باستى بەت
جاڭالىقتار
حاكىم ومار: "تۇراقتىلىق پەن سەنىمدىلىكتىڭ بەلگىسىندەي ايرىقشا جۇلدىز – تەمىرقازىق"

حاكىم ومار: "تۇراقتىلىق پەن سەنىمدىلىكتىڭ بەلگىسىندەي ايرىقشا جۇلدىز – تەمىرقازىق"

28.05.2015

2877

حاكىم ومار، تۇرىكتانۋشى، «تەمىرقازىق» باسپاسىنىڭ ديرەكتورى:
ءبىزدىڭ بابالارىمىز قوزعالىستىڭ قۇنىن جاقسى تۇسىنگەن
ەجەلگى تۇرىكتەردىڭ جاھان تاريحىنا، مادەنيەتىنە، وركەنيەتىنە تيگىزگەن اسەرىن ءالى كۇنگە دالەلدەۋگە اسىعار ەمەسپىز. البەتتە، بۇل تاريح كوك تۇرىكتەردىڭ تۇلەپ ۇشىپ، جەر-دۇنيەگە تاراعان وتانىندا ورنالاسقان قازاققا دا ورتاق ۇلى قۇندىلىق. وسىنداي كەلەلى ماسەلەلەردىڭ ءومىرىنىڭ وزەگىنە اينالدىرعان «تەمىرقازىق» باسپاسىنىڭ ديرەكتورى، جازۋشى، تۇرىكتانۋشى حاكىم ومارمەن سۇحباتتاسۋدىڭ رەتى كەلىپ ەدى.
حاكىم اعا، باسپا ءۇيىڭىزدى «تەمىرقازىق» دەپ اتاعان ەكەنسىز. اتا-بابالارىمىزدىڭ اسپان الەمىنىڭ سىرىن ۇققان دانىشپاندىعى انىق نارسە. بايىرعى بابالارىمىزدىڭ تۇسىنىگىنشە، تەمىرقازىقتىڭ وزگە اسپان دەنەلەرىنەن ايىرماشىلىعى نەدە؟
كوك ءتاڭىرىسىن كيە تۇتقان ەجەلگى تۇرىكتەر كوك اسپان مەن جۇلدىزدى اسپان تىلسىمدارىنان حاباردار ەدى. قايىرىمدى قۇداي اسپاننىڭ كوزگە ىلىنبەس قاباتتارىن ولاردان جاسىرمادى، ال اسپان شىراقتارىنىڭ تەرەڭىنە دەندەپ، قىر-سىرىن تۇسىنۋگە ىنتىقققان كوشپەلىنىڭ كۇش-جىگەرى قوزعالىستىڭ بارشا ورتاق زاڭدارىن تانۋعا جەتكىزدى. اينالاداعىنىڭ ءبارى ۇزدىكسىز ورىن الماستىرۋدىڭ قالىپتاسقان جۇيەسىنە، اسپان كەڭىستىگىندەگى ۇدايى وزگەرىستەرگە تاۋەلدى.وسىناۋ وزگەرگىشتىك، تۇراقسىزدىق تسيكلىنە كونبەيتىن ءبىر عانا جۇلدىز بار. تۇراقتىلىق پەن سەنىمدىلىكتىڭ بەلگىسىندەي ايرىقشا جۇلدىز – تەمىرقازىق. ۇيرەنشىكتى دۇنيەنى، ۇعىم-تۇسىنىكتەردى، ستەرەوتيپتەردى، قاساڭ ءبىلىمدى، ءومىر بەينەسى مەن سالتىن مۇلدەم وزگەرتىپ، ماڭگىلىك قوزعالىستىڭ جولىن اشۋ ءۇشىن قاجىماي ىزدەنگەن بايىرعى تۇرىكتەر ارحيمەدتىڭ تىرەك نۇكتەسىن – اسپان دۇنيەسىندە ماڭگىلىككە بەكىتىلگەن تەمىر قازىقتى تاپتى. ءوز تاعدىرىن ىزدەپ، شارق ۇرعان كوشپەلىگە تەمىرقازىق جۇلدىزىنىڭ شۇعىلاسى جارىق شاشىپ، جول نۇسقادى. ەگەر وسىناۋ جۇلدىزدىڭ ەرەكشە جارقىلدايتىنىن اڭداماعان بولسا، كوشپەلى كونە تۇرىكتەر ۇشى-قيىرسىز كەڭىستىكتىڭ ماڭگىلىك باعىندىرۋشىلارى رەتىندە قالىپتاسا الار ما ەدى، مۇنى ايتۋ وتە قيىن.
ەجەلگى تۇرىكتەردىڭ كوپتەگەن حالىقتاردىڭ قالىپتاسۋىنا ىقپالى بولعانىن ءجيى ايتاسىز...
تۇركىلىك سيپاتتاردى قابىلداۋ، يگەرۋ، ءسىڭىرۋ ۇدەرىسى بىرنەشە مىڭجىلدىقتار بويى ءجۇردى. بىرىنەن سوڭ ءبىرى ۇلاسىپ بوي كوتەرگەن كوشپەلى تۇرىكتەردىڭ تولقىنى ءومىر ەنەرگياسىنىڭ زاريادتارىن ەۋرازيالىق دالالار قويناۋىنان الىپ شىعىپ، وزدەرى جاڭادان باعىندىرعان جەرلەرگە جەتكىزىپ جاتتى. دەمىگە باستاعان جۇرەگىنە تازا قان قۇيىلىپ، كەڭ-بايتاق دالادان كوشپەلىلەر مىنگەن سايگۇلىكتەردىڭ جالىمەن ىلەسە جەتكەن ەركىندىك اۋاسىن جۇتقان ەتنوستار ەسەڭگىرەۋدەن ايىعىپ، اق جاۋىننان كەيىن تىرشىلىك ءنارىن سىڭىرگەن توپىراق ۇستىندەگى جان يەلەرىنىڭ ءبارىنىڭ بويىنا قۋات دارىتا، جاندانا باستايتىنى سياقتى بەلسەندى تىرلىككە بوي ۇردى. ادامزات تاريحىندا العاش رەت جاھاندىق سەرپىلىستەر مەن سىلكىنىستەردى ومىرگە اكەلۋ ءدال وسى دالالىق ەكوجۇيەسىنىڭ ۇلەسىنە ءتيدى. ادام بالاسىنىڭ ي ءوزارا تاۋەلدىلىك بۇعاۋىن ۇزۋىنە، ىلكى جاراتىلىس كىندىگىنە ۇيىرىلە بەرۋدەن ايىعۋىنا وسىناۋ ۇلان-عايىر كەڭىستىك كومەكتەستى. حالىقتاردىڭ قوزعالىسسىز كۇيدەن شىعۋى ولاردىڭ جاقىنداسۋىنىڭ، ەتنوستىق شەكتەۋلى ايماقتاردىڭ ءبىر-بىرىنە قاراي جىلجۋىنىڭ جاڭا ءداۋىرىن بەلگىلەدى. وسىدان كەيىن-اق كەڭىستىك ادامدى تەجەۋدەن قالدى، ادام ءوز ورنىن الماستىرۋعا، ەڭ باستىسى، كەڭىستىكتە باعدار ۇستانۋعا ۇيرەندى.
دەمەك، كوشپەلى بابالارىمىزدىڭ وزگە ەتنوستارعا ىقپالى تەك جاعىمدى جاعىنان بولعانعا ۇقسايدى عوي...
دۇرىس بايقاعان ەكەنسىڭ. ەۋرازيالىق قۇرىلىقتا كونە تۇرىكتەر ءتۇرلى ەتنوستاردان تۇراتىن گۇلزارلاردىڭ تولاسسىز كوكتەۋىنە اسەر ەتۋشى ەڭبەكقور بال اراسىنىڭ ءرولىن اتقاردى. وڭدەلگەن شىرىندى ولار ءاردايىم وزگەنىڭ داستارحانىنا ۇسىنۋمەن بولدى. قياندا جاتقاندىقتان تاريحتىڭ ءبۇر بۇيىرىندە قالىپ قويىپ، جاھاندىق وركەنيەت ۇدەرىسىنە بەلسەنە ارلاسا الماي قالعان ەتنوستىق توپتاردان باستاپ وزگە قۇرىلىقتاعى حالىقتاردىڭ بارلىعىن پروتوتۇرىكتەر الەمدىك اينالىمعا ارالاستىردى.
عارىشتىق ەنەرگيانى ءسىڭىرۋ ارقىلى كۇش جياتىن كوشپەلى كۇرەتامىرلارىن كەرنەي تاسقىنداعان قانعا ەرىك بەرۋ جولىندا وزىنە قارايلاۋدى ويلاماستان ءوز قانىن ادامزات ناسىلىنە دارىتا ءجۇرىپ، دىتتەگەن ماقساتىنا كوزسىز ۇمتىلدى. ءسىرا، ەۋرازيالىق كەڭىستىكتە تۇرىكتەردىڭ قۋاتتى قانىنان ءنار الماعان ەتنيكالىق گۇلزار از شىعار، ءوز تامىرىنىڭ بۇلكىلدەگەن اعىسىندا تۇركىلىك قان ۇلەسىنىڭ بار ەكەنىن جوققا شىعاراتىندار از دا بولار. ادامزات ءناسىلىن اعزانىڭ ءىرىپ-شىرۋىنەن، ازعىنداۋىنان ساقتاپ قالعان ءبىزدىڭ ەرتەدەگى بابالارىمىز ەكەنىن كامىل سەنىممەن ايتۋعا بولادى. ولار ءوز ورايىندا ادامزاتتىڭ قانىن تازارتۋشىلارعا اينالدى.
ءيا، ءسىزدىڭ قازىر ايتىپ وتىرعانىڭىز، ەسكى تۇرىكتەردىڭ جاھاندىق جاعدايعا گەنەتيكالىق ىقپالى جونىندە. ال ەندى ءوز قانىمىزدى تازا ساقتاۋ ماسەلەسىنە قاراي ويىسساق اعا.
كونە تۇرىكتەردىڭ وزدەرى جاقىن ادامداردىڭ قان ارالاستىرۋىنا جول بەرمەيتىن قاعيدالاردى قاتاڭ ساقتادى. سەگىزىنشى اتاعا جەتپەيىنشە قان ارالاستىرۋعا تىيىم سالىنادى. «سەگىز دەگەن – سەرگەلدەڭ». قازاق ۇعىمىندا «8» سانى «نەعايبىلدىق» تۇسىنىگىمەن، كەي جاعدايلاردا «جاتقا اينالۋ» ماعىناسىمەن ماندەسەدى، ياعني اعايىن ادامداردىڭ اراسىندا بايلانىستىڭ ۇزىلگەنىن اڭعارتادى. تۋىسقاندىق بايلانىستا تۇرعان ادامداردىڭ اراسىنداعى جىنىستىق قاتىناسقا سالىنعان تىيىم سەگىزىنشى ۇرپاقتان كەيىن عانا كۇشىن جويادى. ەۋروپالىقتاردىڭ «سەكس» (لاتىنشا Sexus – جىنىس) ءسوزىنىڭ ارعى توركىنى ەجەلگى تۇرىكتەردىڭ «سەگىز» سوزىنەن شىققان. كىمدە-كىم قان ارالاستىرا نەكەلەسۋگە جول بەرسە، ءولىم جازاسىنا كەسىلۋگە دەيىنگى قاتاڭ جازاعا تارتىرىلعان. ويتكەنى مۇنداي قىلمىسكەرلەر ادامداردى عاسىرلار بويى تۋىستىرىپ تۇراتىن كيەلى ءمان نەگىزى – قانعا نۇسقان كەلتىرۋشىلەرگە بالانعان. اسا جوعارى تاعى ءبىر قۇندىلىق بار، ول – قاننىڭ كۇشىن، ونىڭ ومىرلىك قۋاتىن ساقتاۋ. ۇرى دا، كىسى ءولتىرۋشى دە ءولىم جازاسىنان قۇن تولەۋ ارقىلى قۇتىلا الادى، تەك قاسيەتتى قان تازالىعىن بىلعاعان ادامعا عانا، ياعني جاقىن تۋىسىنا – ءبىرتۇتاس اۋلەتتىڭ مۇشەسىنە قاتىستى ناپسىقۇمارلىعىن ءوز بويىندا تۇنشىقتىرا الماعان ادامعا عانا بۇل جول جابىق. الگىندەي قاتىناس جاساۋدىڭ سالدارى مەيلىنشە قاسىرەتتى بولۋى، ياعني دەنە ءبىتىمى مەن اقىل-ويىندا اۋىتقۋشىلىقتارى بار بالالاردىڭ – تاعدىرى بۇلىنگەن مۇراگەرلەردىڭ دۇنيەگە كەلۋى ىقتيمال.
تۋىستىق بايلانىستىڭ اسقاق يدەالعا ۇلاسۋى، اۋلەتتىك تۇتاستىق يدەياسىنا باعىنۋ ارقاشاندا كوشپەلىلەردىڭ ومىرلىك مۇراتىنىڭ باستاۋىندا تۇر. ەۋروپالىقتار جابايى ورداعا بالاعان كوشپەلىلەردىڭ باعزى-باعزى زامانداردىڭ وزىندە-اق تۇقىم قۋالاۋشىلىق زاڭدارىنا بايلانىستى ءبىلىم نەگىزدەرىن يگەرگەندىگى – تاڭعالارلىق شىندىق، ال ادام ءومىرىنىڭ اسا ماڭىزدى اسپەكتىسىن زەردەلەيتىن عىلىمنىڭ بۇل باعىتى عالىمداردىڭ بىرنەشە بۋىنىنىڭ تولاسسىز ىزدەنىستەرىنىڭ ارقاسىندا تەك جاڭا داۋىردە عانا عىلىمي ستاتۋس يەلەنىپ، «گەنەتيكا» دەپ اتالعانى ءمالىم. كوشپەلىلەر قوعامىنداعى ماڭىزدى فيزيولوگيالىق ۇدەرىس – قاننىڭ جاڭارۋى، ياعني سۇيەك جاڭارتۋ بولدى. قاننىڭ قۇنارلىلىق قۋاتىن ارتتىرۋ ءۇشىن كەڭىنەن قولدانىلاتىن ارەكەت ءوزارا تۋىسقاندىق بايلانىستار جۇيەسى بويىنشا ۇزىلگەن ادامداردى ءبىر-بىرىمەن نەكەلەستىرۋ ەدى.
ەجەلگى تۇرىكتەر سالعان وركەنيەتتىڭ وزگە حالىقتارعا اسەرى قانداي دەڭگەيدە بولدى؟
ولار وركەنيەتتى ساڭىلاۋسىز قورشاۋلاعان دۋالداردى قيراتتى، مەسوپوتاميا، مىسىر، گرەك، ريم، قىتاي، ءۇندى، پارسى، اراب جەرلەرىندە عانا ورنىققان قونىستانۋ ءۇردىسىنىڭ شەكاراسىن جويدى جانە ادامزاتتىڭ ينتەللەكتۋالدىق تۇرعىدان وسۋىنە سەپتەستى. تۇرىكتەر اسكەري، تىلدىك، مادەني، تەحنولوگيالىق، ەكونوميكالىق ت.ب. دەڭگەيلەردىڭ بارىنە دە اسەر ەتتى. جاڭا يدەيالارعا شولىركەپ وتىرعان ەتنيكالىق ورتالىقتار كوشپەلىلەر اكەلگەن نارسەنىڭ ءبارىن وزدەرىنە دارىتا يگەردى. ناتيجەسىندە ديالەكتيكالىق زاڭدى ۇدەرىس ءجۇردى – بايىرعى تۇرىكتەردىڭ جەتىستىكتەرى مەن تاجىريبەلەرىنە سۇيەنە وتىرىپ، تاريح سۋبەكتىلەرى العا قاراي جەدەلدەتە قوزعالۋعا مۇمكىندىك الدى. مۇنداي ىقپالدىڭ بارلىعىن قامتي العانى سونشا، كەي جاعدايداردا قابىلداۋشى جاقتىڭ قۇرىلىمدىق ەرەكشەلىكتەرىنە نۇقسان كەلتىردى. مۇنشالىقتى اسەر ەتۋدىڭ جارقىن مىسالى – كوشپەلىلەر دۇنيەسىنە ءتان شارۋاشىلىق جۇيەسىنە ەتەنە كىرىگىپ كەتكەن سوعدى تەكتى تايپالىق وداقتار.
باعىنعان حالىقتار كوشپەلىلەردىڭ وزىق جەتىستىكتەرىن كوكتەن تۇسكەن سىي ىسپەتتى قابىلدادى. قابىلدانعان جاڭالىقتار جات دۇنيەدەي كورىنبەگەندىكتەن، ولار وزدەرىنە ەتەنە نارسەدەي ءسىڭىردى. ويتكەنى، كوشپەلىلەردىڭ جاڭالىقتارىنا امبەباپتىق، وڭتايلىلىق سيپاتتار ءتان ەدى، بۇل جەتىستىكتەردى ءومىر ءسۇرۋ جاعدايلارىندا بارىنشا پايداعا جاراتۋعا بولاتىن. دەمەك، تۇرىكتەردىڭ «سەزدىرمەي اسەر ەتۋ» جۇمباعىنىڭ ءمانى وسى تۇستا جاسىرىنىپ جاتىر. دەگەنمەن، كوشپەلىلەردىڭ ەڭ باستى جەتىستىگى – ادامزات ساناسىنا عالامزاتتىق دەڭگەيدەگى ەركىندىك يدەيالارىن ورنىقتىرۋى، مادەنيەتتەر مەن وركەنيەتتەر بىتىراڭقىلىعىنان ارىلۋعا قىزمەت ەتۋى. وتەمىنە ەشتەڭە تالاپ ەتپەستەن وزىنىكىن بەرە سالعان كوشپەلىلەر ناعىز رىتسارلار ءتارىزدى.
• بۇكىل عالامدىق وركەنيەتتەردىڭ ءوزارا قارىم-قاتىناسقا تۇسۋىنە بابالارىمىز ەڭ العاش قولعا ۇيرەتكەن جىلقى مالىنىڭ ورنى وراسان بولدى ەمەس پە؟
ۇندىلىكتەر «ۆەدالاردى» سولتۇستىك-باتىستان ءۇندى جەرىنە قونىس اۋدارعان كوشپەلى اريلەر اكەلگەنىن مويىندايدى. اريلەردىڭ ءتۇپ توركىنىن ءسوز ەتەتىن ەۋروتسەنتريستىك تاريحناماداعى سىڭارجاق پىكىر ولاردىڭ تۇركىلىك نەگىزدەرىن جوققا شىعارۋعا بەيىم. الايدا ۇستەمدىك ەتۋشى وسى ءبىر تەوريانىڭ ىرگەتاسىنىڭ مىقتىلىعى اتتى سارباز الدىنداعى جاياۋ جاۋىنگەردىڭ قاۋقارىنداي عانا. اتتىلى حالىقتارعا قاتىستى دەپ تانىلاتىن جانە جارتىلاي قۇدايلار دارەجەسىندە دارىپتەلەتىن اريلەرمەن ءار ۋاقىتتا دا ۇندىەۋروپالىق حالىقتار وزدەرىن بايلانىستىرۋعا قۇشتار بولدى.
كوشپەلىلەر سايگۇلىكتەردىڭ قۋاتتى تۇياقتارىنا عانا ءتاۋ ەتكەن قۋاتتى دا قاجىرلى مەملەكەت قۇردى. وسىناۋ ساياسي قۇرىلىمنىڭ تىنىشتىعى تولاسسىز قوزعالىسقا تاۋەلدى ەدى. ونىڭ جەدەلدەتە دامۋى نەگىزگى قوزعاۋشى كۇشكە، ءسوزدىڭ تۋرا ماعىناسىندا، جىلقىعا تاۋەلدى بولاتىن، ال جىلقىنىڭ اينالاسىنا باسقا مالدىڭ ءبارى جانە كوشپەلىنىڭ بۇكىل تىرلىگى شوعىرلانعان ەدى. «سولتۇستىك – وڭتۇستىك» تۇزىلىمىندەگى ەڭ باستاپقى قاتىناستى بۇلجىتپاي قۇنتتايتىن كوشپەلى مەملەكەت باياعىدان كەلە جاتقان تابيعات تسيكلىنە باعىنا وتىرىپ، ءوزىنىڭ لايىق ىزدەگەن ۇيىرلەرى مەن تابىندارىنا ىزبە-ءىز ىلەسە ءجۇرىپ، كوكتەم تۋىسىمەن قيندامەن شەكتەس قاشىقتىقتاردى باعىندىرا سولتۇستىككە بەت تۇزەيتىن، ال كۇز جاقىنداعان شامادا كۇننىڭ جىلۋى السىرەي قويماعان وڭتۇستىككە قايتا بۇرىلاتىن.
وسىلايشا، قوزعالىس تولاسسىز جالعاسا بەرەتىن، ويتكەنى توقتاۋ – اقتىق ارەكەت. بىرەسە ۇمتىلىپ، بىرەسە ىعىسىپ، الاسۇرۋدان تانبايتىن تەڭىز سياقتى كوشپەلى دە تىنشۋ بىلمەيتىن.
ۋاقىت وتكەن سايىن بابالارىمىزدىڭ ىنتىماعى ىدىراپ، السىرەۋ ءۇردىسىن تاريح تىزبەكتەپ كوز الدىمىزعا اكەلەدى.
• تاۋكە حان ولىمىنەن سوڭ قازاقتىڭ مەملەكەتتىك قۇرىلىم تاريحىندا قاسىرەتتى قۇلدىراۋ كەزەڭى باستالدى. ورتالىقتان وقشاۋلانۋعا مۇددەلى كۇشتەر نىعايدى، گەوگرافيالىق تۇسىنىكتەر ساياسي مانگە يە بولدى. ورتالىقتانعان بيلىكتىڭ السىرەۋى سالدارىنان ۇلى ءجۇز، ورتا ءجۇز، كىشى ءجۇز اتالعان ايماقتىق قۇرىلىمدار پايدا بولدى. ويتكەنى ىرگەتاسىن قاسىم حان قالاعان قازاق يمپەرياسىنىڭ جەرگە قاتىستى شەكاراسىن بەلگىلەۋدە، قازاق حاندىعىنىڭ كۇشەيۋى مەن ءوسىپ-وركەندەۋىندە ءدال وسى حانداردىڭ ەڭبەگى ەرەن. بىرنەشە عاسىرلار بويى ورتالىق ازياداعى تاريحي ۇدەرىستەر دامۋىنىڭ بەل ورتاسىندا قازاق يمپەرياسى تۇردى. ديقانشىلىقپەن جانە مال باعۋمەن اينالىساتىن حالىقتار مەكەندەيتىن ۇلان-بايتاق كەڭىستىك ونىڭ مۇددەلەرى اياسىندا جۇمىلدىرىلدى. ونىڭ ءتۇرلى دەڭگەيدەگى ىقپالى كورشىلەس جاتقان باشقۇرت، نوعاي، تاتار، قاراقالپاق، وزبەك، قىرعىز حالىقتارىنا، وڭتۇستىك ءسىبىر ۇلىستارىنا تارادى.
ۇلى تۇرىك تۇتاستىعىنىڭ ىدىراۋى، ودان كەيىنگى قازاق يمپەرياسىنىڭ السىرەۋىنىڭ سەبەبى نە دەپ ويلايسىز؟
كەڭەس داۋىرىندە تاريحي جادىمىز بەن سانامىزدان ەڭ ماڭىزدى جەتىستىكتەرىن وشىرۋگە وتارشىل اپپارات بارىن سالدى. وتكەنىن، تاريحىن سەزىنۋدەن قالعان كەزدە ادام سىرتقى كۇشتەردىڭ ىقپالىنا ەلىككىش دارمەنسىزدىككە ۇرىنادى. ول ءوزىنىڭ ۋاقىتشا تىرشىلىك ەتۋ ورتاسىنان تىسقارى جەرلەردەن باعىتتالعان كەز كەلگەن يدەولوگيانىڭ وڭاي ولجاسىنا اينالۋى ىقتيمال. ايتكەنمەن، قازاقتاردىڭ ساناسى مەن پسيحولوگيسىندا ايبىندى بابالاردىڭ اسقاق رۋحى ءالى دە ساقتالىپ كەلەدى، بۇعان ولاردىڭ اشىق-جارقىندىعى، قامسىزدىعى، وزىنە كامىل سەنىمدىلىگى مەن شامشىلدىعى، ىسىراپشىلدىعى، جالقاۋلىعى، ەرتەڭگە دەگەن الاڭسىزدىعى جانە ءوز ۇيىندە بولىپ جاتقاننىڭ بارىنە نەمقۇرايلىلىعى مىسال. مۇنداي مىنەزدەردىڭ ءبارى – ومىرلىك بەلسەندىلىكتىڭ تومەندەۋى مەن شىنايى جاعدايدى سەزىنۋدەن قول ۇزگەندىكتىڭ نىشاندارى، ال بۇلار قوعامنىڭ رۋحاني نەگىزدەرىنىڭ شاتقاياقتاۋىنا، ءومىر ءسۇرۋ قابىلەتىنىڭ السىرەۋىنە اكەلىپ سوقتىرادى جانە ءتۇپتى ناتيجەدە توقىراي توسىلۋ مەن تولىقتاي قارەكەتسىزدىك كۇيى، ياعني قۇلدىراۋ باستالادى. ريم، ۆيزانتيا، يسپان، وسمان، تسين تاعى سول سياقتى كوپتەگەن يمپەريالاردىڭ جويىۋىنا ءدال وسىنداي جاعدايلار سەبەپ بولعان. مۇنداي ساتتەردىڭ تاريحي دامۋ لوگيكاسى بىرەۋ عانا، ول – جات بيلىكتىڭ ورنىعۋى. مۇنى كسەنوكراتيا دەيدى. جالپاق تىلمەن ايتساق، كسەنوكراتيا دەگەنىمىز قوناقتىڭ بيلىگى بولىپ شىعادى. قازاق ايتقان «جامان ءۇيدى قوناعى بيلەيدى» دەگەن كەرەمەت ءسوزدىڭ ءمانى وسىدان-اق ايقىندالا تۇسەدى.
ۆيزانتيانىڭ قۇلاۋىن جىلدامداتقان تاريحي فاكتىلەردىڭ ءبىرى – ونىڭ شەكتەن تىس قوناقجايلىعى. بۇل تۋرالى بەلگىلى ءبىر اۆتور: «ەگەر سىزدەر جاتجەرلىككە ءوز ەسىكتەرىڭىزدى ءاردايىم اشىپ قويۋعا ءازىر بولساڭىزدار، بۇلارىڭىز كەرەمەت-اق، دەگەنمەن ونى تانىپ الماي تۇرىپ ىشكە ەنگىزە بەرۋ دە قاجەتسىز. الدا-جالدا مەيمانىڭىز ءسىزدىڭ اق نيەتىڭىزدى پايدالانىپ، القىمىڭىزعا پىشاق تىرەپ جۇرسە، ىزگىلەرىڭىزدىڭ قۇنى تىم قىمباتقا ءتۇسۋى دە مۇمكىن» دەيدى. بۇل ءسوز قازىرگى قازاقستانعا دا قاراتا ايتىلعانداي اسەر قالدىرادى.
ءسىزدىڭ تۇتاس ءۇندىستاندى 500-گە جۋىق اسكەرىمەن جاۋلاپ العان بابىر مەملەكەتى تۋرالى جازعاندارىڭىزبەن تانىسقان ەدىك. ۇندىلىكتەردىڭ بابىرعا دەگەن كوزقاراسى قانداي؟
كوشپەلىلەردى وركەنيەتتى ءناسىل رەتىندە مويىنداماعان دجاۆاحارلال نەرۋ: «ۇندىلىك ۇلتشىلدىقتىڭ اكەسى اكبار بولىپ تابىلادى»، - دەپ مالىمدەيدى. شاماسى، بۇل تۇستاعى ۇلتشىلدىق ماعىناسى حالىقتىق سانانى تۇتاستىراتىن، وياتاتىن فاكتور رەتىندە الىنسا كەرەك.
بابىردىڭ نەمەرەسى، تۇرىكتەكتى اكبار كوپ ءدىندى ءۇندى جەرىندە مەيلىنشە كوكەيكەستى بولعان ءدىني توزىمدىلىك ساياساتىنىڭ نەگىزىن سالدى، قىزمەتكە تارتۋ ساياساتىن وڭتايلاندىرىپ، ۇندىلىكتەردى ارالاستىرا باستادى، مۇسىلماندارعا وزگە ءدىن جولىنداعىلار رەتىندە سالىناتىن دجيزيا سالىعىن جويدى، مەملەكەتتىڭ شەكاراسىن ۇلعايتىپ، نىعايتتى. ول بالالاردى نەكەلەستىرۋگە تىيىم سالدى، ساتي عۇرپىن (جەسىر قالعان ايەلدى مارقۇم كۇيەۋىمەن بىرگە ورتەۋ) جويدى. ونىڭ بيلىك ەتكەن تۇسى «عاسىردىڭ وركەندەۋى جانە ۋاقىتتىڭ قاۋىپسىزدىگى» دەگەن اتاق يەلەندى. اكبار ادامنىڭ دۇرىس ءومىر سۇرۋىنە بايلانىستى بارلىق سالادا كەڭ كولەمدى رەفورمالار جۇرگىزدى، بۇل وزگەرىستەر قۋاتتى مەملەكەتتىڭ قۇرىلۋىنا نەگىز بولدى. بابىر، حۋمايۋن، اكبار، جاھانگەر، شاح جاھان، اۋرانگزەب – بۇلار تاريحتا ۇلى موعولدار رەتىندە تانىمال تۇرىكتەردىڭ ەسىمدەرى، ولاردىڭ قاي-قايسىسى دا ءۇندىستاننىڭ قۇرىلۋى مەن دامۋىندا وزدەرىنىڭ جارقىن ىزدەرىن قالدىردى. بۇلاردىڭ ۇرپاقتارى ۇلان-بايتاق ءۇندى قۇرلىعىن بارشا ادامزاتقا ورتاق تاريحي ۇدەرىسكە ارالاستىردى، ۇندىلەردىڭ ۇلتتىق ساناسىنىڭ ويانۋىنا جانە ولاردىڭ جازباشا تاريحناماسىنىڭ تۋىنا جول اشتى.
1757 جىلدان باستاپ گاندي داۋىرىنە دەيىن وتارلانۋ تاۋقىمەتىن باستان وتكەرگەن ءۇندىستان شىدامدىلىقتىڭ قۇدىرەتتى رۋحىنا سۇيەنە وتىرىپ، ەشقانداي كۇش كورسەتۋ ارەكەتتەرىنە قول ارتپاي-اق، ءوز جەرىنەن اعىلشىنداردى ىعىستىرىپ تاستادى. باقايشاعىنا دەيىن قارۋلانعان وتارشىلداردى ساتياگراحي فيلوسوفياسى جەڭىپ شىقتى. مۇنداي وراسان ەرىك-جىگەر قازاقتارعا دا ءتان ەكەنى جايىندا دەرەكتەر جەتەرلىك. پاتشالىق ارمياداعى باس شتابتىڭ كاپيتانى ە.ك.مەيندروف: «حاننىڭ وكتەمسۋى كۇشەيگەن جاعدايدا ولار قوعامدىق پىكىرگە جۇگىنەدى، ال قوعامدىق پىكىردىڭ كوشپەلى حالىقتارداعى كۇشتىلىگىندەي كۇش باسقا ەشقايدا جوق... ءوزىڭدى ءوزىڭ اياماساڭ عانا قازاقتاردى باسقارۋىڭ مۇمكىن»، - دەپ تۇيىندەدى.
اڭگىمەلەسكەن ارمان اۋباكىر