Täuelsızdıktıŋ alǧaşqy jyldary bızdıŋ elımızge investorlar kele bastady. Onyŋ ışınde älemge tanymal eŋ ırılerı British Petroleum, Shell, ExxonMobil, Chevron, Agip, General Motors, Mittal, taǧy sol siiaqty asa ırı kompaniialar da bızdıŋ elge tūmysyǧyn tıredı. Būlar ne üşın bızdıŋ elge kelıp otyr degen sūraqqa jan jaqty jauap aluǧa bızdıŋ tüsınıgımız jete qoimady. Sebebı, bız ol kezde şynyn aitu kerek, bızdıŋ qazaqqa investorlar degen kımder, naryq degen ne, kapital degen ne, ǧūmyrynda osyndai ūǧymdarmen tanys emes edı. 1991 jyldary bızdıŋ prezidentımız N.Nazarbaev atalǧan kompaniialardy elımızdıŋ jer asty resurstaryn igeruge şaqyrdy. Sondaǧy maqsatymyz olardyŋ tehnologiialyq qondyrǧylary men öndırıs, önerkäsıp salasyndaǧy bılımın alyp, jastardy oqytyp, otandyq öndırıs salasyndaǧy kadrlardy daiyndap şyǧamyz dep aitylǧan edı. Bızdıŋ memlekettıŋ eŋ äleuettı salasy da osy öndırıs salasy boluǧa tiıs edı. Onda mynadai naqty qadamdar ıske aspai qaldy:
1. Bızdıŋ memlekettıŋ 2030-2050jj aralyǧynda alǧa qoiǧan strategiialyq josparlary boldy. Būl strategiia älbette mūnai men jer resurstarynyŋ moldyǧyna bailanysty josparlandy. Bız öte bai elmız dedı. Jer astynda şylqyǧan bailyǧymyz jatyr dedı. Oǧan halyq sendı. Bız «Aziianyŋ barysyna» ainalamyz degenge barynşa ilandy. Memlekettıŋ damuynyŋ aldaǧy eŋ negızgı baǧyttary men infraqūrylymdary körsetıldı. Osy auqymdy strategiialyq josparlardy ıske asyruda bızge tehnologiia men öndırıs salasynda ūlttyq kadrlar rezervı qalyptaspady. Būl salany da şaş etekten jemqorlyq jailady. Keibır qazaq balasyna mamandyǧy mūnaişy bola tūra mūnai salasynda jūmys jasau arman ǧana bolyp qaldy. Elbasynyŋ şeteldık investorlardan tehnologiia men öndırıs salasyna kerektı bılımdı igerıp, özımızdıŋ kadrlardy daiyndap, şeteldıkterdı tübınde quyp şyǧamyz degen sözı jalaŋ bolyp şyǧa keldı.
2. Bız şikızat elıne ainaldyq. Mūnyŋ basty sebebı, taǧy da özımızdıŋ ūlttyq kadrlardyŋ jetıspeuşılıgı tuyndady. Elımızde mūnai önımderın öndıretın mūnai öŋdeu zauyttary (MÖZ) zamanaui ülgıde salynǧan joq. Minimum bızde üş MÖZ salynuǧa tiıs edı. Keibır investorlarǧa MÖZ saluǧa kezınde ūsynystar da jasalǧan. Bıraq olar bızdıŋ elge MÖZ saluǧa qūlyqty bolmady. Nege? Mūnaidyŋ qūramynda 650 ge juyq fraksiia men komponentter bar. Öŋdeu prosesınen soŋ mūnyŋ bärı jeke dara önımge ainalyp, öte ülken qarjyǧa ie bolady. Sondyqtan investorlar bızdıŋ şikızattyq resurstarymyzdy şikıdei alyp ketıp, bır barrelge şaqqanda özımızge 8 ese joǧary baǧaǧa satqandy jön kördı. Bız osy tūsynan oŋbai ūtyldyq. O basta MÖZ salyŋdar dep qataŋ talap qoia almadyq.
3. Bız investorlarǧa «Qolaily investisiialyq klimat qajet» dep şeştık. Özımızdıŋ elımızdegı ekologiialyq hal ahualdy da eskermei, eŋ aldymen syrttan kelgen kelımsekterdıŋ jaǧdaiyna alaŋdadyq. Olardyŋ bırazy jeŋıltetılgen salyqtardy tölegenımen, keibırı salyqtan da bosady. Ony da tüsınuge bolady. Sebebı, bızdıŋ ūlttyq kadrlyq rezervter daiyn bolmady. Eŋ auyry, bızdıŋ qazaq balasy osy investorlardyŋ qolyna qoljaulyq jasaityn qyzmetkerlerge ainalyp kettı. Bızdıŋ basşylyq qazaq balasynyŋ jalaqysyn şeteldık kelımsekterdıŋ jalaqysymen deŋgeilestıre almady. Olardyŋ jalaqysy men ışetın tamaǧy, jatatyn oryndary men jūmys rejimı şeteldık kelımsektermen salystarǧanda öz jerınde jürıp, öte tömen boldy. Būl jaǧy da eskerılmedı. Osy mäselelerdıŋ barlyǧy o bastaǧy strategiialyq josparlarǧa sai reformalanuy kerek edı. Ol ıske aspady. Tek qara bastyŋ qamy jeŋıp şyqty. Soŋy Teŋızdegı, Atyraudaǧy jaǧdailarmen aiaqtaldy.
4. Bızge qazır investorlar kerek pe? Ne üşın kerek? Qazaq balasy öndırıs salasyndaǧy tehnologiialyq qondyrǧylardyŋ jūmys jasau tehnologiiasyn igerıp aldy. İnvestorlardy özınıŋ nesıbesıne serık qyludyŋ da keregı joq. Olardan öz ülesın tartyp aluy üşın qazaq balasy endı özı aksioner, özı qūndy qaǧazdar men obligasiialardyŋ iesı boluy kerek. Qazaqtyŋ bailyǧy kettı dep aŋyrap otyrǧanymyzben bız eşteŋe ūtpaimyz. Qazaq elı öz bailyǧyn öz ūlynyŋ qolyna bılım men ǧylym arqyly ǧana ūstata alady. Basqalai jol joq. Bızdıŋ eldı investorlar damytady degen tüsınıktı doǧaruy kerek. Olar tek öz ülesterı men müddesın ǧana oilap keledı. 1991 jyldan berı bızdıŋ elge 265 milliard AQŞ dollary şamasynda investisiia tartylypty. Bıraq osynşama bailyǧy bola tūra, osynşama investisiialyq qarjy tartylsa da qazaq būqarasynyŋ äleumettık jaǧdaiy syn kötermeidı.
5. Taǧy da özektı mäsele: bızdıŋ qazaqtyŋ balasynyŋ qūrylys salasyndaǧy türıkter men basqa da kelımsekterdıŋ uysynda ketıp jatqan nesıbesı turaly. Qazaq balasynyŋ 70 paiyzy osy qūrylys salasynda jūmys jasap, özderınıŋ otbasylaryn asyrap otyr. Qazaq balasy üşın qazır qūrylystan basqa maŋyzdy jūmys ta joq. Bızdegı köptegen ırı firmalardyŋ qojaiyny da türıkter. Sol türıkter tıkelei qazaq balasyna jūmys bermeidı. Özderı Türkiiadan tamyr tanystary men tuysqandaryn kelıp alyp, özderınşe qojaiyn qylyp, arasynda özderınıŋ türıkterın deldaldyqqa salyp qoiyp, qazaqtyŋ balasynyŋ nesıbesıne serık bolyp jür. İnjenerlık saladan alyp bara jatqan tük te bılımderı joq. Men ony jaqsy bılemın. Arada jürıp, aqşany uystap jür. Qazaqtyŋ qyzdaryn aşqamen satyp alyp jür. Būl bügın ǧana emes, qaşannan berı solai. Osy deldaldardy da elden şettetuımız kerek. Qūrylysty da qazaq balasyna alyp beruımız kerek. Astanany salyp jatqan özge bıreuler emes, sol türıkterge, basqalarǧa jaldanǧan qazaqtyŋ qara balasy.
Sözdıŋ qorytyndysy, bızde öndırıs salasy ūstaǧannyŋ qolynda, tıstegennıŋ tısınde kettı. Endı būdan bylai qazaq balasy öz nesıbesıne özı qojaiyn bolatyn uaqyt jetıptı. Mūny keşe ǧana Atyraudyŋ jıgıtterı körsetıp berdı.
Bekbolat Qarjan
"Adyrna" ūlttyq portaly
