تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارى ءبىزدىڭ ەلىمىزگە ينۆەستورلار كەلە باستادى. ونىڭ ىشىندە الەمگە تانىمال ەڭ ىرىلەرى British Petroleum, Shell, ExxonMobil, Chevron, Agip, General Motors, Mittal, تاعى سول سياقتى اسا ءىرى كومپانيالار دا ءبىزدىڭ ەلگە تۇمىسىعىن تىرەدى. بۇلار نە ءۇشىن ءبىزدىڭ ەلگە كەلىپ وتىر دەگەن سۇراققا جان جاقتى جاۋاپ الۋعا ءبىزدىڭ تۇسىنىگىمىز جەتە قويمادى. سەبەبى، ءبىز ول كەزدە شىنىن ايتۋ كەرەك، ءبىزدىڭ قازاققا ينۆەستورلار دەگەن كىمدەر، نارىق دەگەن نە، كاپيتال دەگەن نە، عۇمىرىندا وسىنداي ۇعىمدارمەن تانىس ەمەس ەدى. 1991 جىلدارى ءبىزدىڭ پرەزيدەنتىمىز ن.نازارباەۆ اتالعان كومپانيالاردى ەلىمىزدىڭ جەر استى رەسۋرستارىن يگەرۋگە شاقىردى. سونداعى ماقساتىمىز ولاردىڭ تەحنولوگيالىق قوندىرعىلارى مەن ءوندىرىس، ونەركاسىپ سالاسىنداعى ءبىلىمىن الىپ، جاستاردى وقىتىپ، وتاندىق ءوندىرىس سالاسىنداعى كادرلاردى دايىنداپ شىعامىز دەپ ايتىلعان ەدى. ءبىزدىڭ مەملەكەتتىڭ ەڭ الەۋەتتى سالاسى دا وسى ءوندىرىس سالاسى بولۋعا ءتيىس ەدى. وندا مىناداي ناقتى قادامدار ىسكە اسپاي قالدى:
1. ءبىزدىڭ مەملەكەتتىڭ 2030-2050جج ارالىعىندا العا قويعان ستراتەگيالىق جوسپارلارى بولدى. بۇل ستراتەگيا البەتتە مۇناي مەن جەر رەسۋرستارىنىڭ مولدىعىنا بايلانىستى جوسپارلاندى. ءبىز وتە باي ەلمىز دەدى. جەر استىندا شىلقىعان بايلىعىمىز جاتىر دەدى. وعان حالىق سەندى. ءبىز «ازيانىڭ بارىسىنا» اينالامىز دەگەنگە بارىنشا يلاندى. مەملەكەتتىڭ دامۋىنىڭ الداعى ەڭ نەگىزگى باعىتتارى مەن ينفراقۇرىلىمدارى كورسەتىلدى. وسى اۋقىمدى ستراتەگيالىق جوسپارلاردى ىسكە اسىرۋدا بىزگە تەحنولوگيا مەن ءوندىرىس سالاسىندا ۇلتتىق كادرلار رەزەرۆى قالىپتاسپادى. بۇل سالانى دا شاش ەتەكتەن جەمقورلىق جايلادى. كەيبىر قازاق بالاسىنا ماماندىعى مۇنايشى بولا تۇرا مۇناي سالاسىندا جۇمىس جاساۋ ارمان عانا بولىپ قالدى. ەلباسىنىڭ شەتەلدىك ينۆەستورلاردان تەحنولوگيا مەن ءوندىرىس سالاسىنا كەرەكتى ءبىلىمدى يگەرىپ، ءوزىمىزدىڭ كادرلاردى دايىنداپ، شەتەلدىكتەردى تۇبىندە قۋىپ شىعامىز دەگەن ءسوزى جالاڭ بولىپ شىعا كەلدى.
