قازىر قاتتى تاسىپ جاتقان اقتوبەدەگى ەلەك وزەنى بويىنان 1926 جىلى ارحەولوگيالىق ولجا تابىلعان. الاش كوسەمى ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ سول تۋرالى جازعان، بۇرىن بەلگىسىز بولىپ كەلگەن ماقالاسى تابىلدى. ماقالانى تاپقان – زەرتتەۋشى گۇلنار مۇقانوۆا.
وندا ارحەولوگيالىق ولجا تابىلعان ماڭايدى ادامزاتتىڭ قانشا مىڭ جىلدان بەرى مەكەندەگەنى جايلى جورامال كەلتىرىلگەن. ماقالا توپشىلاۋ، مالىمەتتەرگە قوسا، ارحەولوگيا سالاسىندا قازاقى تەرميندەردى قولدانۋىمەن دە ەرەكشەلەنەدى. وسى ماقالانى تاپقان زەرتتەۋشى گۇلنار مۇقانوۆا ءوزىنىڭ عىلىمي ولجاسى جايىندا «ادىرناعا» ايتىپ بەردى. سۇحبات سوڭىنان ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ ماقالاسى ەملەسىن ساقتاي وتىرىپ جاريالانىپ وتىر. ماقالاعا «ءبىلىم قىران عوي! قىران قىراعى عوي! ادام بالاسىنىڭ تاس تاريحىنداعى قونىسى» دەگەن تاقىرىپ قويىلعان.
الاش كوسەمى ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ ءالى تولىق زەرتتەلمەگەن ماقالاسى History.kz سايتىندا جاريالاندى. گۇلنار مۇقانوۆا اتالمىش ماقالانى 1926 جىلعى گازەتتەن تاپقان.
- بوكەيحانوۆتىڭ ماقالاسىن قالاي تاپتىڭىزدار؟
- شوقان ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتىنىڭ عالىمدارى جوعارى عىلىم جانە ءبىلىم مينيسترلىگىنىڭ ارنايى گرانت جوباسى بويىنشا جۇمىس ىستەيدى. ءبىزدىڭ توپ الاش ازاماتتارىنىڭ مۇراسىن، ءومىرىن زەرتتەيدى. سول زەرتتەۋدە ماعان ءبىلال سۇلەەۆتى تاپسىردى. مەن ول كىسى تۋرالى قاڭتار مەن اقپان ايلارىندا زەرتتەۋ جۇرگىزە باستادىم. ءبىلال سۇلەەۆ قوعام قايراتكەرى، اقىن، اعارتۋشى، جۋرناليست، دراماتۋرگ بولعان. سۇلەەۆ ورىنبوردا شىققان “قازاق” گازەتىندە قوسىمشا جۇمىس ىستەپ، گازەت بەتىندە “ماتاي“، “قاپتاعاي” دەگەن بۇركەنشىك اتپەن بىرنەشە ولەڭ، ماقالالارىن جاريالادى. تاتاردىڭ “شۋرا” جۋرنالىنىڭ 1916 جىلى 3-سانىندا تاتار ۇلتشىلدارىنا قارسى “ناۋشيرۆان ەفەندى ماقالاسى جايلى” اتتى عىلىمي ماقالاسىن جاريالاعان. ونىڭ ءومىربايانىندا 1926 جىلى ونىڭ اقتوبەدە قىزمەت ەتكەنى ايتىلادى. ول گۋبەرنيادا حالىقتىڭ ءبىلىم ءبولىمىن باسقارعان. مەن سول باعىت بويىنشا زەرتتەي باستادىم. ءسويتىپ الماتىدا ۇلتتىق كىتاپحانانىڭ سيرەك قورىنان اقتوبەدە 20-شى جىلدارى جاريالانعان ماقالالاردى قاراپ شىقتىم. گازەت بەتتەرىنەن مەن سۇلەەۆتىڭ جازعاندارىن ىزدەپ وتىرعاندا تاعى ءبىر ماقالا نازار اۋدارتتى. ءالىپبي رەفورماسىنا دەيىن توتە جازۋمەن جازىلعان بۇل ماقالانىڭ اۆتورى «قىر بالاسى» دەپ بەلگىلەنگەن ەكەن. «قىر بالاسى» اتانىنان جاريالانعان قازاقستاننان تابىلعان ماتەريالدىق مادەنيەت ەسكەرتكىشتەرىنە دەگەن تەرەڭ قىزىعۋشىلىقتى كورۋگە بولادى. بۇل ماقالا اقتوبەدە شىققان «كەدەي» گازەتىنىڭ 1926 جىلى 29 شىلدە كۇنگى سانىندا جاريالانعان.
