قۇسميليانىڭ كىناسى
اقىن ۇلىقبەك ەسداۋلەت ءبىر جىلدارى ەل قاتارلى ورازا ۇستاپ جۇرگەندە ىسساپارمەن سەمەيگە بارادى. سەمەي جاقتا اقىندى وت اۋىز، وراق ءتىلدى اعا – دوسى، ايگىلى ءانشى قۇسمىليا نۇرقاسىم قارسى الىپ، ەل تانىتىپ، جەر كورسەتىپ دەگەندەي، بىرنەشە كۇن قاسىندا بىرگە ەرىپ جۇرەدى.
«ۇلىقبەك كەلدى» دەگەندى ەستىپ، اقىندى شاكارىم اتىنداعى سەمەي ۋنيۆەرسيتەتى قوناققا شاقىرادى. ستۋدەنتتەرمەن كەزدەسۋ كەزىندە ءبىر جاس قىز:
– اعاي، قازىر قاسيەتتى رامازان ايى عوي، ءسىز ورازا ۇستادىڭىز با؟ - دەپ سۇراق قويىپتى.
سوندا ۇلىقبەك:
– ورازانى ۇستاپ ءجۇر ەم «ءبىسىمىللا» دەپ،
ءبارىن دە بۇزىپ كەتتى قۇسمىليا كەپ، - دەپ جاۋاپ بەرگەن ەكەن.
ورازام بۇزىلادى
قوجاناسىر مەدرەسەدە وقىپ جۇرگەن كەزىندە، تىنىمسىز دا، تەنتەك ەكەن. ورازا ايىنىڭ ءبىر كۇنى ساباق ۇستىندە تىنىش وتىرماعان سوڭ موللا اشۋلانىپ، قولىنا تاياقتى الا سالىپ:
– ەي، تىنىش وتىراسىڭ با، جوق، تاياق جەيسىڭ بە؟ - دەپ زەكىپتى.
سوندا قوجاناسىر:
– تاقسىر، تىنىش وتىرايىن، ەگەر تاياق جەسەم، ورازام بۇزىلادى، قۇداي الدىندا تاعى كۇنəلى بولامىز عوي، – دەپتى.
شىرىك ورازا
قوجاناسىردىڭ مەدرەسەدە مۇعالىمدىك ىستەپ جۇرگەن كەزى ەكەن.
ورازا ايىنىڭ ءبىر كۇنى وقۋشىلاردىڭ بىرەۋى ءبىر سەبەت كەلىسكەن شابدالى əكەلىپ بەرىپتى. اۋزى ورازا قوجاناسىر شولگە شىداماي، سالقىندا ساقتالعان شابدالىنى راقاتتانىپ جەي بەرىپتى.
– مۇعالىم، - دەپتى كورىپ قالعان وقۋشىلارىنىڭ بىرەۋى. – ءسىز "ورازا ۇستاعان ادام ەشنəرسە جەمەۋ كەرەك، əيتپەسە ورازا بۇزىلادى" دەپ ەسكەرتۋ بەرگەن ەدىڭىز، شابدالى جەسەڭىز، ورازاڭىز بۇزىلماي ما، - دەپ سۇراپتى.
– سولاي، ايتقانىم راس، - دەپتى قوجاناسىر، – بىراق، مەنىڭ ورازام سىزدەردىكىنە ۇقسامايتىن شىرىك ورازا. سوندىقتان، كۇن قاتتى قىزعاندا دىمداندىرىپ تۇرماسا ءۇزىلىپ كەتەدى.
سايرانداۋ
قوجاناسىر ورازا ۇستاماعاندىعى ءۇشىن، يمام ايىپقا بۇيىرتامىن دەپ ونى قازىعا الىپ بارىپتى. قازى قوجاناسىرعا ءزىلدى بەينەمەن:
– سەن دىننەن بەزدىڭ بە، نە ءۇشىن ورازا ۇستامايسىڭ؟ - دەپتى.
سوندا قوجاناسىر يمامعا:
– ەي، تاقسىر، بىلسەڭىز جىلىندا ءبىر كەلگەن ورازانى ۇستاپ قايتەمىز، ەمىن-ەركىن ءبىر سايرانداپ السىن دا، - دەپتى.
بۇل جازا كىمنىڭ جازاسى؟
قوجاناسىر رامازان ايىندا، ءبىر رۋ باسشىسىنىڭ ۇيىندە ورازا ايىندا ارنايى قىزمەت اتقاراتىن يمامى بولىپتى.
ءۇي يەسى ءبىر كۇنى قوجاناسىرمەن سويلەسكەندە:
– قوجاناسىر، مەن ادامنىڭ جانىن شىعارۋعا قۇمارلاردىڭ ءبىرىمىن. كەيدە اشۋىمدى جەڭە الماي، حاقسىز جەرگە ادام دا ولتىرەمىن. بۇل دۇنيەدە بۇلاردىڭ جازاسىن شىنىمەن تارتامىن با؟..
اسقانى اسقان جەردە، كەسكەنى كەسكەن جەردە قالعان بۇل جاۋىز ادامنىڭ الدىندا قوجاناسىر باستاپقىدا ساسىپ قالىپتى. ءبىراز ويلانىپ جاۋابىن بەرىپتى:
– الاڭداماڭىز. سىزگە ەشتەڭە بولمايدى.
زالىم رۋباسى:
– توككەن مۇنشا قان ياعني جازاسىز قالاتىن بولعانى ما سوندا؟ - دەپ سۇراپتى.
قوجاناسىردىڭ جاۋابى دايىن بولاتىن-دى:
– جوق جازاسىز قالمايدى، اپەندىم. بۇلاردىڭ جازاسىن بالالارىڭىز تارتار.
زالىم ادام، كەڭ ءبىر تىنىس الىپ اپ كۇلىمدەگەن جۇزبەن:
– جاسا، قوجام! سەن شىنىمەن ءبىلىمدى ۇلكەن ءبىر كىسى ەكەنسىڭ... مەنى ءبىر قورقىنىشتان قۇتقاردىڭ. قىلمىستارىمنىڭ سازايىن مەن تارتپايتىن بولدىم. ەندى كىم تارتسا سول تارتسىن!...- دەپتى.
زالىم رۋباسى ءبىر كۇنى اڭعا شىققاندا، اتتان قۇلاپ اياعى سىنىپتى. وسى ارادا اقىلىنا دەرەۋ قوجانىڭ ايتقاندارى ويىنا ءتۇسىپتى. ونى شاقىرتىپتى. وكپەلى كۇيدە:
– قوجا! سەن، دۇنيەدە مەنىڭ باسىما ءبىر پالەكەت كەلمەيتىنىن ايتىپ ەدىڭ. الايدا اياعىم سىندى. بۇعان نە دەيسىڭ؟ - دەپ سۇراپتى.
قوجا:
– سەنىڭ اكەڭ دە، سەن سياقتى كىسىنىڭ جانىن شىعارۋشى ما ەدى؟ - دەپ قارسى سۇراق قويىپتى.
رۋباسى:
– ول ءتىپتى مەنەن دە وتكەن، - دەسىمەن قوجا كوڭىلى جايلانىپ:
– ولاي بولسا مەنىڭ سوزىمدە ءبىر قاتەلىك جوق، - دەپتى.
باسىڭا تۇسكەن پالەكەت، سەنىڭ جاساعانىڭنان ەمەس، سەنىڭ اكەڭنىڭ ىستەگەندەرىنىڭ جازاسى. سەنىكىن كەيىن بالالارىڭ تارتاتىن بولادى!...
تاڭ سارەسى
قوجاناسىردىڭ كورشىسى اۋىز بەكىتپەسە دە، ءۇي ىشىمەن تۇگەل تاڭ اتپاي تۇرىپ، سارەسى ىشەدى ەكەن. ونىڭ بەكەرگە سارەسى دايىنداۋدان شارشاعان قاتىنى قوجادان كەڭەس الۋعا كەلىپتى:
– ۇيدە ەشكىمنىڭ اۋزى بەرىك ەمەس. كۇيەۋىم سوندا دا ءدامدى تاماق ءپىسىرتىپ، استى ءبارىمىز بىرگە ىشەمىز. كۇيەۋىمنىڭ وسىنىسى نە، قويعىزىپ بەرەسىز بە؟
– ناماز وقىمايسىڭ، ورازا ۇستامايسىڭ، ەندى سارەسىنى دە ىشپەسەڭ، وندا مۇسىلمانشىلىعىڭنان نە قالادى؟ جوق، قويعىزا المايمىن.
ءبىزدىڭ ۇيگە دە اۋىزاشارعا كەلسىن!
ءبىر اپەندى ورازا ايىندا ۇيىنە مۇلدە كەلمەيتىن كورىنەدى. ورازا ايى اياقتالعانشا اۋىزاشارعا شاقىرسا دا، شاقىرماسا دا بارا بەرەدى ەكەن. ءبىر كۇنى كەشكە بىرەۋ ونىڭ ۇيىنە كەلىپ:
– بۇل اقشامدا ءسىزدىڭ اپەندىڭىزدى، پالەن دەگەن جەردە اۋىزاشارعا شاقىرامىز، كەلسىن، - دەسە اپەندىنىڭ ايەلى:
– ورازا دا ءبىر بىتەر. اپەندىنى كورگەن پەندە جوق. ءسىز كورە قالساڭىز، ءوز ۇيىنە ءبىر رەت بولسا دا اۋىزاشارعا كەلسىن دەپ ايتا سالىڭىزشى، - دەپ ءوتىنىپتى.
شىركىن، ايت كۇندە بولا بەرسە-ءشى
ءبىر اشارشىلىق جىلى قوجا ءبىر اۋىلعا كەلەدى. «ىشكەن ماس، جەگەن توق» دەگەندەي مۇندا اس-سۋ كول-كوسىر، قوجا دا قارىق بولىپ قالادى. «پاي-پاي، بۇ نەتكەن مولشىلىق، ءبىزدىڭ جاقتا جۇرت اشتان قىرىلىپ جاتىر»، - دەپ قوجا تاڭ قالادى.
سوندا بىرەۋ:
— نەمەنە، ءوزىڭ جىندىمىسىڭ؟ ايت ەكەنىن بىلمەۋشى مە ەڭ؟ بۇگىن ايتتىڭ قۇرمەتىنە دەپ جۇرت قولدا بارىن ورتاعا سالىپ وتىر. سوندىقتان دا مولشىلىق، - دەيدى.
سوندا قوجا ءسال ويلانىپ قاپ، ىلە-شالا:
— قاپ، ايت كۇن سايىن بولا بەرسەشى! سوندا مۇسىلماندار اشتىق دەگەننىڭ نە ەكەنىن بىلمەس ەدى، - دەپتى.
قانشا كۇن جەپتI?
بiر ورازا ايت مەيرامىنىڭ تاڭىندا بiرنەشە دوستار اڭگiمەلەسiپ تۇرادى. ورازا ايىندا قانشا كۇن اۋىز بەكiتپەي تاماق جەگەندەرiن بiر-بiرلەرiنە مويىنداپ تۇرعان-دى. بۇل اڭگiمەگە قوسىلماي شەتتە تۇرعان بەكتاشىدان:
– قۇداي جولىنا تۇسكەندەر، سەن قانشا كۇن تاماق iشتiڭ؟ - دەپ سۇراپتى.
بەكتاشى:
– قىرىق بەس كۇن iشiپ-جەدiم، - دەپ جاۋاپ بەرiپتi.
– جاقسى. ورازا نە ءبارى وتىز كۇن ەمەس پە؟ ون بەس كۇندi قايدان شىعاردىڭ؟ - دەگەندە بەكتاشى:
– كەلەسi جىلدىكiنەن الدىم، - دەپتi.
ورازا بۇزىلدى
ورازادا ءشول قىسىپ، ءوزىن-ءوزى الداندىرۋ ءۇشىن قىرعا شىققان بەكتاشى قاس قىلعانداي، سىلدىراعان بۇلاققا تاپ بولىپتى. ءتوزىمى تاۋسىلعان ول جاتا قالىپ سوراپتاپ جاتسا، مۇنى كورىپ قالعان بىرەۋ:
– قۇداي ساقتاسىن، نە ىستەدىڭ؟ ورازا بۇزىلدى عوي، - دەيدى.
بەكتاشى ەكى ەزۋىنەن سۋ سورعالاعان كۇيى:
– بۇزىلاتىن ورازا بۇزىلدى، بىراق پاقىرعا دا جان كىردى! - دەگەن ەكەن.
جۇمسارسىن دەپ
بەكتاشتىلاردىڭ ءبىرى ورازا ايىنىڭ ءبىر كۇنى ورىك جەپ كەتىپ بارادى ەكەن. ونى كورگەن ءدىنداردىڭ ءبىرى:
– ءاي، مۇسىلمان ادام وسىلاي اۋىز بەكىتە مە ەكەن؟
بەكتاشى:
- جوق، جوعا، اۋزىم بەرىك، - دەپتى.
سوندا ءدىندار ونىڭ اۋزىنىڭ تومپيىپ تۇرعانىن كورسەتىپ:
– اۋزىڭداعى نە؟
– ورىك قوي. اۋىزاشارعا دەيىن جۇمسارسىن دەپ اۋزىما سالىپ قويىپ ءجۇرمىن، - دەپ ويلانباستان جاۋاپ بەرىپتى.
قۇلداردىڭ شاقىرۋى
– اللاھي، ورازا ۇستاعىم كەلەدى، بىراق شامام جوق، - دەپتى بەكتاشى.
– جارايدى. ال جۇرت اۋىزاشارعا شاقىرسا، نە ىستەيسىڭ؟
– ارينە، بارامىن.
– ونىڭ قىزىق ەكەن، اللانىڭ ءامىرىن ورىندامايسىڭ، ال قۇلداردىڭ شاقىرعانىنا باراسىڭ.
– مۇنىڭ تاڭعالارلىق دانەڭەسى دە جوق. جاپپار يەم كەشىرىمدى، قۇلدارىنىڭ كۇناسىن كەشىرە الار. ال ادام دەگەن ءسال نارسەگە وكپەلەگىش، كوڭىلى قالعىش ەمەس پە؟
ءبىر كەتسە، قايتىپ كەلمەيدى
بەكتاشىدان:
– ۇلى مۇباراك ورازا ايى كەلiپ كەتتi. سەن مۇلدە ورازا ۇستامادىڭ! بۇنىڭ نە؟ - دەپ سۇراپتى.
سوندا بەكتاشى:
– يمانداي شىنىمدى ايتايىن، ورازا ايى كەلەر-كەتەر، ال بۇل جان بiر رەت شىقسا قايتا كەلمەيدi عوي، - دەپ جاۋاپ بەرiپتi.
ەندI ەسIگIڭدI قاقپايمىن
ورازا ايىندا بۇكiل تiلەكتەردiڭ قابىل بولاتىنىن ەستiگەن بەكتاشى كوپ جىلدار قايتارا الماعان قارىزىن ويلاپ، مەشىتتە قول جايىپ دۇعا قىلىپتى:
– ە، قۇدايىم! ماعان ءارى قارىزدان قۇتىلاتىن، ءارى بۇكىل ومىرىمە جەتەتىن اقشا تاۋىپ بەرشى، سوندا سەنى مىنالار سياقتى كۇنىنە بەس رەت مازالامايمىن. ءسوز بەرەيiن، بۇدان سوڭ ەسiگiڭدi بiر رەت تە قاقپايمىن.
ءسىزدىڭ سۇراي الاتىنىڭىز - دۇكەن قارىزى
رامازان ايىنىڭ ءبىر كۇنى قوجا راگيپ پاشا:
– حاشمەت، سەنىڭ قارىزىڭ بار ما؟
– بار، اپەندىم.
– قانشا قارىزسىڭ؟
– ءبىزدىڭ ماحاللانىڭ دۇكەنىنە مىڭ تەڭگەدەي قارىزبىن...
– دۇكەنگە بەرەتىن قارىزىڭدى سۇراپ تۇرعان جوقپىن دەپ عوي، ورازا قارىزىن ايتىپ تۇرمىن، - دەپ اشۋلانادى قوجا راگيپ پاشا.
– ورازا قارىزىم با؟ - دەپ حاشمەت ساسقالاقتاپ قايتەرىن بىلمەي ءوز-وزىنە كەلگەن سوڭ. – ورازا بورىشىن اللاھ سۇرار اپەندىم، ءسىزدىڭ سۇراي الاتىنىڭىز تەك دۇكەن قارىزى.
ءبىر-اق كۇن اۋىز بەكىتۋ
ورازا ايىندا بەكري مۇستافا ءبىر-اق كۇن اۋىز بەكىتەدى ەكەن. اي ءوتىپ، ورازا ايت مەيرامىندا كوپشىلىك ورتاسىندا ءبىرى:
– بۇل جولى وتىز كۇن ورازانىڭ ءبىر كۇنىندە عانا اۋىز بەكىتە الماي قالدىم، - دەيدى وكىنىشپەن. بەكري وكىنگەن كىسىنىڭ ارقاسىنان قاعىپ:
– وكىنبە اپەندى، سول قارىزىڭدى مەن ۇستاپ تولىقتىردىم، - دەپتى.
حايۋاندار ورازا ۇستامايدى
نازىم حيكمەت پەن نەجىپ فازىل قىساكۇرەك رامازان ايىندا ماشينامەن كەلە جاتادى. ارينە، نەجىپ فازىلدىڭ اۋىزى بەرىك، ال نازىم حيكمەت اۋىز بەكىتپەگەن. نازىم حيكمەت نەجىپ فازىلمەن قالجىڭداسپاق بولىپ جولدىڭ شەتىندەگى ارىق ءبىر سىيىردى نەجىپ فازىلعا نۇسقاي كورسەتىپ:
– انانىڭ ارىقتىعىنا قارا، ورازا ۇستايمىن دەپ قانداي حالگە تۇسكەنىن، - دەپتى.
اقىنداردىڭ سۇلتانى نەجىپ فازىل دا قاراپ قالماستان:
– A, نازىم، سەن، حايۋانداردىڭ ورازا ۇستامايتىنىن بىلمەيتىن بە ەدىڭ؟ - دەپ دەرەۋ قارىمتا قايتارىپتى.
قۇراستىرعان ءارى اۋدارعان
ماقسۇتحان امانجانۇلى