2. ءبىز شيكىزات ەلىنە اينالدىق. مۇنىڭ باستى سەبەبى، تاعى دا ءوزىمىزدىڭ ۇلتتىق كادرلاردىڭ جەتىسپەۋشىلىگى تۋىندادى. ەلىمىزدە مۇناي ونىمدەرىن وندىرەتىن مۇناي وڭدەۋ زاۋىتتارى ء(موز) زاماناۋي ۇلگىدە سالىنعان جوق. مينيمۋم بىزدە ءۇش ءموز سالىنۋعا ءتيىس ەدى. كەيبىر ينۆەستورلارعا ءموز سالۋعا كەزىندە ۇسىنىستار دا جاسالعان. بىراق ولار ءبىزدىڭ ەلگە ءموز سالۋعا قۇلىقتى بولمادى. نەگە؟ مۇنايدىڭ قۇرامىندا 650 گە جۋىق فراكتسيا مەن كومپونەنتتەر بار. وڭدەۋ پروتسەسىنەن سوڭ مۇنىڭ ءبارى جەكە دارا ونىمگە اينالىپ، وتە ۇلكەن قارجىعا يە بولادى. سوندىقتان ينۆەستورلار ءبىزدىڭ شيكىزاتتىق رەسۋرستارىمىزدى شيكىدەي الىپ كەتىپ، ءبىر باررەلگە شاققاندا وزىمىزگە 8 ەسە جوعارى باعاعا ساتقاندى ءجون كوردى. ءبىز وسى تۇسىنان وڭباي ۇتىلدىق. و باستا ءموز سالىڭدار دەپ قاتاڭ تالاپ قويا المادىق.
3. ءبىز ينۆەستورلارعا «قولايلى ينۆەستيتسيالىق كليمات قاجەت» دەپ شەشتىك. ءوزىمىزدىڭ ەلىمىزدەگى ەكولوگيالىق حال احۋالدى دا ەسكەرمەي، ەڭ الدىمەن سىرتتان كەلگەن كەلىمسەكتەردىڭ جاعدايىنا الاڭدادىق. ولاردىڭ ءبىرازى جەڭىلتەتىلگەن سالىقتاردى تولەگەنىمەن، كەيبىرى سالىقتان دا بوسادى. ونى دا تۇسىنۋگە بولادى. سەبەبى، ءبىزدىڭ ۇلتتىق كادرلىق رەزەرۆتەر دايىن بولمادى. ەڭ اۋىرى، ءبىزدىڭ قازاق بالاسى وسى ينۆەستورلاردىڭ قولىنا قولجاۋلىق جاسايتىن قىزمەتكەرلەرگە اينالىپ كەتتى. ءبىزدىڭ باسشىلىق قازاق بالاسىنىڭ جالاقىسىن شەتەلدىك كەلىمسەكتەردىڭ جالاقىسىمەن دەڭگەيلەستىرە المادى. ولاردىڭ جالاقىسى مەن ىشەتىن تاماعى، جاتاتىن ورىندارى مەن جۇمىس رەجيمى شەتەلدىك كەلىمسەكتەرمەن سالىستارعاندا ءوز جەرىندە ءجۇرىپ، وتە تومەن بولدى. بۇل جاعى دا ەسكەرىلمەدى. وسى ماسەلەلەردىڭ بارلىعى و باستاعى ستراتەگيالىق جوسپارلارعا ساي رەفورمالانۋى كەرەك ەدى. ول ىسكە اسپادى. تەك قارا باستىڭ قامى جەڭىپ شىقتى. سوڭى تەڭىزدەگى، اتىراۋداعى جاعدايلارمەن اياقتالدى.
