سۋ شارۋاشىلىعىن باسقارۋداعى كەمشىلىكتىڭ رەتتەلمەۋى بۇل سالانىڭ جاعدايى قيىن ەكەنىن كورسەتەدى. ورتالىق ازيا ايماعىنداعى سۋ بولىنىسىنە ءتيىستى مينيسترلىكتىڭ سامارقاۋ قاراۋى دا تۇسىنىكسىز. سونىڭ سالدارىنان كوكتەمدە سۋ تاسىپ، جازدا سۋ جەتپەي جاتىر. بۇرىنعى سۋ ءمينيسترى، جاسى توقسانعا تاقاعان ناريمان قىپشاقباەۆپەن بولعان سۇحبات وسىنداي تۇيىنگە جەتەلەيدى.
ەلدىڭ 12 وبلىسىندا سۋ تاسىپ جاتىر. ماۋسىمدىق ماسەلە بولعانىمەن، بيىلعى تاسقىننىڭ بەتى قاتتى. مۇنداي قاۋىپ بۇرىن دا بولعان، الدا دا بولا بەرەدى. بىراق قاۋىپتىڭ الدىن الىپ، تابيعات اپاتىنا بارىنشا از شىعىنمەن توتەپ بەرۋدىڭ دە ءوز جولى بولسا كەرەك. ماۋسىم سايىن سۋ شارۋاشىلىعى باسىنان شۋ ارىلمايتىن سالاعا اينالىپ بارادى. بيىلعى جاعدايدى رەتتەۋگە بىلتىر عانا قۇرىلعان سالالىق مينيسترلىك، سۋ شارۋاشىلىعى جانە يرريگاتسيا مينيسترلىگىنىڭ دە شاماسى كەلمەي جاتىر. قايتا وسى سالاداعى ماسەلە مينيسترلىك قۇرىلماي تۇرعان كەزدەگىدەن دە ارمەن كۇردەلەنىپ بارا جاتقانداي. سالانىڭ دەرتى نەدە، دياگنوزى قانداي؟ وسى سۇراقتى 1981-1990 جىلدارى قازاق سسر مەليوراتسيا جانە سۋ شارۋاشىلىعى ءمينيسترى بولعان، كەيىن سول مينيسترلىك تاراپ كەتكەننەن كەيىن دە ءومىر بويى سۋ ماسەلەسىمەن اينالىسقان، «باس مۇراپ» دەپ دارىپتەۋگە تۇراتىن سۋ مامانى ناريمان قىپشاقباەۆقا قويدىق.
– ناريمان اعا، ەلىمىزدىڭ بىرنەشە ايماعىن سۋ باسىپ جاتىر. تاسقىن، سەل ماۋسىم سايىن قايتالانعانىمەن، وسى جولعى تۇيتكىلدىڭ سەبەبى نەدە دەپ ويلايسىز؟
– ەلىمىزدىڭ 90 پايىزى شولەيت جانە جارتىلاي شولەيت بولىپ كەلەدى. سوعان قاراماستان 1990 جىلى پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازارباەۆ سۋ مينيسترلىگىن تاراتىپ جىبەردى. بۇرىنعى پرەزيدەنت مۇنىڭ ءبارىن قاراجات ماسەلەسىمەن بايلانىستىردى. «اقشا تۇسپەسە، سۋ ماسەلەسىمەن اينالىسپايمىز» دەگەن كوزقاراس بولدى. وسىلاي سۋ شارۋاشىلىعى قاراۋسىز قالدى. جەر مەن ادام سۋ ىشپەسە نە بولادى؟ مەن وسىنى تۇسىنبەيمىن. قازىرگى پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆ بىلتىر قىركۇيەكتىڭ باسىندا سۋ جانە يرريگاتسيا مينيسترلىگىن قۇردى.
جەر بەتىندە، ونىڭ ىشىندە قازاقستاندا ءومىر بۇگىن نەمەسە كەشە پايدا بولعان جوق قوي. سوۆەت ۇكىمەتى ورىناعان 1917 جىلدان باستاپ، دەنساۋلىق، اۋىل شارۋاشىلىق، ءوندىرىس، تەمىر جول سالاسىندا نە اتقارىلعانىن ناقتى بىلمەيمىن. بىراق سول كەزدەن باستاپ سۋ سالاسىندا قار مەن جاڭبىردىڭ جاۋى، وزەننىڭ تاسۋى مەن قۋاڭشىلىق كەزەڭدى باقىلاۋ باستالدى. ال كەشە قار مەن جاڭبىر جاۋدى، ەندى مىنە ناۋرىز، ءساۋىر ايىندا تاسقىن ءجۇرىپ جاتىر دەپ ويلاۋ اقىماقتىڭ ءىسى.
ەجەلدە شىعىستا مەملەكەتتەردى امىرلەر باسقارعان. قازىرگى ايتىپ جۇرگەن «ەميرات» ءسوزىنىڭ توركىنى دە سوندا جاتىر. شىعىستا ءوز ءىسىنىڭ شەبەرىن دە «ءامىر» اتاعان. سۋ بويىنشا پارسى تىلىندە «ميراب» دەگەن ءسوز بار. ءتۇبى «اميرە اب» دەگەننەن شىعادى، ياعني سۋدىڭ ءامىرى، سۋدىڭ باسشىسى. قازاقتار ونى «مۇراپ» دەيدى. مۇراپ سۋدىڭ كەلۋ-كەتۋ، ماۋسىمدىق ەرەكشەلىكتەرى مەن ەگىستىك ءۇشىن سۋدىڭ قاجەتتىلىگىن ەسەپ-قيساپقا سالىپ، ءتيىستى شەشىم قابىلدايدى. مەن ەندى سۋشى بولعان سوڭ وقىعانىمدى، كورگەنىمدى ايتىپ وتىرمىن عوي. ياعني، سۋ ماسەلەسىنىڭ باعزى زاماننان بەرى قانشالىقتى ماڭىزعا يە بولعانىن ايتقىم كەلەدى. سول كەزدە مەملەكەتتى باسقاراتىن ادامدى «ءامىر» دەگەن جانە سۋدى باسقاراتىن ادامدى «ءامىر» دەگەن. وسى رەتپەن كەلگەندە نازارباەۆ تۇسىندا قازاقستاندا سۋدىڭ باسشىسى - «مۇراپ» بولماۋ كەرەك دەپ شەشتى. سونىڭ سالدارىن قازىر كورىپ وتىرمىز.
– الەۋمەتتىك جەلىدە «سوۆەت ۇكىمەتى كەزىندە وسىنشا سۋ تاسقىنى بولماۋشى ەدى» دەپ جازىپ جاتىر...
– ويبوي... قۇرمانعازى دەگەن كومپوزيتور بولعان. ونىڭ سۇيەگى استراحان وبلىسىندا جاتىر. سول قۇرمانعازىنىڭ كاسپي سۋىنىڭ كوتەرىلىپ، تاسۋىنا بايلانىستى شىعارعان «كوبىك شاشقان» دەگەن كۇيى بار. سەنىڭ «بۇرىن توپان سۋ بولدى ما، بولعان جوق پا؟» دەگەن سوزىڭە جاۋاپ بەرەيىن دەپ جاتقانىم عوي...
– قۇرمانعازىنىڭ زامانىندا ەمەس، سوۆەت ۇكىمەتى كەزىندە نە بولدى؟
– 1980 جىلدارى كاسپيدىڭ دەڭگەيى بىرنەشە مەترگە كوتەرىلىپ، ونىڭ اينالاسىنداعى اۋىلدى سۋ باسىپ قالدى. سوندا مەن استاراحان وبلىسىنان تۇركىمەنستانعا دەيىنگى كاسپيدىڭ جاعاسىن جاعالادىم. ول كەزدە كاسپيدىڭ دەڭگەيى 2-3 مەترگە دەيىن كوتەرىلىپ كەتكەندە حالىقتى قالاي قورعاۋعا بولادى دەگەن سۇراققا جاۋاپ ىزدەدىم. سوندا مەنىڭ بايقاعانىم ءاربىر 100 جىل سايىن كاسپي سۋىنىڭ دەڭگەيى كوتەرىلىپ، 100 جىل سايىن تومەن تۇسەدى ەكەن. قۇرمانعازىنىڭ «كوبىك شاشقان» دەگەن كۇيى، قاشاعاننىڭ "توپان" داستانى – 1980 جىلداردان عاسىر بۇرىن، شامامەن 1880 جىلدارى بولعان سۋ تاسقىنى كەزىندە دۇنيەگە كەلگەن تۋىندىلار.
سوۆەت ۇكىمەتى كەزىندە سۋدىڭ ولشەمىن 3 كاتەگورياعا بولەتىن. تاسقىنى كوپ كەزدى – سۋى كوپ جىل، سۋى قالىپتا نورماداعى جىلدى – سۋى ورتا جىل جانە سۋى از جىلدى سۋى تاپشى جىل دەيدى. وسىنى سوۆەت ۇكىمەتى ءومىر باقي باقىلاپ وتىردى. مىسالى، بيىل تاسقىن سۋ كوپ بولىپ جاتىر. تاسقىننىڭ كوپ بولۋىنا وتكەن جىلدىڭ كۇز ايىندا ياعني، قار تۇسەردىڭ الدىندا جەرگە كوپ جاۋىن جاۋعانى سەبەپ بولعان. مىسالى، ەگەر كۇزدە قۇرعاق جەر قالىپ، ونىڭ بەتىن قار جاپسا، كوكتەمدە جەر قار سۋىن سورىپ الادى دا ەشقانداي تاسقىن بولمايدى. وسىنىڭ ءبارىن باقىلاپ، اڭعارىپ وتىرۋعا ءتيىستى ەدىك قوي...
قازىر جەرگىلىكتى اكىمدى قىزمەتكە قويعاندا «ءاي، سەن ءوزى نە بىلەسىڭ؟» دەپ سۇراق قويمايدى-اۋ دەيمىن.
1968 جىلى ورتالىق كوميتەتتىڭ تاپسىرماسى بويىنشا سەمەيگە باردىم. بارعاندا «سەمەيدىڭ وبلىستىق سۋ شارۋاشىلىعىن باسقار» دەپ جىبەردى. بارسام، «سەن اۋەلى وبكومعا بار. وندا سۋ جونىنەن ستەپانوۆ دەگەن بار. سەنى قابىلداي ما، قابىلداماي ما – سول ءبارىن شەشەدى» دەدى. وعان بارسام، «كارتا وينايسىڭ با؟» دەيدى ماعان. «كارتا ويىنىن بىلمەيمىن» دەيمىن. ەكىنشى «سەن ءوزى اراق ىشەسىڭ بە؟» دەيدى. «جوق، مەن ومىرىمدە اراق تۇگىلى ۆينو، سىرا ءىشىپ كورگەن ادام ەمەسپىن» دەيمىن. ءبىراز وتىردى دا «اناۋ كەلىنشەك، قىزدارمەنەن قارىم-قاتىناسىڭ قالاي؟» دەيدى. «قىز كورسەم، ءتىلىم بايلانىپ قالادى. قابىلەتىم جوق، قولىمنان كەلمەيتىن ءىسىم» دەيمىن. سوندا ستەپانوۆ «وندا سەن سەمەيگە نەگە كەلدىڭ؟» دەيدى. مەن «كوكە-اۋ، ءوزىڭىز ايتقان كارتا، اراق، قىز-كەلىنشەگى كوپ الماتىدان كەلدىم. ول جاقتا سونىڭ ءبارى بار. مەن بۇل جاققا جۇمىس ىستەۋگە كەلدىم» دەيمىن عوي. سودان نە كەرەك، ول مەنى جۇمىسقا قابىلدادى. ستەپانوۆتىڭ ىستەپ وتىرعانى قىرسىقتىق ەندى...
قازىر دە اكىم مەن ءمينيستردى تاعايىنداعاندا ەڭ قۇرىعاندا «ءاي، وسى سەن نە بىلەسىڭ؟» دەپ سۇراۋ كەرەك قوي...
– سۋ جانە يرريگاتسيا ءمينيسترى نۇرجان نۇرجىگىتوۆ سۋ سالاسىن بىلە مە، ءوزى؟
– مەن ەندى ونىڭ ديپلومىن قاراعان جوقپىن. جانىنداعى كىسىلەردەن سۇراسام، «ماماندىعى ينجەنەر-مەحانيك» دەيدى. ءتۇسىندىڭىز بە؟ مىنە، سۇراققا جاۋاپ.
– ياعني قابىلەتى جوق قوي...
– ونى توقاەۆ پەن پرەزيدەنت اكىمشىلىگى نەمەسە ۇكىمەت باسشىسىنان سۇراۋ كەرەك. كەشە پرەزيدەنت وعان قاتاڭ سوگىس بەردى عوي. باياعىدا ءبىر سوگىس العاننان كەيىن ارىزىن جازىپ كەتىپ قالاتىن ەدى جۇرتتار...
– بيىلعى تاسقىن بۇرىنعى تاسقىنمەن سالىستىرعاندا قالاي بولىپ جاتىر؟
– سۋدىڭ از نەمەسە كوپ ەكەنىن گيدروتەحنيكتەر ەمەس، گيدرولوگ دەگەن مامان يەسى انىقتايدى. قازىر سول گيدرولوگتار قايدا؟ نەگە ۇندەمەيدى؟ اڭگىمە وسىندا.
ءساۋىر ايىندا ارال باسسەينى، ءامۋداريا، سىرداريا جونىندە مەملەكەتارالىق سۋ شارۋاشىلىعىن ۇيلەستىرۋ كوميسسيانىڭ كەزەكتى وتىرىسى وتەدى. اتالعان كوميسسيانى 1992 جىلدىڭ 18 اقپان كۇنى قۇرعانبىز. ول كوميسسيا ءامۋداريا مەن سىرداريا وزەنىنىڭ سۋىن رەتتەپ وتىرۋى كەرەك. ورتالىق ازيايداعى بەس مەملەكەتتىڭ بەس ءمينيسترى قاتىسادى. ءاۋ باستا وعان ءوزىم قاتىسىپ، ءوزىم مۇشە بولدىم.
شىنى كەرەك، وسىنىڭ ءبارىن قازىرگى سۋ جانە يرريگاتسيا مينيسترلىگىنە ياعني، ۆيتسە-مينيستر نۇرلان الدامجاروۆقا ايتىپ-ايتىپ شارشادىم. ودان «الپىس جىل سۋ جاعالاپ ءجۇرىپ مەن سەنى كورگەن جوقپىن. سەن قايدان كەلدىڭ؟» دەپ سۇراسام، «مەن جامبىل وبلىسى اكىمدىگىنىڭ ەنەرگەتيكا جانە تۇرعىن ءۇي-كوممۋنالدىق شارۋاشىلىق باسقارماسىندا باسشى بولدىم» دەيدى. وعان «مىنا جەرگە قالاي قورىقپاي كەلدىڭ؟ ساۋىردە جىل بويىنا سىرداريانىڭ سۋى قانشا بولادى جانە ونى ءتورت مەملەكەت قالاي پايدالانادى دەگەن سۇراقتى كوميسسيا قارايدى. سول جەردە قابىلدانعان شەشىم بويىنشا كوميسسيا جۇمىس ىستەيدى. سوعان دايىندالايىق تا، قانداي پوزيتسيا ۇستانامىز، سۋ از دەسە، قازاقستاننىڭ ۇستانىمى قانداي بولادى، ال كوپ دەسە، ساۋىردەن قازانعا دەيىنگى ايماقتاعى سۋ ءبولىنىسى گرافيگىن رەتتەيىك دەپ سان مارتە ايتتىم...
ءبىر قىزىعى – وسى ءسوزدى مەن نۇرلان الدامجاروۆقا تۇسىندىرە الماي وتىرمىن. «كەزدەسەيىكشى، وسى كوميسسيانى قۇرعان مەن ەدىم. ءومىر بويى وسىمەن اينالىسىپ ەدىم، اقىلداسايىقشى» دەپ نۇرجان نۇرجىگىتوۆتىڭ ورىنباسارىنا تۇسىندىرە الماي قويدىم.
مەملەكەتارالىق سۋ كوزدەرىمەن اينالىساتىن نۇرلان الدامجاروۆ قالاي مەملەكەتتىڭ اتىنان سىرداريا سۋىنىڭ ماسەلەسىن ايتادى؟ كوميسسيانىڭ الدىندا اقىلداسايىق دەسەم، ۇكىمەت ادامدارىنىڭ كوزقاراسى وسىنداي بولىپ تۇر.
وسىعان قاراپ ويلانىپ، سۋ سالاسىندا «نە بولىپ كەتتىك، بۇل نە سۇمدىق» دەپ قورقامىن. مىنا سۋدى باسقارۋ كەرەك. سوۆەت ۇكىمەتى كەزىندە سۋعا بايلانىستى مىناداي ايعا-شۋ بولعانىن كورگەن دە، ەستىگەن دە ەمەسپىن...
- ۋاقىت ءبولىپ سۇحبات بەرگەنىڭىزگە راحمەت!
سەرىك جولداسباي
«ادىرنا» ۇلتتىق پورتالى