بارشاعا بەلگىلى، وسى ماقالا جاريالانعان تۇستا الاشتىقتار جاپپاي قۋدالاۋعا ۇشىراي باستاعان بولاتىن. سول كەزدە ولاردىڭ پروبلەمالىق ماقالالارىنان بولەك، ءتىپتى زيانسىز عىلىمي ماقالاسىن دا جاريالاۋ دا ەرەكشە وقيعا بولاتىن.
- وسىنىڭ سەبەبىن قالاي تۇسىندىرەر ەدىڭىز؟
- ءساتى تۇسكەن بولۋى كەرەك، وسى كەزدە «كەدەي» گازەتىن الاش قايراتكەرى ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ سەرىگى جانۇزاق جانىبەكوۆ باسقارعان. ول كەزىندە ورىنبورداعى «قازاق» گازەتىندە جۇمىس ىستەگەن. بىراق «كەدەيدىڭ» ءاليحان ماقالاسى جارىق كورگەن كۇنگى سانىنا شىعارۋشى رەداكتور رەتىندە «ابدۋللين ق. (قالدىباي)» ەسىمى كورسەتىلگەن.
ال ءاليحاننىڭ وسى شامادا اقتوبەدە بولعانى تۋرالى مىنانداي دەرەك بار. ول 1926 جىلى سسسر عىلىم اكادەمياسىنىڭ انتروپولوگيالىق ەكسپەديتسياسىنىڭ قۇرامىندا اداي ۋەزىندە بولعان. سول جىلى قىركۇيەكتە وسى ەكسپەديتسيا قۇرامىندا ستاتيستيكالىق – ەكونوميكالىق زەرتتەۋ جاساپ جۇرگەن كەزىندە ۇستالىپ، ماسكەۋگە اپارىلعان. سوندا 5 كۇن بۋتىركا تۇرمەسىنە قامالعاننان كەيىن قايتا بوستاندىققا شىققان.
ءاليحان نۇرمۇحامەدۇلىنىڭ 1926 جىلعى ماقالاسى قازاقستانداعى ارحەولوگيالىق ولجالاردى باق-تا العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ جاريالانعاندىعىمەن قۇندى.
- ءاليحاننىڭ ماقالاسى جاريالانعان سوڭعى رەاكتسيا قانداي بولىپ جاتىر؟
- ماتەريال جاريالانعان سوڭ ماعان جانۇزاق جانىبەكوۆتىڭ نەمەرەسى بايلانىسقا شىقتى. الاش ارداقتىسىنىڭ نەمەرەسى مياش ماعان ءوز العىسىن ايتتى. «ەگەر تاعى ىزدەسەڭىز، سۋرەتتەرىن تابۋعا تىرىسساڭىز» دەگەن بولاتىن. مەنىڭ بىلۋىمشە، نەمەرەلەرى كىتاپ جازۋعا، ماتەريال دايىنداماق. سەبەبى جانۇزاق جانىبەكوۆ تە ءوز زامانىندا وتە تانىمال ادام بولدى. ول «كەدەي» گازەتىنىڭ رەداكتورى بولدى. الاشقا قارسى رەپرەسسيا جۇرگەن سوڭ ونى دا قۋدالاۋ باستالعان...
- سۇحباتقا ۋاقىت بولگەنىڭىزگە راحمەت!
