧan bolsa, 2017 jyly eldıŋ JIÖ 80 trln iuandı qūraǧan. Iаǧni, 1978 jyly Qytaidyŋ älemdık ekonomikadaǧy ülesı 1,8 % qūrasa, 2017 jyly 15%-ǧa jetken. Al 2022 jyly būl körsetkış 18,5%-ǧa jetıp qana qoimai, Qytaidyŋ älemdık ekonomikanyŋ ösuıne qosqan ülesı 30%-dan asyp tüsken. Sonymen qatar Qytai valiuta qory boiynşa älemde 2006 jyldan berı bırınşı orynda. 2022 jyly eldıŋ valiuta qory 3,13 trln AQŞ dollaryn qūraǧan. Saiasi-ekonomiiada jiı aitylatyn: «Bır memleket damyǧan saiyn, onyŋ ekonomikalyq qūrylymyndaǧy auylşaruaşylyǧy sekıldı dästürlı şaruaşylyqtardyŋ ülesı azaiyp, önerkäsıp salasynyŋ ülesı artady. Ekonomikanyŋ ūdaiy damuy ǧylym-tehnika men jaŋa tehnologiialardy negız etetın qyzmet körsetu salasynyŋ jetıluıne äkeledı» deitın qaǧidat Qytai mysalynda naqty körınıs tapqanyn baiqaimyz. Kıtapta körsetılgendei, 1978 jyly Qytai ekonomikasyndaǧy auylşaruaşylyǧynyŋ ülesı 80%-dan asqan bolsa, 2018 jyly el ekonomikasyndaǧy auylşaruaşylyǧynyŋ ülesı nebärı 7,9%-dy, al önerkäsıp pen qyzmet körsetu salalary säikesınşe 40,5% jäne 56,1% qūraǧan. Osy körsetkışterge qarai otyryp, Qytai üşın būrynǧy ekonomikalyq saiasattyŋ zamanaui syn-tegeurınderge jauap bere almaitynyn jäne qalyptasqan naryqtyŋ azdyq etetının tüsınemız. Kıtap avtorlary naqty statistikaǧa jügıne otyryp, bızge «Bır beldeu, bır jol» bastamasynyŋ tarihi, saiasi-ekonomikalyq alǧyşarttaryn täptıştep tüsındırıp beredı.
Sonymen qatar soŋǧy onjyldyqtyŋ kölemınde älemdık geosaiasi jaǧdaidyŋ aumaly-tökpelı bolyp tūruy sonyŋ ışınde, äsırese Aziia-Tynyq mūhit aimaǧyndaǧy oiyn erejelerınıŋ özgere bastauy da Qytaidy syrtqy naryqpen bailanystyratyn jaŋa import-eksport ötkelderın ızdeuge nemese būrynǧy ötkelderdıŋ mümkındıkterın arttyru joldaryn qarastyruǧa itermelegenın baiqaimyz. Ainūr Äbidenqyzy men Qūrmet Qadylǧazyūly «Bır beldeu, bır jol» bastamasynyŋ bır tarmaǧy bolyp tabylatyn «Jıbek jolynyŋ ekonomikalyq beldıgı» Qytai üşın asa maŋyzdy strategiialyq baǧyt ekenın aitady. Qytai tauarlarynyŋ 90% teŋız arqyly tasymaldanatyn eskersek, Qytai üşın Singapur men Malaiziiany İndoneziiadan bölıp tūrǧan Malakka būǧazynyŋ maŋyzdylyǧy aitpasa da tüsınıktı. Aziia-Tynyq mūhity aimaǧyndaǧy geosaiasi jaǧdai uşyǧar bolsa Qytaidy batys naryǧymen bailanystar balama joldyŋ köp boluy öte özektı. Sol sebeptı Si töraǧanyŋ «Bır beldeu, bır jol» strategiiasyn jariia eterde aldymen Astanaǧa at basyn būrǧanyn avtorlar osylai tüsındıredı.
Qytaidyŋ «Beldeu jäne jol» bastamasyn bärımız auyzdan tastamai söz etıp jüretınımızben jeme-jemge kelgende onyŋ mazmūny men maqsatynyŋ naqty ne ekenın aita almai müdırıp qalatynymyz jasyryn emes. Būǧan Qytaidyŋ özınıŋ jahandyq strategiialaryn «bastama» dep jūmsartyp ataityny da sebep bolatyn şyǧar. Aqparat qūraldarynda özge memleketterdıŋ infraqūrylymdardy damytu, ūlttyq industrialdy-innovasiialyq jobalarynyŋ qytailyq «bastamamen» üilesıp jatqany jaily jiı jazylady. Ilgerırekte qazaqstandyq aqparat közderınde de «Beldeu jäne jol bastamasy men Nūrly joldyŋ toǧysuy» degen syndy söz iırımderı jiı kezdesetın. Sondyqtan da qytailyq bastama bylaiǧy jūrtqa özge elderdıŋ qoldap-qoştauynsyz jüzege aspas, «ūrandai salǧan yntymaqtastyqqa şaqyru» siiaqty körınıp jatady. Alaida kıtap avtorlary «Bır beldeu, bır joldyŋ» maqsat-mındetterı aiqyndalǧan naqty strategiia ekenın är qyrynan aiǧaqtaidy.
Avtorlardyŋ körsetuı boiynşa, «Bır beldeu, bır jol» strategiiasynyŋ mazmūn-maqsaty «Bes tūtastyru» qaǧidattaryna negızdelgen. Naqtyraq aitqanda: saiasi üilestıru, infraqūrylymdary damytudy jalǧastyru, tosqauylsyz sauda, qarjyny ainalymǧa qosu jäne halyqtardy jaqyndastyru.
Kez kelgen strategiialyq jobanyŋ jüzege asuynda maŋyzdy jait qarjy mäselesı ekenı aian. Qytaitanuşy ǧalymdar A.Äbidenqyzy men Q.Qadylǧazyūly būl mäselenıŋ şeşımın de Qytai «qarjyny ainalymǧa qosu» qaǧidaty negızınde taba bılgenın jazady. Iаǧni, 2014 jyldyŋ 24 qazanynda Qytaidyŋ bastamasymen 21 memleket Beijıŋde «Aziia infraqūrylymdardy investisiialau bankın» qūru turaly şartqa qol qoiǧan edı. Jarǧylyq kapitaly 100 mlrd AQŞ dollaryn qūraityn bankıdegı Qytaidyŋ ülesı 30,34%. Al 2014 jyly 29 jeltoqsanda qūrylǧan aktivı 40 mlrd AQŞ dollary bolatyn «Jıbek joly qoryn» qarjylandyrudy Beijıŋ tolyǧymen öz mındetıne alǧan. Iаǧni, Qytai älemdegı eŋ ırı valiuta qoryn «Bır beldeu, bır jol» aiasynda kedergısız jahandyq naryqqa şyǧaryp, el paidasy üşın jūmys ıstetuge baǧyttalǧan ūtymdy strategiia retınde paidalanyp otyr.
Avtorlar Ainūr Äbidenqyzy men Qūrmet Qadylǧazyūly jürgızgen keşendı zertteulerın tüiındei kele, «Bır beldeu, bır jol» bastamasyna «ideologiialyq tūrǧydan bastap, infraqūrylym, qarjylyq qūral, ruhani-psihologiialyq aspektılerge deiın jete oilastyrylyp, pysyqtalǧan ırı strategiialyq joba» dep baǧa beredı.
Kıtaptyŋ üşınşı tarauynda ǧalymdar qytailyq strategiianyŋ Qazaqstan üşın mümkındıkterı men syn-qaterlerıne jan-jaqty toqtalǧan. Soŋǧy onjyldyqtyŋ kölemındegı sauda-ekonomikalyq ärı saiasi saladaǧy qazaq-qytai qarym-qatynastaryna tereŋ zertteu jasap, «Beldeu jäne jol» strategiiasy şeŋberındegı yntymaqtastyqqa sandyq ärı sapalyq taldau jasaidy. Qytailyq jobanyŋ elımız üşın bererı men yqtimal syn-tegeurınderı jaily tereŋırek bılgısı kelgen janǧa atalmyş monografiia taptyrmas qūndy eŋbek.
Monografiianyŋ taǧy bır basa aita ketetın tūsy kıtap soŋynda «qosymşa» retınde berılgen belgılı Qytai ǧalymdarynyŋ «Bır beldeu, bır jol» strategiiasyna qatysty zertteu maqalalarynyŋ qazaqşa audarmasy. Qytaidyŋ «Bır beldeu, bır jol» strategiiasyna qatysty qazaqstandyq eŋbekterde zertteuşıler negızınen otandyq, reseilık jäne batystyq zertteulerge köbırek jügınıp jatatyny jasyryn emes. Oǧan bırınşıden, olardyŋ köbısınıŋ qytai tılın bılmeuınen bolsa, ekınşı kezekte qytailyq akademiialyq jazbalardyŋ qol jetımdılık deŋgeiınıŋ tömendıgı sebep. Qytai tılın meŋgergen zertteuşılerdıŋ özıne qytailyq akademiialyq bazalardan zertteulerdı alyp oqu mümkındıkterı bolmai jatady. Qytaidyŋ aqparat keŋıstıgınıŋ anaǧūrlym qorǧalǧany bärımızge mälım. Osy tūrǧydan qaraǧanda, Ainūr Äbidenqyzy men Qūrmet Qadylǧazyūlynyŋ öz zertteulerınıŋ soŋynda bedeldı qytailyq ǧalymdarynyŋ salmaqty zertteulerın tüpnūsqasynan qazaqşaǧa audaryp, kıtapqa engızuı otandyq qytaitanu salasy üşın eleulı üles ekenın atap aituymyz kerek.
Eŋ aldymen kıtaptyŋ taqyrybynan-aq ǧalymdardyŋ qytailyq «Bır beldeu, bır jol» bastamasyna qatysty ūstanymdaryn bırden baiqauǧa bolady. Qytai bilıgı «Bır beldeu, bır joldy» ärqaşan «bastama» () dep ataudy jön köredı. Joba, baǧdarlama, jospar ne strategiia degenge qaraǧanda bastama terminınıŋ anaǧūrlym jūmsaq estılerı anyq. Resmi Beijıŋ «Bır beldeu, bır joldyŋ» tartymdylyǧyn arttyru üşın jäne özgelerdı ürkıtıp almau üşın «bastama» dep ataityny sondyqtan. Iаǧni, Beijıŋnıŋ paiymynşa, Qytai memleketı ūsynyp otyrǧan ızgı «bastamany» özge memleketter öz erkımen, öz ynta-nietterımen qostasa, jalpy adamzattyŋ igılıgı üşın jūmys ıstemek. Sebebı jūmyr jerde ǧūmyr keşken barşa «adamzattyŋ taǧdyry ortaq». Al kıtap avtorlary qytailyq bastamany «Qytaidyŋ «Bır beldeu, bır jol» strategiiasy dep naqty ataidy. Avtorlardyŋ paiymynşa, «Bır beldeu, bır jol» – teoriialyq tūrǧyda tūjyrymdalǧan, qūqyqtyq-normativtı negızı bekıtılgen, jüzege asyru tetıkterı naqtylanǧan jäne qajettı qarajatty ūsynatyn qarjy instituttary qalyptasqan qytailyq strategiialyq joba. Ǧalymdar öz eŋbekterınde osy paiymdaryn keşendı zertteuler men taldaular arqyly däleldep beredı.
«QHR-nyŋ «Bır beldeu, bır jol» strategiiasy jäne halyqaralyq geosaiasi jaǧdai»; «QHR-nyŋ «Bır beldeu, bır jol» strategiiasynyŋ alǧaşqy kezeŋı: mümkındıkter men problemalar»; «QHR-nyŋ «Bır beldeu, bır jol» strategiiasy jäne Qazaqstan: ekonomikalyq müddeler, mümkındıkter jäne syn-qaterler» dep atalatyn üş taraudan jäne «Qytai ǧalymdarynyŋ «Bır beldeu, bır jol» strategiiasy turaly paiymdaulary» atty qosymşa bölımı bar. 20 baspatabaqtan tūratyn zertteude qytailyq bastamanyŋ tarihi, saiasi-ekonomikalyq alǧyşarttary men jobanyŋ mazmūny, maqsat-mındetterı jan-jaqty aşyp körsetıledı. 2013 jyly Si Szinpin Astanada Nazarbaev universitetınde «Bır beldeu, bır jol» bastamasyn alǧaş ret älemge jariia etkenımen, būl joba jaŋa sailanǧan QHR töraǧasynyŋ özı tötesınen şyǧarǧan tyŋ baǧdarlama emes Den Siaopin reformasynyŋ zaŋdy jalǧasy degen paiym jasaidy avtorlar. Kıtapta keltırılgen statistikalyq körsetkışterge jügınsek, QHR-nyŋ JIÖ 40 jylda 335%-ǧa eselengen. 1978 jyly Qytaidyŋ JIÖ 367,9 mln iuan bolǧan bolsa, 2017 jyly eldıŋ JIÖ 80 trln iuandı qūraǧan. Iаǧni, 1978 jyly Qytaidyŋ älemdık ekonomikadaǧy ülesı 1,8 % qūrasa, 2017 jyly 15%-ǧa jetken. Al 2022 jyly būl körsetkış 18,5%-ǧa jetıp qana qoimai, Qytaidyŋ älemdık ekonomikanyŋ ösuıne qosqan ülesı 30%-dan asyp tüsken. Sonymen qatar Qytai valiuta qory boiynşa älemde 2006 jyldan berı bırınşı orynda. 2022 jyly eldıŋ valiuta qory 3,13 trln AQŞ dollaryn qūraǧan. Saiasi-ekonomiiada jiı aitylatyn: «Bır memleket damyǧan saiyn, onyŋ ekonomikalyq qūrylymyndaǧy auylşaruaşylyǧy sekıldı dästürlı şaruaşylyqtardyŋ ülesı azaiyp, önerkäsıp salasynyŋ ülesı artady. Ekonomikanyŋ ūdaiy damuy ǧylym-tehnika men jaŋa tehnologiialardy negız etetın qyzmet körsetu salasynyŋ jetıluıne äkeledı» deitın qaǧidat Qytai mysalynda naqty körınıs tapqanyn baiqaimyz. Kıtapta körsetılgendei, 1978 jyly Qytai ekonomikasyndaǧy auylşaruaşylyǧynyŋ ülesı 80%-dan asqan bolsa, 2018 jyly el ekonomikasyndaǧy auylşaruaşylyǧynyŋ ülesı nebärı 7,9%-dy, al önerkäsıp pen qyzmet körsetu salalary säikesınşe 40,5% jäne 56,1% qūraǧan. Osy körsetkışterge qarai otyryp, Qytai üşın būrynǧy ekonomikalyq saiasattyŋ zamanaui syn-tegeurınderge jauap bere almaitynyn jäne qalyptasqan naryqtyŋ azdyq etetının tüsınemız. Kıtap avtorlary naqty statistikaǧa jügıne otyryp, bızge «Bır beldeu, bır jol» bastamasynyŋ tarihi, saiasi-ekonomikalyq alǧyşarttaryn täptıştep tüsındırıp beredı.
Sonymen qatar soŋǧy onjyldyqtyŋ kölemınde älemdık geosaiasi jaǧdaidyŋ aumaly-tökpelı bolyp tūruy sonyŋ ışınde, äsırese Aziia-Tynyq mūhit aimaǧyndaǧy oiyn erejelerınıŋ özgere bastauy da Qytaidy syrtqy naryqpen bailanystyratyn jaŋa import-eksport ötkelderın ızdeuge nemese būrynǧy ötkelderdıŋ mümkındıkterın arttyru joldaryn qarastyruǧa itermelegenın baiqaimyz. Ainūr Äbidenqyzy men Qūrmet Qadylǧazyūly «Bır beldeu, bır jol» bastamasynyŋ bır tarmaǧy bolyp tabylatyn «Jıbek jolynyŋ ekonomikalyq beldıgı» Qytai üşın asa maŋyzdy strategiialyq baǧyt ekenın aitady. Qytai tauarlarynyŋ 90% teŋız arqyly tasymaldanatyn eskersek, Qytai üşın Singapur men Malaiziiany İndoneziiadan bölıp tūrǧan Malakka būǧazynyŋ maŋyzdylyǧy aitpasa da tüsınıktı. Aziia-Tynyq mūhity aimaǧyndaǧy geosaiasi jaǧdai uşyǧar bolsa Qytaidy batys naryǧymen bailanystar balama joldyŋ köp boluy öte özektı. Sol sebeptı Si töraǧanyŋ «Bır beldeu, bır jol» strategiiasyn jariia eterde aldymen Astanaǧa at basyn būrǧanyn avtorlar osylai tüsındıredı.
Qytaidyŋ «Beldeu jäne jol» bastamasyn bärımız auyzdan tastamai söz etıp jüretınımızben jeme-jemge kelgende onyŋ mazmūny men maqsatynyŋ naqty ne ekenın aita almai müdırıp qalatynymyz jasyryn emes. Būǧan Qytaidyŋ özınıŋ jahandyq strategiialaryn «bastama» dep jūmsartyp ataityny da sebep bolatyn şyǧar. Aqparat qūraldarynda özge memleketterdıŋ infraqūrylymdardy damytu, ūlttyq industrialdy-innovasiialyq jobalarynyŋ qytailyq «bastamamen» üilesıp jatqany jaily jiı jazylady. Ilgerırekte qazaqstandyq aqparat közderınde de «Beldeu jäne jol bastamasy men Nūrly joldyŋ toǧysuy» degen syndy söz iırımderı jiı kezdesetın. Sondyqtan da qytailyq bastama bylaiǧy jūrtqa özge elderdıŋ qoldap-qoştauynsyz jüzege aspas, «ūrandai salǧan yntymaqtastyqqa şaqyru» siiaqty körınıp jatady. Alaida kıtap avtorlary «Bır beldeu, bır joldyŋ» maqsat-mındetterı aiqyndalǧan naqty strategiia ekenın är qyrynan aiǧaqtaidy.
Avtorlardyŋ körsetuı boiynşa, «Bır beldeu, bır jol» strategiiasynyŋ mazmūn-maqsaty «Bes tūtastyru» qaǧidattaryna negızdelgen. Naqtyraq aitqanda: saiasi üilestıru, infraqūrylymdary damytudy jalǧastyru, tosqauylsyz sauda, qarjyny ainalymǧa qosu jäne halyqtardy jaqyndastyru.
Kez kelgen strategiialyq jobanyŋ jüzege asuynda maŋyzdy jait qarjy mäselesı ekenı aian. Qytaitanuşy ǧalymdar A.Äbidenqyzy men Q.Qadylǧazyūly būl mäselenıŋ şeşımın de Qytai «qarjyny ainalymǧa qosu» qaǧidaty negızınde taba bılgenın jazady. Iаǧni, 2014 jyldyŋ 24 qazanynda Qytaidyŋ bastamasymen 21 memleket Beijıŋde «Aziia infraqūrylymdardy investisiialau bankın» qūru turaly şartqa qol qoiǧan edı. Jarǧylyq kapitaly 100 mlrd AQŞ dollaryn qūraityn bankıdegı Qytaidyŋ ülesı 30,34%. Al 2014 jyly 29 jeltoqsanda qūrylǧan aktivı 40 mlrd AQŞ dollary bolatyn «Jıbek joly qoryn» qarjylandyrudy Beijıŋ tolyǧymen öz mındetıne alǧan. Iаǧni, Qytai älemdegı eŋ ırı valiuta qoryn «Bır beldeu, bır jol» aiasynda kedergısız jahandyq naryqqa şyǧaryp, el paidasy üşın jūmys ıstetuge baǧyttalǧan ūtymdy strategiia retınde paidalanyp otyr.
Avtorlar Ainūr Äbidenqyzy men Qūrmet Qadylǧazyūly jürgızgen keşendı zertteulerın tüiındei kele, «Bır beldeu, bır jol» bastamasyna «ideologiialyq tūrǧydan bastap, infraqūrylym, qarjylyq qūral, ruhani-psihologiialyq aspektılerge deiın jete oilastyrylyp, pysyqtalǧan ırı strategiialyq joba» dep baǧa beredı.
Kıtaptyŋ üşınşı tarauynda ǧalymdar qytailyq strategiianyŋ Qazaqstan üşın mümkındıkterı men syn-qaterlerıne jan-jaqty toqtalǧan. Soŋǧy onjyldyqtyŋ kölemındegı sauda-ekonomikalyq ärı saiasi saladaǧy qazaq-qytai qarym-qatynastaryna tereŋ zertteu jasap, «Beldeu jäne jol» strategiiasy şeŋberındegı yntymaqtastyqqa sandyq ärı sapalyq taldau jasaidy. Qytailyq jobanyŋ elımız üşın bererı men yqtimal syn-tegeurınderı jaily tereŋırek bılgısı kelgen janǧa atalmyş monografiia taptyrmas qūndy eŋbek.
Monografiianyŋ taǧy bır basa aita ketetın tūsy kıtap soŋynda «qosymşa» retınde berılgen belgılı Qytai ǧalymdarynyŋ «Bır beldeu, bır jol» strategiiasyna qatysty zertteu maqalalarynyŋ qazaqşa audarmasy. Qytaidyŋ «Bır beldeu, bır jol» strategiiasyna qatysty qazaqstandyq eŋbekterde zertteuşıler negızınen otandyq, reseilık jäne batystyq zertteulerge köbırek jügınıp jatatyny jasyryn emes. Oǧan bırınşıden, olardyŋ köbısınıŋ qytai tılın bılmeuınen bolsa, ekınşı kezekte qytailyq akademiialyq jazbalardyŋ qol jetımdılık deŋgeiınıŋ tömendıgı sebep. Qytai tılın meŋgergen zertteuşılerdıŋ özıne qytailyq akademiialyq bazalardan zertteulerdı alyp oqu mümkındıkterı bolmai jatady. Qytaidyŋ aqparat keŋıstıgınıŋ anaǧūrlym qorǧalǧany bärımızge mälım. Osy tūrǧydan qaraǧanda, Ainūr Äbidenqyzy men Qūrmet Qadylǧazyūlynyŋ öz zertteulerınıŋ soŋynda bedeldı qytailyq ǧalymdarynyŋ salmaqty zertteulerın tüpnūsqasynan qazaqşaǧa audaryp, kıtapqa engızuı otandyq qytaitanu salasy üşın eleulı üles ekenın atap aituymyz kerek.
Dalelhan Aibolat
PhD doktory, L.Gumilev atyndaǧy EŪU qauymdastyrylǧan professory
Būl maqala shygystanu.kz saitynan alynyp jariialanyp otyr. Maqalany köşırgende tüpnūsqaǧa sılteme jasau mındettı.
