Hakim Omar: "Turaqtylyq pen senimdiliktiń belgisindeı aıryqsha juldyz – Temirqazyq"

28.05.2015

2880

Hakim Omar, túriktanýshy, «Temirqazyq» baspasynyń dırektory:
Bizdiń babalarymyz qozǵalystyń qunyn jaqsy túsingen
Ejelgi túrikterdiń jahan tarıhyna, mádenıetine, órkenıetine tıgizgen áserin áli kúnge dáleldeýge asyǵar emespiz. Álbette, bul tarıh kók túrikterdiń túlep ushyp, jer-dúnıege taraǵan Otanynda ornalasqan qazaqqa da ortaq uly qundylyq. Osyndaı keleli máselelerdiń ómiriniń ózegine aınaldyrǵan «Temirqazyq» baspasynyń dırektory, jazýshy, túriktanýshy Hakim Omarmen suhbattasýdyń reti kelip edi.
Hakim aǵa, baspa úıińizdi «Temirqazyq» dep ataǵan ekensiz. Ata-babalarymyzdyń aspan áleminiń syryn uqqan danyshpandyǵy anyq nárse. Baıyrǵy babalarymyzdyń túsiniginshe, Temirqazyqtyń ózge aspan denelerinen aıyrmashylyǵy nede?
Kók Táńirisin kıe tutqan ejelgi túrikter Kók aspan men Juldyzdy aspan tylsymdarynan habardar edi. Qaıyrymdy qudaı aspannyń kózge ilinbes qabattaryn olardan jasyrmady, al aspan shyraqtarynyń tereńine dendep, qyr-syryn túsinýge yntyqqqan kóshpeliniń kúsh-jigeri qozǵalystyń barsha ortaq zańdaryn tanýǵa jetkizdi. Aınaladaǵynyń bári úzdiksiz oryn almastyrýdyń qalyptasqan júıesine, aspan keńistigindegi udaıy ózgeristerge táýeldi.Osynaý ózgergishtik, turaqsyzdyq ıkline kónbeıtin bir ǵana juldyz bar. Turaqtylyq pen senimdiliktiń belgisindeı aıryqsha juldyz – Temirqazyq. Úırenshikti dúnıeni, uǵym-túsinikterdi, stereotıpterdi, qasań bilimdi, ómir beınesi men saltyn múldem ózgertip, máńgilik qozǵalystyń jolyn ashý úshin qajymaı izdengen baıyrǵy túrikter Arhımedtiń tirek núktesin – aspan dúnıesinde máńgilikke bekitilgen temir qazyqty tapty. Óz taǵdyryn izdep, sharq urǵan kóshpelige Temirqazyq juldyzynyń shuǵylasy jaryq shashyp, jol nusqady. Eger osynaý juldyzdyń erekshe jarqyldaıtynyn ańdamaǵan bolsa, kóshpeli kóne túrikter ushy-qıyrsyz keńistiktiń máńgilik baǵyndyrýshylary retinde qalyptasa alar ma edi, muny aıtý óte qıyn.
Ejelgi túrikterdiń kóptegen halyqtardyń qalyptasýyna yqpaly bolǵanyn jıi aıtasyz...
Túrkilik sıpattardy qabyldaý, ıgerý, sińirý úderisi birneshe myńjyldyqtar boıy júrdi. Birinen soń biri ulasyp boı kótergen kóshpeli túrikterdiń tolqyny ómir energııasynyń zarıadtaryn eýrazııalyq dalalar qoınaýynan alyp shyǵyp, ózderi jańadan baǵyndyrǵan jerlerge jetkizip jatty. Demige bastaǵan júregine taza qan quıylyp, keń-baıtaq daladan kóshpeliler mingen sáıgúlikterdiń jalymen ilese jetken erkindik aýasyn jutqan etnostar eseńgireýden aıyǵyp, aq jaýynnan keıin tirshilik nárin sińirgen topyraq ústindegi jan ıeleriniń báriniń boıyna qýat daryta, jandana bastaıtyny sııaqty belsendi tirlikke boı urdy. Adamzat tarıhynda alǵash ret jahandyq serpilister men silkinisterdi ómirge ákelý dál osy dalalyq ekojúıesiniń úlesine tıdi. Adam balasynyń ı ózara táýeldilik buǵaýyn úzýine, ilki jaratylys kindigine úıirile berýden aıyǵýyna osynaý ulan-ǵaıyr keńistik kómektesti. Halyqtardyń qozǵalyssyz kúıden shyǵýy olardyń jaqyndasýynyń, etnostyq shekteýli aımaqtardyń bir-birine qaraı jyljýynyń jańa dáýirin belgiledi. Osydan keıin-aq keńistik adamdy tejeýden qaldy, adam óz ornyn almastyrýǵa, eń bastysy, keńistikte baǵdar ustanýǵa úırendi.
Demek, kóshpeli babalarymyzdyń ózge etnostarǵa yqpaly tek jaǵymdy jaǵynan bolǵanǵa uqsaıdy ǵoı...
Durys baıqaǵan ekensiń. Eýrazııalyq qurylyqta kóne túrikter túrli etnostardan turatyn gúlzarlardyń tolassyz kókteýine áser etýshi eńbekqor bal arasynyń rólin atqardy. Óńdelgen shyryndy olar árdaıym ózgeniń dastarhanyna usynýmen boldy. Qııanda jatqandyqtan tarıhtyń búr búıirinde qalyp qoıyp, jahandyq órkenıet úderisine belsene arlasa almaı qalǵan etnostyq toptardan bastap ózge qurylyqtaǵy halyqtardyń barlyǵyn prototúrikter álemdik aınalymǵa aralastyrdy.
Ǵaryshtyq energııany sińirý arqyly kúsh jııatyn kóshpeli kúretamyrlaryn kerneı tasqyndaǵan qanǵa erik berý jolynda ózine qaraılaýdy oılamastan óz qanyn adamzat násiline daryta júrip, dittegen maqsatyna kózsiz umtyldy. Sirá, eýrazııalyq keńistikte túrikterdiń qýatty qanynan nár almaǵan etnıkalyq gúlzar az shyǵar, óz tamyrynyń búlkildegen aǵysynda túrkilik qan úlesiniń bar ekenin joqqa shyǵaratyndar az da bolar. Adamzat násilin aǵzanyń irip-shirýinen, azǵyndaýynan saqtap qalǵan bizdiń ertedegi babalarymyz ekenin kámil senimmen aıtýǵa bolady. Olar óz oraıynda adamzattyń qanyn tazartýshylarǵa aınaldy.
Iá, sizdiń qazir aıtyp otyrǵanyńyz, eski túrikterdiń jahandyq jaǵdaıǵa genetıkalyq yqpaly jóninde. Al endi óz qanymyzdy taza saqtaý máselesine qaraı oıyssaq aǵa.
Kóne túrikterdiń ózderi jaqyn adamdardyń qan aralastyrýyna jol bermeıtin qaǵıdalardy qatań saqtady. Segizinshi ataǵa jetpeıinshe qan aralastyrýǵa tyıym salynady. «Segiz degen – sergeldeń». Qazaq uǵymynda «8» sany «neǵaıbyldyq» túsinigimen, keı jaǵdaılarda «jatqa aınalý» maǵynasymen mándesedi, ıaǵnı aǵaıyn adamdardyń arasynda baılanystyń úzilgenin ańǵartady. Týysqandyq baılanysta turǵan adamdardyń arasyndaǵy jynystyq qatynasqa salynǵan tyıym segizinshi urpaqtan keıin ǵana kúshin joıady. Eýropalyqtardyń «seks» (latynsha Sexus – jynys) sóziniń arǵy tórkini ejelgi túrikterdiń «segiz» sózinen shyqqan. Kimde-kim qan aralastyra nekelesýge jol berse, ólim jazasyna kesilýge deıingi qatań jazaǵa tartyrylǵan. Óıtkeni mundaı qylmyskerler adamdardy ǵasyrlar boıy týystyryp turatyn kıeli mán negizi – qanǵa nusqan keltirýshilerge balanǵan. Asa joǵary taǵy bir qundylyq bar, ol – qannyń kúshin, onyń ómirlik qýatyn saqtaý. Ury da, kisi óltirýshi de ólim jazasynan qun tóleý arqyly qutyla alady, tek qasıetti qan tazalyǵyn bylǵaǵan adamǵa ǵana, ıaǵnı jaqyn týysyna – birtutas áýlettiń múshesine qatysty nápsiqumarlyǵyn óz boıynda tunshyqtyra almaǵan adamǵa ǵana bul jol jabyq. Álgindeı qatynas jasaýdyń saldary meılinshe qasiretti bolýy, ıaǵnı dene bitimi men aqyl-oıynda aýytqýshylyqtary bar balalardyń – taǵdyry búlingen muragerlerdiń dúnıege kelýi yqtımal.
Týystyq baılanystyń asqaq ıdealǵa ulasýy, áýlettik tutastyq ıdeıasyna baǵyný árqashanda kóshpelilerdiń ómirlik muratynyń bastaýynda tur. Eýropalyqtar jabaıy ordaǵa balaǵan kóshpelilerdiń baǵzy-baǵzy zamandardyń ózinde-aq tuqym qýalaýshylyq zańdaryna baılanysty bilim negizderin ıgergendigi – tańǵalarlyq shyndyq, al adam ómiriniń asa mańyzdy aspektisin zerdeleıtin ǵylymnyń bul baǵyty ǵalymdardyń birneshe býynynyń tolassyz izdenisteriniń arqasynda tek jańa dáýirde ǵana ǵylymı statýs ıelenip, «genetıka» dep atalǵany málim. Kóshpeliler qoǵamyndaǵy mańyzdy fızıologııalyq úderis – qannyń jańarýy, ıaǵnı súıek jańartý boldy. Qannyń qunarlylyq qýatyn arttyrý úshin keńinen qoldanylatyn áreket ózara týysqandyq baılanystar júıesi boıynsha úzilgen adamdardy bir-birimen nekelestirý edi.
Ejelgi túrikter salǵan órkenıettiń ózge halyqtarǵa áseri qandaı deńgeıde boldy?
Olar órkenıetti sańylaýsyz qorshaýlaǵan dýaldardy qıratty, mesopotamııa, mysyr, grek, rım, qytaı, úndi, parsy, arab jerlerinde ǵana ornyqqan qonystaný úrdisiniń shekarasyn joıdy jáne adamzattyń ıntellektýaldyq turǵydan ósýine septesti. Túrikter áskerı, tildik, mádenı, tehnologııalyq, ekonomıkalyq t.b. deńgeılerdiń bárine de áser etti. Jańa ıdeıalarǵa shólirkep otyrǵan etnıkalyq ortalyqtar kóshpeliler ákelgen nárseniń bárin ózderine daryta ıgerdi. Nátıjesinde dıalektıkalyq zańdy úderis júrdi – baıyrǵy túrikterdiń jetistikteri men tájirıbelerine súıene otyryp, tarıh sýbektileri alǵa qaraı jedeldete qozǵalýǵa múmkindik aldy. Mundaı yqpaldyń barlyǵyn qamtı alǵany sonsha, keı jaǵdaıdarda qabyldaýshy jaqtyń qurylymdyq erekshelikterine nuqsan keltirdi. Munshalyqty áser etýdiń jarqyn mysaly – kóshpeliler dúnıesine tán sharýashylyq júıesine etene kirigip ketken Soǵdy tekti taıpalyq odaqtar.
Baǵynǵan halyqtar kóshpelilerdiń ozyq jetistikterin kókten túsken syı ispetti qabyldady. Qabyldanǵan jańalyqtar jat dúnıedeı kórinbegendikten, olar ózderine etene nársedeı sińirdi. Óıtkeni, kóshpelilerdiń jańalyqtaryna ámbebaptyq, ońtaılylyq sıpattar tán edi, bul jetistikterdi ómir súrý jaǵdaılarynda barynsha paıdaǵa jaratýǵa bolatyn. Demek, túrikterdiń «sezdirmeı áser etý» jumbaǵynyń máni osy tusta jasyrynyp jatyr. Degenmen, kóshpelilerdiń eń basty jetistigi – adamzat sanasyna ǵalamzattyq deńgeıdegi erkindik ıdeıalaryn ornyqtyrýy, mádenıetter men órkenıetter bytyrańqylyǵynan arylýǵa qyzmet etýi. Ótemine eshteńe talap etpesten ózinikin bere salǵan kóshpeliler naǵyz ryarlar tárizdi.
• Búkil ǵalamdyq órkenıetterdiń ózara qarym-qatynasqa túsýine babalarymyz eń alǵash qolǵa úıretken jylqy malynyń orny orasan boldy emes pe?
Úndilikter «Vedalardy» soltústik-batystan Úndi jerine qonys aýdarǵan kóshpeli arııler ákelgenin moıyndaıdy. Arıılerdiń túp tórkinin sóz etetin eýroentrıstik tarıhnamadaǵy syńarjaq pikir olardyń túrkilik negizderin joqqa shyǵarýǵa beıim. Alaıda ústemdik etýshi osy bir teorııanyń irgetasynyń myqtylyǵy atty sarbaz aldyndaǵy jaıaý jaýyngerdiń qaýqaryndaı ǵana. Attyly halyqtarǵa qatysty dep tanylatyn jáne jartylaı Qudaılar dárejesinde dáripteletin arıılermen ár ýaqytta da úndieýropalyq halyqtar ózderin baılanystyrýǵa qushtar boldy.
Kóshpeliler sáıgúlikterdiń qýatty tuıaqtaryna ǵana táý etken qýatty da qajyrly memleket qurdy. Osynaý saıası qurylymnyń tynyshtyǵy tolassyz qozǵalysqa táýeldi edi. Onyń jedeldete damýy negizgi qozǵaýshy kúshke, sózdiń týra maǵynasynda, jylqyǵa táýeldi bolatyn, al jylqynyń aınalasyna basqa maldyń bári jáne kóshpeliniń búkil tirligi shoǵyrlanǵan edi. «Soltústik – ońtústik» túzilimindegi eń bastapqy qatynasty buljytpaı qunttaıtyn kóshpeli memleket baıaǵydan kele jatqan tabıǵat ıkline baǵyna otyryp, óziniń laıyq izdegen úıirleri men tabyndaryna izbe-iz ilese júrip, kóktem týysymen qındamen shektes qashyqtyqtardy baǵyndyra soltústikke bet túzeıtin, al kúz jaqyndaǵan shamada kúnniń jylýy álsireı qoımaǵan ońtústikke qaıta burylatyn.
Osylaısha, qozǵalys tolassyz jalǵasa beretin, óıtkeni toqtaý – aqtyq áreket. Birese umtylyp, birese yǵysyp, alasurýdan tanbaıtyn teńiz sııaqty kóshpeli de tynshý bilmeıtin.
Ýaqyt ótken saıyn babalarymyzdyń yntymaǵy ydyrap, álsireý úrdisin tarıh tizbektep kóz aldymyzǵa ákeledi.
• Táýke han óliminen soń qazaqtyń memlekettik qurylym tarıhynda qasiretti quldyraý kezeńi bastaldy. Ortalyqtan oqshaýlanýǵa múddeli kúshter nyǵaıdy, geografııalyq túsinikter saıası mánge ıe boldy. Ortalyqtanǵan bıliktiń álsireýi saldarynan Uly júz, Orta júz, Kishi júz atalǵan aımaqtyq qurylymdar paıda boldy. Óıtkeni irgetasyn Qasym han qalaǵan qazaq ımperııasynyń jerge qatysty shekarasyn belgileýde, Qazaq handyǵynyń kúsheıýi men ósip-órkendeýinde dál osy handardyń eńbegi eren. Birneshe ǵasyrlar boıy Ortalyq Azııadaǵy tarıhı úderister damýynyń bel ortasynda Qazaq ımperııasy turdy. Dıqanshylyqpen jáne mal baǵýmen aınalysatyn halyqtar mekendeıtin ulan-baıtaq keńistik onyń múddeleri aıasynda jumyldyryldy. Onyń túrli deńgeıdegi yqpaly kórshiles jatqan bashqurt, noǵaı, tatar, qaraqalpaq, ózbek, qyrǵyz halyqtaryna, ońtústik Sibir ulystaryna tarady.
Uly túrik tutastyǵynyń ydyraýy, odan keıingi qazaq ımperııasynyń álsireýiniń sebebi ne dep oılaısyz?
Keńes dáýirinde tarıhı jadymyz ben sanamyzdan eń mańyzdy jetistikterin óshirýge otarshyl apparat baryn saldy. Ótkenin, tarıhyn sezinýden qalǵan kezde adam syrtqy kúshterdiń yqpalyna elikkish dármensizdikke urynady. Ol óziniń ýaqytsha tirshilik etý ortasynan tysqary jerlerden baǵyttalǵan kez kelgen ıdeologııanyń ońaı oljasyna aınalýy yqtımal. Áıtkenmen, qazaqtardyń sanasy men psıhologısynda aıbyndy babalardyń asqaq rýhy áli de saqtalyp keledi, buǵan olardyń ashyq-jarqyndyǵy, qamsyzdyǵy, ózine kámil senimdiligi men shamshyldyǵy, ysyrapshyldyǵy, jalqaýlyǵy, erteńge degen alańsyzdyǵy jáne óz úıinde bolyp jatqannyń bárine nemquraılylyǵy mysal. Mundaı minezderdiń bári – ómirlik belsendiliktiń tómendeýi men shynaıy jaǵdaıdy sezinýden qol úzgendiktiń nyshandary, al bular qoǵamnyń rýhanı negizderiniń shatqaıaqtaýyna, ómir súrý qabiletiniń álsireýine ákelip soqtyrady jáne túpti nátıjede toqyraı tosylý men tolyqtaı qareketsizdik kúıi, ıaǵnı quldyraý bastalady. Rım, Vızantııa, Ispan, Osman, ın taǵy sol sııaqty kóptegen ımperııalardyń joıyýyna dál osyndaı jaǵdaılar sebep bolǵan. Mundaı sátterdiń tarıhı damý logıkasy bireý ǵana, ol – jat bıliktiń ornyǵýy. Muny ksenokratııa deıdi. Jalpaq tilmen aıtsaq, ksenokratııa degenimiz qonaqtyń bıligi bolyp shyǵady. Qazaq aıtqan «jaman úıdi qonaǵy bıleıdi» degen keremet sózdiń máni osydan-aq aıqyndala túsedi.
Vızantııanyń qulaýyn jyldamdatqan tarıhı faktilerdiń biri – onyń shekten tys qonaqjaılyǵy. Bul týraly belgili bir avtor: «Eger sizder jatjerlikke óz esikterińizdi árdaıym ashyp qoıýǵa ázir bolsańyzdar, bularyńyz keremet-aq, degenmen ony tanyp almaı turyp ishke engize berý de qajetsiz. Alda-jalda meımanyńyz sizdiń aq nıetińizdi paıdalanyp, alqymyńyzǵa pyshaq tirep júrse, izgilerińizdiń quny tym qymbatqa túsýi de múmkin» deıdi. Bul sóz qazirgi Qazaqstanǵa da qarata aıtylǵandaı áser qaldyrady.
Sizdiń tutas Úndistandy 500-ge jýyq áskerimen jaýlap alǵan Babyr memleketi týraly jazǵandaryńyzben tanysqan edik. Úndilikterdiń Babyrǵa degen kózqarasy qandaı?
Kóshpelilerdi órkenıetti násil retinde moıyndamaǵan Djavaharlal Nerý: «Úndilik ultshyldyqtyń ákesi Akbar bolyp tabylady», - dep málimdeıdi. Shamasy, bul tustaǵy ultshyldyq maǵynasy halyqtyq sanany tutastyratyn, oıatatyn faktor retinde alynsa kerek.
Babyrdyń nemeresi, túriktekti Akbar kóp dindi Úndi jerinde meılinshe kókeıkesti bolǵan dinı tózimdilik saıasatynyń negizin saldy, qyzmetke tartý saıasatyn ońtaılandyryp, úndilikterdi aralastyra bastady, musylmandarǵa ózge din jolyndaǵylar retinde salynatyn djızııa salyǵyn joıdy, memlekettiń shekarasyn ulǵaıtyp, nyǵaıtty. Ol balalardy nekelestirýge tyıym saldy, satı ǵurpyn (jesir qalǵan áıeldi marqum kúıeýimen birge órteý) joıdy. Onyń bılik etken tusy «ǵasyrdyń órkendeýi jáne ýaqyttyń qaýipsizdigi» degen ataq ıelendi. Akbar adamnyń durys ómir súrýine baılanysty barlyq salada keń kólemdi reformalar júrgizdi, bul ózgerister qýatty memlekettiń qurylýyna negiz boldy. Babyr, Hýmaıýn, Akbar, Jahanger, Shah jahan, Aýrangzeb – bular tarıhta Uly Moǵoldar retinde tanymal túrikterdiń esimderi, olardyń qaı-qaısysy da Úndistannyń qurylýy men damýynda ózderiniń jarqyn izderin qaldyrdy. Bulardyń urpaqtary ulan-baıtaq Úndi qurlyǵyn barsha adamzatqa ortaq tarıhı úderiske aralastyrdy, úndilerdiń ulttyq sanasynyń oıanýyna jáne olardyń jazbasha tarıhnamasynyń týýyna jol ashty.
1757 jyldan bastap Gandı dáýirine deıin otarlaný taýqymetin bastan ótkergen Úndistan shydamdylyqtyń qudiretti rýhyna súıene otyryp, eshqandaı kúsh kórsetý áreketterine qol artpaı-aq, óz jerinen aǵylshyndardy yǵystyryp tastady. Baqaıshaǵyna deıin qarýlanǵan otarshyldardy satıagrahı fılosofııasy jeńip shyqty. Mundaı orasan erik-jiger qazaqtarǵa da tán ekeni jaıynda derekter jeterlik. Patshalyq armııadaǵy Bas shtabtyń kapıtany E.K.Meındrof: «Hannyń óktemsýi kúsheıgen jaǵdaıda olar qoǵamdyq pikirge júginedi, al qoǵamdyq pikirdiń kóshpeli halyqtardaǵy kúshtiligindeı kúsh basqa eshqaıda joq... Ózińdi óziń aıamasań ǵana qazaqtardy basqarýyń múmkin», - dep túıindedi.
Áńgimelesken Arman Áýbákir