سىمبات ناۋحان
«ادىرنا» ۇلتتىق پورتالى
"كەدەي" گازەتىندە جاريالانعان ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ ماقالاسىنان ءۇزىندى. ە-history.kz سۋرەتى
ءبىلىم قىران عوي! قىران قىراعى عوي! ادام بالاسىنىڭ تاس تاريحىنداعى قونىسى
جەر ءبىلىمىن جەردىڭ جاسىن قاباتىن قاراستىرىپ سيىردىڭ جاسىن مۇيىزىنەن، جىلقىنىڭ جاسىن تىسىنەن تابىلعانداي تابادى. جەردىڭ تاريحى ءبىر نەشە مۇشەلگە بولىنەدى. ءبىزدىڭ مۇشەل ون ەكى جىل بولعاندا، جەردىڭ مۇشەلى ءجۇز-ءجۇز مىڭ جىلمەن سانالادى.
جەرگە ادام بالاسى كەلگەن مۇشەل جەر تاريحىندا ءتورتىنشى مۇشەل دەپ اتالادى. جەردىڭ بۇ تاريحى باستالعالى ەكى ءجۇز مىڭعا جاقىن جىل وتكەن. جەر ءبىلىمى جەردىڭ قاباتىن كىتابتىڭ بەتىندەي وقىدى. جەردىڭ جاڭادا جاس قاباتى ءوزىمىز تابتاب جۇرگەن جەر. جەردىڭ ىشىنە قاراي قازىپ قاباتىن اشا بەرسەك، بويلاعان سايىن ەسكى قارت قابات بولا بەرەدى. جەر ءبىلىمىن جەردىڭ قاباتىن تەڭىزدىڭ، وزەننىڭ جارىن باقىلاپ سىناپ بىلەدى. وزەننىڭ قاباعى سۋدان قىرعا ساتىلاپ، باسقىشتاپ، كوتەرىلىپ كەتەدى. بۇرىنعى زاماندا مىڭ جىل ما، ءجۇز مىڭ جىل ما وزەن وسى كۇنگى قىر قاباققا اققان، ارناسىن سويا-سويا وسى كۇنگە ۇلتانعا تۇسكەن.
ەتىكشىنىڭ جۇرتىندا بىلعارىنىڭ كەسىندىسى، ويشىنىڭ جۇرتىندا جوڭقا، ۇستانىڭ جۇرتىندا كومىر قالادى. وزەننىڭ، تەڭىزدىڭ باسقاسى قاباعىندا، قۇمىندا جايلاعان جانۋارلاردىڭ، بالىقتىڭ، ادامنىڭ، ات اۋناعان جەردە تۇك قالادى. قالدىعى، ۇستانعان قارۋى سايمانى – بەلگىسى قالادى.
اق-توبەدەن 3 شاقىرىمدا ەلەكتىڭ قۇم جاعىندا تاس مۇشەلى ادام تاريحىنىڭ ادامىنىڭ قونىسى تابىلدى. مۇنى تاپقان اكادەميا قازاق جەرىن، شارۋاسىن ىزدەپ زەرتتە دەپ جىبەرگەن بىلگىش قۇستىڭ ادامى بۇلعاق بالاسى.
ءبىلىم ادام بالاسىن وزگە جانۋارمەن اتالاس دەپ بىلەدى. جەر تاۋىسىپ بارعاندا ادام بالاسى وزگە جانۋاردان اقىلى مەن، اقىلىنىڭ، قارۋى، قولىنىڭ شەبەرلىگى مەن ايىرىلادى. اقىل جەتەلەپ جوسپارلاپ، قول قۇجۋسىرادى. ادام قولىنان ءوتىپ وزگەرىلگەن زات مادەنيات مۇشەسى بولادى...
العاشقى ادام بالاسىنىڭ ادابيەتى ادام تاستان قارۋ قولدانعاندا باستالادى. ادام بالاسى پىشاق، ءبىز، ينە، بالتا، ماساق، قىزعىش، قاسىقتى تاستان قولدانىپ تالاي زاماندا باسىنان وتكەرەدى. ادام بالاسىنىڭ تاستى قارۋ جاراق ەتكەن تاريحىن تاس مۇشەل دەيدى. ادامىن، تاس مۇشەلىنىڭ ادامى دەيدى. تاس مۇشەلىندە ادام تاريحى ەكى ءجۇز مىڭ جىلعا سوزىلعان. تاستا مادانياتتى كۋلدەندىرىپ شەبەرلەنە كەلە ادام قارۋ-جاراقتى مىسقا، قولاعا اۋدارعان. ادام بالاسىنىڭ مىس قولدانعان تاريحىن مىس مۇشەلى دەيدى.
پەرعاۋىن، مۇسادان بەرى ادام بالاسى قارۋ-جاراقتى تەمىرگە (شويىن، بۋلات تەمىرگە جاتادى) اينالدىردى. بىزدىڭ زامانىمىز تاريحتا تەمىردىڭ مۇشەلى دەلىنەدى. وسى كۇنگى ادامدى قۇستان ۇشقىر، سۋلەيمەننەن شەشەن، شەبەرگە ءپىرى ەتكەن مادانياتتىڭ سۇيەنگەنى تەمىردەن قارۋ-جاراق. تاس مۇشەلدە دە ادام بالاسى وزىنشە مادانياتقا يە بولادى. سوندا دا پىلدەي ايدىن، ايۋداي قارۋلى جانۋاردى سوعىپ ەتىن جەيدى. وسىلاردىڭ سۇيەگى تاس مۇشەلىندەگى ادامنىڭ قونىسىنان ەتىنىڭ باسىنان تابىلادى.
ەلەكتىڭ جاعاسىنان بۇلعاق بالاسى تاپقان تاس مۇشەلدەگى ادامنىڭ جۇرتىنان قىرعىش، پىشاق، ماساق تاعى دا نەشە قارۋ جاراق اسپاپتار تابىلدى. ءبارى دە شاقپاق تاستان ىستەلگەن. ءۇيشىنىڭ جۇرتىنداعى جوڭقا مەن كەسىندى اعاشتاي انا قارۋ-جاراقتى ىستەگەندە سىنىپ تۇسكەن تاستان جوڭقا تابىلدى. بۇ تاعىن بۇتان العاندا قالعان اعاشتىڭ تومارىنداي جۋان قالدىق تاس تابىلدى. بۇعان قاراپ بال اشساق، بۇلعاق بالاسىنىڭ تاپقانى تاس مۇشەلىندەگى ادامنىڭ قونىسىندا ۇستاسىنىڭ دۇكەنىنىڭ ورنى بولادى، تاپقان نارسەلەر 4 جۇزدەن اسادى. بۇ نارسەلەر لەنينگراد بارىپ سىنعا سالىنىپ ات قويىلىپ قىزىلوردادا بولاتىن قازاقتىڭ ۇلت مۋزەيىنە تاپسىرىلادى.تاس مۇشەلىنىڭ قارۋ جاراعىمەن ارالاس مىس ماساق تابىلدى. بۇ ماساقتى مىس مۇشەلىنىڭ باتىرى ما، مەرگەنى مە، جوعالتتى دەمەسەك، بۇلعاق بالاسى تاپقان قونىس، تاس مۇشەلىندە دە، مىس مۇشەلىندە دە ادام بالاسىنىڭ قونىسى بولعان بولادى.
بۇ سىقىلدى ادام بالاسىنىڭ تاس مۇشەلىندەگى قونىس ءبىزدىڭ قازاقتىڭ جەرىندە قوستانايدا عانا بۇرىن تابىلعان ەدى.
مۇنداي قونىس ىزدەي كەلە قازاقتىڭ جايىندا تالاي جەردەن تابىلماق.
ادام بالاسى وسى ءبىزدىڭ جايدى جايلاعالى 2 ءجۇز مىڭ جىل بولعان بولىپ تابىلىپ تۇر.
«كەدەي» گازەتى (اقتوبە). 1926. 29 شىلدە.