4. بىزگە قازىر ينۆەستورلار كەرەك پە؟ نە ءۇشىن كەرەك؟ قازاق بالاسى ءوندىرىس سالاسىنداعى تەحنولوگيالىق قوندىرعىلاردىڭ جۇمىس جاساۋ تەحنولوگياسىن يگەرىپ الدى. ينۆەستورلاردى ءوزىنىڭ نەسىبەسىنە سەرىك قىلۋدىڭ دا كەرەگى جوق. ولاردان ءوز ۇلەسىن تارتىپ الۋى ءۇشىن قازاق بالاسى ەندى ءوزى اكتسيونەر، ءوزى قۇندى قاعازدار مەن وبليگاتسيالاردىڭ يەسى بولۋى كەرەك. قازاقتىڭ بايلىعى كەتتى دەپ اڭىراپ وتىرعانىمىزبەن ءبىز ەشتەڭە ۇتپايمىز. قازاق ەلى ءوز بايلىعىن ءوز ۇلىنىڭ قولىنا ءبىلىم مەن عىلىم ارقىلى عانا ۇستاتا الادى. باسقالاي جول جوق. ءبىزدىڭ ەلدى ينۆەستورلار دامىتادى دەگەن تۇسىنىكتى دوعارۋى كەرەك. ولار تەك ءوز ۇلەستەرى مەن مۇددەسىن عانا ويلاپ كەلەدى. 1991 جىلدان بەرى ءبىزدىڭ ەلگە 265 ميلليارد اقش دوللارى شاماسىندا ينۆەستيتسيا تارتىلىپتى. بىراق وسىنشاما بايلىعى بولا تۇرا، وسىنشاما ينۆەستيتسيالىق قارجى تارتىلسا دا قازاق بۇقاراسىنىڭ الەۋمەتتىك جاعدايى سىن كوتەرمەيدى.
5. تاعى دا وزەكتى ماسەلە: ءبىزدىڭ قازاقتىڭ بالاسىنىڭ قۇرىلىس سالاسىنداعى تۇرىكتەر مەن باسقا دا كەلىمسەكتەردىڭ ۋىسىندا كەتىپ جاتقان نەسىبەسى تۋرالى. قازاق بالاسىنىڭ 70 پايىزى وسى قۇرىلىس سالاسىندا جۇمىس جاساپ، وزدەرىنىڭ وتباسىلارىن اسىراپ وتىر. قازاق بالاسى ءۇشىن قازىر قۇرىلىستان باسقا ماڭىزدى جۇمىس تا جوق. بىزدەگى كوپتەگەن ءىرى فيرمالاردىڭ قوجايىنى دا تۇرىكتەر. سول تۇرىكتەر تىكەلەي قازاق بالاسىنا جۇمىس بەرمەيدى. وزدەرى تۇركيادان تامىر تانىستارى مەن تۋىسقاندارىن كەلىپ الىپ، وزدەرىنشە قوجايىن قىلىپ، اراسىندا وزدەرىنىڭ تۇرىكتەرىن دەلدالدىققا سالىپ قويىپ، قازاقتىڭ بالاسىنىڭ نەسىبەسىنە سەرىك بولىپ ءجۇر. ينجەنەرلىك سالادان الىپ بارا جاتقان تۇك تە بىلىمدەرى جوق. مەن ونى جاقسى بىلەمىن. ارادا ءجۇرىپ، اقشانى ۋىستاپ ءجۇر. قازاقتىڭ قىزدارىن اشقامەن ساتىپ الىپ ءجۇر. بۇل بۇگىن عانا ەمەس، قاشاننان بەرى سولاي. وسى دەلدالداردى دا ەلدەن شەتتەتۋىمىز كەرەك. قۇرىلىستى دا قازاق بالاسىنا الىپ بەرۋىمىز كەرەك. استانانى سالىپ جاتقان وزگە بىرەۋلەر ەمەس، سول تۇرىكتەرگە، باسقالارعا جالدانعان قازاقتىڭ قارا بالاسى.
ءسوزدىڭ قورىتىندىسى، بىزدە ءوندىرىس سالاسى ۇستاعاننىڭ قولىندا، تىستەگەننىڭ تىسىندە كەتتى. ەندى بۇدان بىلاي قازاق بالاسى ءوز نەسىبەسىنە ءوزى قوجايىن بولاتىن ۋاقىت جەتىپتى. مۇنى كەشە عانا اتىراۋدىڭ جىگىتتەرى كورسەتىپ بەردى.
بەكبولات قارجان
"ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى
