ەگەر ەلىمىزدىڭ ەگەمەندىگىنە شيرەك بولعان مىنا باقىتتى زاماندا عايىپتان ءبىر مۇمكىنشىلىك تۋا قالىپ قازاقتىڭ ارداقتى ۇلى ءاليحان بوكەيحانمەن كەزدەسەتىندەي جاعداي تۋىپ جاتسا:
كوش باستاعان ەرىمىز،
قۋانىشتا ەلىڭىز.
توبەمىز كوككە جەتكەندەي،
كوكىرەكتەن بۇگىن كەتكەندەي،
ءسىزدى كورىپ شەرىمىز.
ەلىڭىزدىڭ بۇل شاعىن،
الاش تۋىن ءھام باعىپ،
كوزبەن كورىپ تولەندى
كوپتەن بەرگى تەرىڭىز.
الاش تۋىن قولعا العان
قاراڭعىدا جول سالعان
ارىستانىم كەلىڭىز! –
دەپ اتاقتى اقىن سۇلتانماحمۇتتىڭ 1917 جىلى ەلىنىڭ ارداقتى ۇلىنا ارناعان ولەڭىمەن قارسى الساق نۇر ۇستىنە نۇر بولار ەدى.
سەبەبى ءاليحان بوكەيحان 19 عاسىردىڭ سوڭى مەن 20 عاسىردىڭ باسىنداعى قازاق زيالىلارىنىڭ، قوعام جانە مەملەكەت قايراتكەرلەرى قاتارىنداعى اسا ەرەكشە تۇلعا. ءا.بوكەيحان كەڭەس وكىمەتى تۇسىندا ونىڭ ەسىمى ۇزاق جىلدار بويى سيرەك اتالىپ، نەمەسە تىپتەن تالماي «بۋرجۋازيالىق ۇلتشىلدىقتىڭ» بەلگىسى رەتىندە باعالانىپ كەلدى. كەيىنگى ۇرپاققا قالدىرعان وراسان زور امانات-مۇراسى ۇزاق ۋاقىت شاڭ باسىپ جاتتى. رەسەيدىڭ ءى مەملەكەتتىك دۋماسىنىڭ دەپۋتاتى، رەسەيدىڭ جەرگىلىكتى جانە قالالىق قوعام قايراتكەرلەرىنىڭ سەزىنىڭ دەپۋتاتى، ءىV مەملەكەتتىك دۋماسى مۇسىلمان فراكتسياسىنىڭ بيۋرو مۇشەسى، قازاقتىڭ حح عاسىر باسىنداعى ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىنىڭ نەگىزىن سالۋشى ءارى كوسەمى، حالقىمىزدىڭ تۇڭعىش ساياسي الاش پارتياسىنىڭ ۇيىمداستىرۋشىسى جانە الاشوردا اۆتونوميالى ۇكىمەتىنىڭ توراعاسى، عۇلاما عالىم – ادەبيەتتانۋشى، ەكونوميست، تاريحشى، ەتنوگراف، اۋدارماشى، پۋبليتسيست، ورمانتانۋشى – مىنە ارداقتى ازاماتتىڭ حالقى ءۇشىن، وتانىنىڭ جارقىن بولاشاعى ءۇشىن سوڭعى دەمى تاۋسىلعانشا اتقارىپ وتكەن سان-قيلى قىزمەتىنىڭ بولار-بولماس قانا كورىنىسى.
ءا.بوكەيحان 1870 جىلى بۇرىنعى سەمەي وبلىسى، قارقارالاى ۋەزى، توقىراۋىن بولىسى، توقىراۋىن وزەنى بويىنداعى ء(نومىرى 7-ءشى) اۋىلدا دۇنيەگە كەلگەن. بۇل قازىرگى جەزقازعان وبلىسى، اقتوعاي اۋدانىنىنا قاراعان قاراتال سوۆحوزىنىڭ جەرى.
ءاليحان بوكەيحانۇلىنىڭ اتا-تەگى شىڭعىسحاننان بەرى كەلە جاتقان تورە تۇقىمى بوكەيحاننان تارايدى. بوكەيحان قازاقتىڭ تاققا وتىرعان سوڭعى حاندارىنىڭ ءبىرى. حاننىڭ ورداسىندا قازاق حالقىنىڭ قامىن جەگەن كوپتەگەن ىستەر ىستەلىنۋىمەن قاتار حالىقتى حالىق ەتەتىن ونەرگە دەپ كوڭىل اۋدارىلىپ قامقورلىق جاسالعانى ءمالىم.
بوكەي ورداسىنا انشىلەر مەن كۇيشىلەردىڭ جينالۋى باياعىدان كەلە جاتقان ساليقالى سالت ەدى. بوكەي ورداسىنىڭ ەڭ اتاقتى كۇيشىسى حالىق باپاس دەپ اتاپ كەتكەن داۋلەتكەرەي بولاتىن. شىنىندا دا بوكەي ورداسىندا داۋلەتكەرەيمەن تەڭ كەلەتىن كۇيشى جوق ەدى. الكەي دە مىقتى كۇيشى بولعان. داۋلەتكەرەيدىڭ ۇلى سالاۋاتگەرەي دە مىقتى كۇيشى ەدى. ودان كەيىنگى بوكەي ورداسىنىڭ كۇيشىسى ماقار ەدى. بۇلاردىڭ ءبارى دە بوكەي ورداسىنىڭ جىلى قاباعىنىڭ جاقسىلىعىن كورىپ ءوز ونەر تۋىندىلارىن حالىق قازىناسىنىڭ قويماسىنا قۇيا ءبىلدى.
بوكەي اتاقتى كوكجال باراق سۇلتاننىڭ ۇلى. 1816 جىلى بەس مەيرام-ارعىن ءۋالي بيلىگىن مويىنداماي، ورتا جۇزدە ەكىنشى حاندىق قۇرادى. كوپ بولىپ جينالىپ سەكسەننەن اسقان بوكەيدى اق كيىزگە وتىرعىزىپ حان سايلايدى.
بوكەي حاننىڭ بەس ايەلىنەن ون ءبىر ۇل بولعان. سول ون ءبىر ۇلدىڭ ءبىرى – ءاليحاننىڭ ارعى باباسى باتىر. باتىر سۇلتاننان رۇستەم، ءاشىمتاي، مىرزاتاي تۋادى. مىرزاتايدان ءاليحاننىڭ اكەسى نۇمۇحامەد، قوسكە، شولاق، ءاپتىحان تارايدى. ەلدەگى اتى مۇقان بولىپ كەتكەن نۇرمۇحامەدتەن ءاليحان، سماحان، بازىلحان، ءازىحان، ءتاتىحان اتتى بەس ۇل مەن نۇربەك اتتى ءبىر قىز تۋادى.
بوكەيدەن سوڭ قارقارالى دۋانىنىڭ بيلىگى نەمەرەسى جامانتايعا اۋىسادى. سودان سوڭ رۇستەم، مىرزاتاي مەن جامانتاي اراسىندا اسكەر جانە ەل بيلەۋ ىسىنە بايلانىستى باسارازدىق بولىپ، سونىڭ ناتيجەسىندە رۇستەم مەن مىرزاتاي سۇلتاندار قاراتاۋ جاعىنا ىعىسقان. بىراق كوپ ۇزاماي قايتا ورالىپ، كەنەسارى حان باستاعان ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسىنە ات سالىسادى.
ءاليحاننىڭ اكەسى نۇرمۇحامەد تە، اناسى بەگىمحانىم دا وقۋ-بىلىمگە جاقىن، پاراساتتى ادامدار بولعان. نۇرمۇحامەدتىڭ تۇڭعىشى ءاليحان جاستايىنان زەرەك، العىر بولىپ وسەدى دە، اكەسى ونى 1879 جىلى قارقارالىعا الىپ بارىپ، سول جەردىڭ جەرگىلىكتى مولداسىنا وقۋعا بەرەدى.
ءاليحاننىڭ ءىنىسى ءازىحاننىڭ ۇلى رايىمجاننىڭ ايتۋىنشا، كوزى اشىق، كوكىرەگى وياۋ ءاليحان مولدانىڭ وقۋىنا كوڭىلى تولماي قالاداعى ءۇش كلاستىق مەكتەپكە اۋىسادى.
بالاسىنىڭ بۇلاي جاساعانىن كەيىن بىلگەن كەزدە، حان تۇقىمىنىڭ بالالارىنا تۋعاننان جەتى ەلدىڭ ءتىلىن ءبىلۋ مىندەتىن جۇكتەيتىن سالتىنان حابارى بار اكەسى نۇرمۇحامەد «نەگە بۇلاي» دەپ جاتپاي ىشتەي ۇلىنىڭ ءبىلىم قۋالاعانىنا قۋانىپ اق باتاسىن بەرەدى.
ءاليحان بوكەيحاننىڭ قايراتكەر رەتىندە قالىپتاسۋىنىڭ ەكى رۋحاني نەگىزدەرىن اتاپ ايتقان دۇرىس. بىرىنشىدەن ءاليحان نۇرۇحامەدۇلى ەركىندىك پەن تەڭدىكتى جوعارى باعالاعان ورتادا ءوستى. ونىڭ قوعامدىق كوزقاراسىنىڭ كەمەلدەنۋىنە حالىقتىڭ رۋحاني مۇراسى اۋىز ادەبيەتىنى ىقپالى بولعاندىعى. سونىڭ كورىنىس رەتىندە ءومىر بويى «قوبىلاندى»، «ەرسايىن»، «قوزى-كورپەش – بايانسۇلۋ» جىرلارى جانە باسقا كوپتەگەن اۋىز ادەبيەتى ۇلگىلەرىن جيناپ، زەرتتەپ جانە ناسيحاتتاپ ءجۇرۋى كەزدەيسوقتىق ەمەس.
بولاشاق ۇلت كوسەمىنىڭ حان كەنەسارى قاسىمۇلى باستاعان ازاتتىق جولىنداعى بۇكىلۇلتتىق قوزعالىس تۋرالى ەل اراسىنداعى اڭگىمە، اڭىزداردىڭ ايتارلىقتاي اسەرى بولعانى انىق. بۇنى ءاليحان بوكەيحاننىڭ 1923 جىلى تاشكەنت قالاسىندا جارىق كورگەن كىتابىنا العىسوز رەتىندە اكەسىنە ارناپ جازعان ولەڭ شۋماعىنان كورۋگە بولادى:
جالىن قۇشىپ ۋاقىتتىڭ،
ازات دالا ۇلىنداي.
جىل سوڭىنان جىل قۋىپ،
كەنەسارى كەلبەتى
كورىنەدى ساعىمداي.
جاس اليحانعا ۇلى ابايدىڭ جانە باسقا اقىن-جىراۋلاردىڭ تەرەڭ ويلى شىعارمالارىنىڭ دا ىقپالىنىڭ يگى اسەرى بولعانى انىق. ابايدىڭ كوزى تىرسىندە، ونى ورىس وقىرماندارىنا العاشقى تانىستىرۋشى – ءاليحان بوكەيحانۇلى. اباي باقيلىق بولعان سوڭ اقىننىڭ ءومىربايانىن ورىس تىلىندە جازىپ، سەمەيدە شىعىپ تۇراتىن «سەميپالاتينسكي ليستوك» اتتى گازەتتە 1905 جىلى جاريالايدى.
ءا.بوكەيحان 19 عاسىردىڭ 80-ءشى جىلدارى ومبى قالاسىنداعى تەحنيكالىق ۋچيليششەدە وقيدى. وقۋ بىتىرەتىن مەزگىل جاقىنداعاندا، تەحنيكالىق ۋچيليششەنىڭ ديرەكتورىنا ءوزىنىڭ وقۋىن جالعاستىرعىسى كەلەتىنىن ايتادى. ديرەكتور ن.دوبروحوتوۆ ءوز تاراپىنان قارقارالى ۋەزىنىڭ باستىعىنا «ونىڭ ء(اليحاننىڭ) وتە جاقسى وقىپ، ۇلگىلى ءتارتىپ كورسەتۋىنە بايلانىستى جوعارعى وقۋ ورنىنا بارۋى وتە قاجەت، سول سەبپتى وعان وقۋعا بارۋ ءۇشىن قازاق قاۋىمداستىعى ستيپەندياسىنىڭ بەرىلۋى جالعاسا بەرسىن» دەگەن ءوتىنىش حات جولدايدى. وسى كەزدە ءاليحان ءوزىنىڭ تەگى بوكەيحان ەكەنىن بىلدىرەدى.
دەگەنمەن بولاشاق بەلگىلى قوعام قايراتكەرىنىڭ ۇلكەن ساياساتتىڭ نە ەكەنىن تۇسىنگەن كەزى، ارينە، سانكت-پەتەربۋرگتەگى ورمان-تەحنيكالىق ينستيتۋتىندا وقىپ جۇرگەن جىلدارىنا تۇسپا-تۇس كەلەدى. 1906 جىلى سانكت-پەتەربۋرگتەگى «نوۆايا جيزن» گازەتى «ءاليحان بوكەيحان 1894 جىلى، ورمان ينستيتۋتىنىڭ 4 كۋرس ستۋدەنتى ستۋدەنتتىك تولقۋلارعا قاتىناستى» دەپ جازدى.
ءاليحان كۇندەلىكتى ساباقتارىمەن قوسا، ستۋدەنتتەردىڭ ساياسي ، ادەبي، ەكونوميكالىق جانە تاعى باسقا دا ۇيىرمەلەرىنىڭ جۇمىسىنا قىزۋ ارالاسىپ، ستۋدەنتتىك تولقۋلارعا قاتىسادى. وسى جىلدارى ءاليحاننىڭ ساياسي كوزقاراسى قالىپتاسا باستايدى. ەكى عاسىرعا جۋىق رەسەي يمپەرياسىنىڭ قول استىندا وتىرعان ەسكى فەودالدىق كۇرەس-تارتىستان كوز اشا الماعان تۋعان حالقىنىڭ تاعدىرى ونى قاتتى تولعاندىرا باستايدى. قاراڭعىلىق پەن ناداندىق شىرماۋىنان قۇتىلا الماي وتىرعان حالقىنا، ەڭ الدىمەن، ءبىلىم مەن مادەنيەت كەرەك ەكەنىن انىق ۇعىنادى. حالقىن مادەنيەتى جوعارى ەلدەر ساناتىنا قوسۋدى ارمان قىلىپ، ەلدىڭ تۇرمىسىن، مادەنيەتىن، ءبىلىمىن كوتەرۋدى الدىنا ماقسات ەتىپ قويادى.
وسى باعداردا جازعان ماقالالارى ءاليحان بوكەيحاننىڭ ويلاعان ويىنا جەتپەي قويمايتىن ەڭبەكقور ادام ەكەنىن دالەلدەيدى. وعان جازعان ماقالالارىڭ اتتارى كۋا: «قازاق»، «الاشتىڭ ازاماتىنا»، «ءۇشىنشى دۋما ءھام قازاق»، «ءتورتىنشى دۋما ءھام قازاق»، «باس قوسۋ تۋراسىندا»، «سۋساعاننىڭ تۇسىنە سۋ كىرەدى»، «قازاقتان سولدات الا ما؟»، «تاعى دا بي ءھام بيلىك»، «ۇيات-اي»، «رۋحاني مادەنيەت قاراۋىلىنان»، «كەرەك ءسوز»، «تاعى سوعىس»، «الاشتىڭ ۇلىنا»، «ەندى جىگىتتەر جايىنا كەلەلىك»، «كۇنباتىس مايدانىنان»، «جاردەم جيۋ كەرەك»، «سايلاۋ حۇقى»، «قازاق حالقىنا»، «الاشتىڭ تالاپتى ازاماتىنا»، «قازاق دەپۋتاتتارى»، «مەملەكەت ءحالى»، «الاش پارتياسىنىڭ پروگرامماسىنىڭ جوباسى»، «جۇرت تورەشى»، «تۇركى، قىرعىز، قازاق ءھام حاندار شەجىرەسى»، «قالقامان-مامىر جىرى»، «قارا قىپشاق قوبىلاندى» ت.ب.
ءاليحان بوكەيحانوۆ ءوزىنىڭ ءىس-ارەكەتىنىڭ بارلىعىن مەملەكەتتىك ەركىندىككە جەتۋگە باعىشتادى. بىراق بۇكىل رەسەي يمپەرياسى كولەمىندە ساياسي جاعدايدىڭ كۇرت شيەلەنىسۋىنە بايلانىستى بۇل شيەلەنىستىڭ شەشىلۋى كۇننەن كۇنگە قيىنداي ءتۇسىپ بۇل ويدىڭ ىسكە اسۋى ەكىتالاي ەدى. ۋاقىتشا ۇكىمەتتىڭ پارمەنسىزدىگىنە بايلانىستى ەل ىشىنەن تىنىشتىق كەتىپ، ءتۇرلى تەرروريستىك اكتىلەرگە جول اشىلدى. مىنە وسىنداي كەزدە ءا.بوكەيحان مەن ا.بايتۇرسىنۇلى باستاعان ءبىر توپ قايراتكەرلەرىنىڭ ۇسىنىسى جانە ۇيىمداستىرۋى بويىنشا 1917 جىلى 5-13 جەلتوقسان كۇندەرى ورىنبور قالاسىندا قازاق مەملەكەتتىگى تۋرالى ماسەلە قاراعان جالپى قازاق سەزى بولىپ ءوتتى. سەزدىڭ كۇن تارتىبىندەگى ەڭ ەنگىزگى ماسەلە – ۇلتتىق اۆتونوميا تۋرالى باياندامانى ءاليحان بوكەيحان جاسادى. سەزد بۇل ماسەلە بويىنشا قارار قابىلداپ، وندا الاش وبلىستارىن بۇلىنشىلىكتەن قورعاۋ ماقساتىمەن «ۇلت كەڭەسىن قۇرىپ، ونىڭ اتى «الاشوردا» بولسىن» دەدى. ون بەس ادامنان تۇرعان بۇل وكىمەتتىڭ توراعاسى بولىپ كوپشىلىك داۋىسپەن ءا.بوكەيحان سايلاندى.
بىراق يمپەريا كولەمىندە قالىپتاسقان جاعداي الاشوردا وكىمەتىنە كەلەسى 1918 جىلدىڭ كۇزىنە دەيىن ىسكە كىرىسۋگە ىرىق بەرمەدى. قازان توڭكەرىسىنەن كەيىن دە جاعداي ۋشىعا ءتۇستى. دەگەنمەن الاشوردا وكىمەتى كەڭەس وكىمەتىنىڭ ءبىرىنشى باسشىلارىمەن تەڭ دەڭگەيدە سويلەسە الاتىنىن بايقاتتى. كوممۋنيستەر بيلىككە كەلگەن سوڭ حالىق اق پەن قىزىل بولىپ ءبولىنىپ كوپ قىرعىنعا ۇشىرادى. 1919-20 جىلدارى لەنين باسقارعان كەڭەس وكىمەتىنىڭ الاش قوزعالىسىنا قاتىسقاندارعا كەشىرىم جاريالاعاننان كەيىنگى ۋاقىتتا دا ءا.بوكەيحان ءوز ماقساتىنان تايمادى. كەڭەس بيلىگى تۇسىندا دا تۋعان ەل ءۇشىن بەلسەندى قىزمەتتەن باس تارتقان جوق. جۇبايى ەلەنا ياكوۆلەۆنا ەكەۋى ۇكىتاي-سەرگەيدى، قىزى ەليزاۆەتانى ەلىنىڭ ادال پەرزەنتتەرى ەتىپ ءوسىرۋدى كوزدەدى. قىزى ەليزاۆەتا بويجەتىپ كورنەكتى ساياسي قايراتكەر سماعۇل سادۋاقاسوۆقا تۇرمىسقا شىعىپ ەسكەندىر اتتى ۇل ءسۇيدى.
بىراق كەڭەس وكىمەتى باستاپقى ۋادەسىنەن تايىپ ءاليحان بوكەيحانۇلى مەن قازاقتىڭ بەتكە ۇستار باسقا دا ازاماتتىرىن «حالىق جاۋى» دەپ جالا جاۋىپ اتتى. ءاليحان بوكەيحانوۆ 1937 قىركۇيەگىندە ماسكەۋ قالاسىندا الاشتىڭ تاعى ءبىر اياۋلى ازاماتى نىعمەت نۇرماقوۆ پەن ءبىر كۇندە اتىلدى. جەرلەنگەن جەرى ماسكەۋ تۇبىندەگى موناستىر اۋدانى دەپ اتالاتىن «دون زيراتى».
«بوستاندىققا قۋانساڭدار، مەنى باسشىمىز دەپ ايتقاندارىڭ شىن بولسا مىنە مەن ولە-ولگەنشە سەندەرگە قىزمەت قىلۋعا ۋادە بەرەم، سەندەر ۋادە بەرەسىڭدەر مە، بوستاندىقتىڭ جولىمەن بولۋعا؟ بەيشارانى جەمەۋگە، باس پايداسى مەن جۇرت پايداسىن بىردەي كورۋگە، بارلىق كۇشتەرىڭدى عىلىم جولىنا بوستاندىق ارقاسىمەن كوگەرۋ جولىنا جۇمساۋ كەرەك. مىنە بوستاندىق بولعالى وسىلاردى جاساپ وتىرعان شىعارسىڭدار. وسىلاردى ىسكە اسىرماساڭدار بوستاندىق وزىنەن ءوزى سەندەرگە تۇك اكەپ بەرمەيدى» دەگەن ۇلت كوسەمى ءاليحان بوكەيحاننىڭ سوزدەرى بۇگىنگى قازاقستاندا ءومىر ءسۇرىپ جاتقان بارلىق بۋىن وكىلدەرىنە وتكەن عاسىردان جولداعان اماناتى.
ەندى وسىنداي ەلىم دەگەن ۇلى ازاماتتىڭ امانانتىن جۇزەگە اسىرۋ بۇگىنگى ۇرپاقتىڭ مىندەتى.
بەردالى وسپان،
"ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى
