Hakım Omar: "Tūraqtylyq pen senımdılıktıŋ belgısındei airyqşa jūldyz – Temırqazyq"

Hakım Omar, türıktanuşy, «Temırqazyq» baspasynyŋ direktory: Bızdıŋ babalarymyz qozǧalystyŋ qūnyn jaqsy tüsıngen Ejelgı türıkterdıŋ jahan tarihyna, mädenietıne, örkenietıne tigızgen äserın älı künge däleldeuge asyǧar emespız. Älbette, būl tarih kök türıkterdıŋ tülep ūşyp, jer-düniege taraǧan Otanynda ornalasqan qazaqqa da ortaq ūly qūndylyq. Osyndai kelelı mäselelerdıŋ ömırınıŋ özegıne ainaldyrǧan «Temırqazyq» baspasynyŋ direktory, jazuşy, türıktanuşy Hakım Omarmen sūhbattasudyŋ retı kelıp edı. Hakım aǧa, baspa üiıŋızdı «Temırqazyq» dep ataǧan ekensız. Ata-babalarymyzdyŋ aspan älemınıŋ syryn ūqqan danyşpandyǧy anyq närse. Baiyrǧy babalarymyzdyŋ tüsınıgınşe, Temırqazyqtyŋ özge aspan denelerınen aiyrmaşylyǧy nede? Kök Täŋırısın kie tūtqan ejelgı türıkter Kök aspan men Jūldyzdy aspan tylsymdarynan habardar edı. Qaiyrymdy qūdai aspannyŋ közge ılınbes qabattaryn olardan jasyrmady, al aspan şyraqtarynyŋ tereŋıne dendep, qyr-syryn tüsınuge yntyqqqan köşpelınıŋ küş-jıgerı qozǧalystyŋ barşa ortaq zaŋdaryn tanuǧa jetkızdı. Ainaladaǧynyŋ bärı üzdıksız oryn almastyrudyŋ qalyptasqan jüiesıne, aspan keŋıstıgındegı ūdaiy özgerısterge täueldı.Osynau özgergıştık, tūraqsyzdyq siklıne könbeitın bır ǧana jūldyz bar. Tūraqtylyq pen senımdılıktıŋ belgısındei airyqşa jūldyz – Temırqazyq. Üirenşıktı dünienı, ūǧym-tüsınıkterdı, stereotipterdı, qasaŋ bılımdı, ömır beinesı men saltyn müldem özgertıp, mäŋgılık qozǧalystyŋ jolyn aşu üşın qajymai ızdengen baiyrǧy türıkter Arhimedtıŋ tırek nüktesın – aspan düniesınde mäŋgılıkke bekıtılgen temır qazyqty tapty. Öz taǧdyryn ızdep, şarq ūrǧan köşpelıge Temırqazyq jūldyzynyŋ şūǧylasy jaryq şaşyp, jol nūsqady. Eger osynau jūldyzdyŋ erekşe jarqyldaitynyn aŋdamaǧan bolsa, köşpelı köne türıkter ūşy-qiyrsyz keŋıstıktıŋ mäŋgılık baǧyndyruşylary retınde qalyptasa alar ma edı, mūny aitu öte qiyn. Ejelgı türıkterdıŋ köptegen halyqtardyŋ qalyptasuyna yqpaly bolǧanyn jiı aitasyz... Türkılık sipattardy qabyldau, igeru, sıŋıru üderısı bırneşe myŋjyldyqtar boiy jürdı. Bırınen soŋ bırı ūlasyp boi kötergen köşpelı türıkterdıŋ tolqyny ömır energiiasynyŋ zariadtaryn euraziialyq dalalar qoinauynan alyp şyǧyp, özderı jaŋadan baǧyndyrǧan jerlerge jetkızıp jatty. Demıge bastaǧan jüregıne taza qan qūiylyp, keŋ-baitaq daladan köşpelıler mıngen säigülıkterdıŋ jalymen ılese jetken erkındık auasyn jūtqan etnostar eseŋgıreuden aiyǧyp, aq jauynnan keiın tırşılık närın sıŋırgen topyraq üstındegı jan ielerınıŋ bärınıŋ boiyna quat daryta, jandana bastaityny siiaqty belsendı tırlıkke boi ūrdy. Adamzat tarihynda alǧaş ret jahandyq serpılıster men sılkınısterdı ömırge äkelu däl osy dalalyq ekojüiesınıŋ ülesıne tidı. Adam balasynyŋ i özara täueldılık būǧauyn üzuıne, ılkı jaratylys kındıgıne üiırıle beruden aiyǧuyna osynau ūlan-ǧaiyr keŋıstık kömektestı. Halyqtardyŋ qozǧalyssyz küiden şyǧuy olardyŋ jaqyndasuynyŋ, etnostyq şekteulı aimaqtardyŋ bır-bırıne qarai jyljuynyŋ jaŋa däuırın belgıledı. Osydan keiın-aq keŋıstık adamdy tejeuden qaldy, adam öz ornyn almastyruǧa, eŋ bastysy, keŋıstıkte baǧdar ūstanuǧa üirendı. Demek, köşpelı babalarymyzdyŋ özge etnostarǧa yqpaly tek jaǧymdy jaǧynan bolǧanǧa ūqsaidy ǧoi... Dūrys baiqaǧan ekensıŋ. Euraziialyq qūrylyqta köne türıkter türlı etnostardan tūratyn gülzarlardyŋ tolassyz kökteuıne äser etuşı eŋbekqor bal arasynyŋ rölın atqardy. Öŋdelgen şyryndy olar ärdaiym özgenıŋ dastarhanyna ūsynumen boldy. Qiianda jatqandyqtan tarihtyŋ bür büiırınde qalyp qoiyp, jahandyq örkeniet üderısıne belsene arlasa almai qalǧan etnostyq toptardan bastap özge qūrylyqtaǧy halyqtardyŋ barlyǧyn prototürıkter älemdık ainalymǧa aralastyrdy. Ǧaryştyq energiiany sıŋıru arqyly küş jiiatyn köşpelı küretamyrlaryn kernei tasqyndaǧan qanǧa erık beru jolynda özıne qarailaudy oilamastan öz qanyn adamzat näsılıne daryta jürıp, dıttegen maqsatyna közsız ūmtyldy. Sırä, euraziialyq keŋıstıkte türıkterdıŋ quatty qanynan när almaǧan etnikalyq gülzar az şyǧar, öz tamyrynyŋ bülkıldegen aǧysynda türkılık qan ülesınıŋ bar ekenın joqqa şyǧaratyndar az da bolar. Adamzat näsılın aǧzanyŋ ırıp-şıruınen, azǧyndauynan saqtap qalǧan bızdıŋ ertedegı babalarymyz ekenın kämıl senımmen aituǧa bolady. Olar öz oraiynda adamzattyŋ qanyn tazartuşylarǧa ainaldy. İä, sızdıŋ qazır aityp otyrǧanyŋyz, eskı türıkterdıŋ jahandyq jaǧdaiǧa genetikalyq yqpaly jönınde. Al endı öz qanymyzdy taza saqtau mäselesıne qarai oiyssaq aǧa. Köne türıkterdıŋ özderı jaqyn adamdardyŋ qan aralastyruyna jol bermeitın qaǧidalardy qataŋ saqtady. Segızınşı ataǧa jetpeiınşe qan aralastyruǧa tyiym salynady. «Segız degen – sergeldeŋ». Qazaq ūǧymynda «8» sany «neǧaibyldyq» tüsınıgımen, kei jaǧdailarda «jatqa ainalu» maǧynasymen mändesedı, iaǧni aǧaiyn adamdardyŋ arasynda bailanystyŋ üzılgenın aŋǧartady. Tuysqandyq bailanysta tūrǧan adamdardyŋ arasyndaǧy jynystyq qatynasqa salynǧan tyiym segızınşı ūrpaqtan keiın ǧana küşın joiady. Europalyqtardyŋ «seks» (latynşa Sexus – jynys) sözınıŋ arǧy törkını ejelgı türıkterdıŋ «segız» sözınen şyqqan. Kımde-kım qan aralastyra nekelesuge jol berse, ölım jazasyna kesıluge deiıngı qataŋ jazaǧa tartyrylǧan. Öitkenı mūndai qylmyskerler adamdardy ǧasyrlar boiy tuystyryp tūratyn kielı män negızı – qanǧa nūsqan keltıruşılerge balanǧan. Asa joǧary taǧy bır qūndylyq bar, ol – qannyŋ küşın, onyŋ ömırlık quatyn saqtau. Ūry da, kısı öltıruşı de ölım jazasynan qūn töleu arqyly qūtyla alady, tek qasiettı qan tazalyǧyn bylǧaǧan adamǧa ǧana, iaǧni jaqyn tuysyna – bırtūtas äulettıŋ müşesıne qatysty näpsıqūmarlyǧyn öz boiynda tūnşyqtyra almaǧan adamǧa ǧana būl jol jabyq. Älgındei qatynas jasaudyŋ saldary meilınşe qasırettı boluy, iaǧni dene bıtımı men aqyl-oiynda auytquşylyqtary bar balalardyŋ – taǧdyry bülıngen mūragerlerdıŋ düniege keluı yqtimal. Tuystyq bailanystyŋ asqaq idealǧa ūlasuy, äulettık tūtastyq ideiasyna baǧynu ärqaşanda köşpelılerdıŋ ömırlık mūratynyŋ bastauynda tūr. Europalyqtar jabaiy ordaǧa balaǧan köşpelılerdıŋ baǧzy-baǧzy zamandardyŋ özınde-aq tūqym qualauşylyq zaŋdaryna bailanysty bılım negızderın igergendıgı – taŋǧalarlyq şyndyq, al adam ömırınıŋ asa maŋyzdy aspektısın zerdeleitın ǧylymnyŋ būl baǧyty ǧalymdardyŋ bırneşe buynynyŋ tolassyz ızdenısterınıŋ arqasynda tek jaŋa däuırde ǧana ǧylymi status ielenıp, «genetika» dep atalǧany mälım. Köşpelıler qoǧamyndaǧy maŋyzdy fiziologiialyq üderıs – qannyŋ jaŋaruy, iaǧni süiek jaŋartu boldy. Qannyŋ qūnarlylyq quatyn arttyru üşın keŋınen qoldanylatyn äreket özara tuysqandyq bailanystar jüiesı boiynşa üzılgen adamdardy bır-bırımen nekelestıru edı. Ejelgı türıkter salǧan örkeniettıŋ özge halyqtarǧa äserı qandai deŋgeide boldy? Olar örkeniettı saŋylausyz qorşaulaǧan dualdardy qiratty, mesopotamiia, mysyr, grek, rim, qytai, ündı, parsy, arab jerlerınde ǧana ornyqqan qonystanu ürdısınıŋ şekarasyn joidy jäne adamzattyŋ intellektualdyq tūrǧydan ösuıne septestı. Türıkter äskeri, tıldık, mädeni, tehnologiialyq, ekonomikalyq t.b. deŋgeilerdıŋ bärıne de äser ettı. Jaŋa ideialarǧa şölırkep otyrǧan etnikalyq ortalyqtar köşpelıler äkelgen närsenıŋ bärın özderıne daryta igerdı. Nätijesınde dialektikalyq zaŋdy üderıs jürdı – baiyrǧy türıkterdıŋ jetıstıkterı men täjıribelerıne süiene otyryp, tarih subektılerı alǧa qarai jedeldete qozǧaluǧa mümkındık aldy. Mūndai yqpaldyŋ barlyǧyn qamti alǧany sonşa, kei jaǧdaidarda qabyldauşy jaqtyŋ qūrylymdyq erekşelıkterıne nūqsan keltırdı. Mūnşalyqty äser etudıŋ jarqyn mysaly – köşpelıler düniesıne tän şaruaşylyq jüiesıne etene kırıgıp ketken Soǧdy tektı taipalyq odaqtar. Baǧynǧan halyqtar köşpelılerdıŋ ozyq jetıstıkterın kökten tüsken syi ıspettı qabyldady. Qabyldanǧan jaŋalyqtar jat düniedei körınbegendıkten, olar özderıne etene närsedei sıŋırdı. Öitkenı, köşpelılerdıŋ jaŋalyqtaryna ämbebaptyq, oŋtailylyq sipattar tän edı, būl jetıstıkterdı ömır süru jaǧdailarynda barynşa paidaǧa jaratuǧa bolatyn. Demek, türıkterdıŋ «sezdırmei äser etu» jūmbaǧynyŋ mänı osy tūsta jasyrynyp jatyr. Degenmen, köşpelılerdıŋ eŋ basty jetıstıgı – adamzat sanasyna ǧalamzattyq deŋgeidegı erkındık ideialaryn ornyqtyruy, mädenietter men örkenietter bytyraŋqylyǧynan aryluǧa qyzmet etuı. Ötemıne eşteŋe talap etpesten özınıkın bere salǧan köşpelıler naǧyz rysarlar tärızdı. • Bükıl ǧalamdyq örkenietterdıŋ özara qarym-qatynasqa tüsuıne babalarymyz eŋ alǧaş qolǧa üiretken jylqy malynyŋ orny orasan boldy emes pe? Ündılıkter «Vedalardy» soltüstık-batystan Ündı jerıne qonys audarǧan köşpelı ariiler äkelgenın moiyndaidy. Ariilerdıŋ tüp törkının söz etetın eurosentristık tarihnamadaǧy syŋarjaq pıkır olardyŋ türkılık negızderın joqqa şyǧaruǧa beiım. Alaida üstemdık etuşı osy bır teoriianyŋ ırgetasynyŋ myqtylyǧy atty sarbaz aldyndaǧy jaiau jauyngerdıŋ qauqaryndai ǧana. Attyly halyqtarǧa qatysty dep tanylatyn jäne jartylai Qūdailar därejesınde därıpteletın ariilermen är uaqytta da ündıeuropalyq halyqtar özderın bailanystyruǧa qūştar boldy. Köşpelıler säigülıkterdıŋ quatty tūiaqtaryna ǧana täu etken quatty da qajyrly memleket qūrdy. Osynau saiasi qūrylymnyŋ tynyştyǧy tolassyz qozǧalysqa täueldı edı. Onyŋ jedeldete damuy negızgı qozǧauşy küşke, sözdıŋ tura maǧynasynda, jylqyǧa täueldı bolatyn, al jylqynyŋ ainalasyna basqa maldyŋ bärı jäne köşpelınıŋ bükıl tırlıgı şoǧyrlanǧan edı. «Soltüstık – oŋtüstık» tüzılımındegı eŋ bastapqy qatynasty būljytpai qūnttaityn köşpelı memleket baiaǧydan kele jatqan tabiǧat siklıne baǧyna otyryp, özınıŋ laiyq ızdegen üiırlerı men tabyndaryna ızbe-ız ılese jürıp, köktem tuysymen qindamen şektes qaşyqtyqtardy baǧyndyra soltüstıkke bet tüzeitın, al küz jaqyndaǧan şamada künnıŋ jyluy älsırei qoimaǧan oŋtüstıkke qaita būrylatyn. Osylaişa, qozǧalys tolassyz jalǧasa beretın, öitkenı toqtau – aqtyq äreket. Bırese ūmtylyp, bırese yǧysyp, alasūrudan tanbaityn teŋız siiaqty köşpelı de tynşu bılmeitın. Uaqyt ötken saiyn babalarymyzdyŋ yntymaǧy ydyrap, älsıreu ürdısın tarih tızbektep köz aldymyzǧa äkeledı. • Täuke han ölımınen soŋ qazaqtyŋ memlekettık qūrylym tarihynda qasırettı qūldyrau kezeŋı bastaldy. Ortalyqtan oqşaulanuǧa müddelı küşter nyǧaidy, geografiialyq tüsınıkter saiasi mänge ie boldy. Ortalyqtanǧan bilıktıŋ älsıreuı saldarynan Ūly jüz, Orta jüz, Kışı jüz atalǧan aimaqtyq qūrylymdar paida boldy. Öitkenı ırgetasyn Qasym han qalaǧan qazaq imperiiasynyŋ jerge qatysty şekarasyn belgıleude, Qazaq handyǧynyŋ küşeiuı men ösıp-örkendeuınde däl osy handardyŋ eŋbegı eren. Bırneşe ǧasyrlar boiy Ortalyq Aziiadaǧy tarihi üderıster damuynyŋ bel ortasynda Qazaq imperiiasy tūrdy. Diqanşylyqpen jäne mal baǧumen ainalysatyn halyqtar mekendeitın ūlan-baitaq keŋıstık onyŋ müddelerı aiasynda jūmyldyryldy. Onyŋ türlı deŋgeidegı yqpaly körşıles jatqan başqūrt, noǧai, tatar, qaraqalpaq, özbek, qyrǧyz halyqtaryna, oŋtüstık Sıbır ūlystaryna tarady. Ūly türık tūtastyǧynyŋ ydyrauy, odan keiıngı qazaq imperiiasynyŋ älsıreuınıŋ sebebı ne dep oilaisyz? Keŋes däuırınde tarihi jadymyz ben sanamyzdan eŋ maŋyzdy jetıstıkterın öşıruge otarşyl apparat baryn saldy. Ötkenın, tarihyn sezınuden qalǧan kezde adam syrtqy küşterdıŋ yqpalyna elıkkış därmensızdıkke ūrynady. Ol özınıŋ uaqytşa tırşılık etu ortasynan tysqary jerlerden baǧyttalǧan kez kelgen ideologiianyŋ oŋai oljasyna ainaluy yqtimal. Äitkenmen, qazaqtardyŋ sanasy men psihologisynda aibyndy babalardyŋ asqaq ruhy älı de saqtalyp keledı, būǧan olardyŋ aşyq-jarqyndyǧy, qamsyzdyǧy, özıne kämıl senımdılıgı men şamşyldyǧy, ysyrapşyldyǧy, jalqaulyǧy, erteŋge degen alaŋsyzdyǧy jäne öz üiınde bolyp jatqannyŋ bärıne nemqūrailylyǧy mysal. Mūndai mınezderdıŋ bärı – ömırlık belsendılıktıŋ tömendeuı men şynaiy jaǧdaidy sezınuden qol üzgendıktıŋ nyşandary, al būlar qoǧamnyŋ ruhani negızderınıŋ şatqaiaqtauyna, ömır süru qabıletınıŋ älsıreuıne äkelıp soqtyrady jäne tüptı nätijede toqyrai tosylu men tolyqtai qareketsızdık küiı, iaǧni qūldyrau bastalady. Rim, Vizantiia, İspan, Osman, Sin taǧy sol siiaqty köptegen imperiialardyŋ joiyuyna däl osyndai jaǧdailar sebep bolǧan. Mūndai sätterdıŋ tarihi damu logikasy bıreu ǧana, ol – jat bilıktıŋ ornyǧuy. Mūny ksenokratiia deidı. Jalpaq tılmen aitsaq, ksenokratiia degenımız qonaqtyŋ bilıgı bolyp şyǧady. Qazaq aitqan «jaman üidı qonaǧy bileidı» degen keremet sözdıŋ mänı osydan-aq aiqyndala tüsedı. Vizantiianyŋ qūlauyn jyldamdatqan tarihi faktılerdıŋ bırı – onyŋ şekten tys qonaqjailyǧy. Būl turaly belgılı bır avtor: «Eger sızder jatjerlıkke öz esıkterıŋızdı ärdaiym aşyp qoiuǧa äzır bolsaŋyzdar, būlaryŋyz keremet-aq, degenmen ony tanyp almai tūryp ışke engıze beru de qajetsız. Alda-jalda meimanyŋyz sızdıŋ aq nietıŋızdı paidalanyp, alqymyŋyzǧa pyşaq tırep jürse, ızgılerıŋızdıŋ qūny tym qymbatqa tüsuı de mümkın» deidı. Būl söz qazırgı Qazaqstanǧa da qarata aitylǧandai äser qaldyrady. Sızdıŋ tūtas Ündıstandy 500-ge juyq äskerımen jaulap alǧan Babyr memleketı turaly jazǧandaryŋyzben tanysqan edık. Ündılıkterdıŋ Babyrǧa degen közqarasy qandai? Köşpelılerdı örkeniettı näsıl retınde moiyndamaǧan Djavaharlal Neru: «Ündılık ūltşyldyqtyŋ äkesı Akbar bolyp tabylady», - dep mälımdeidı. Şamasy, būl tūstaǧy ūltşyldyq maǧynasy halyqtyq sanany tūtastyratyn, oiatatyn faktor retınde alynsa kerek. Babyrdyŋ nemeresı, türıktektı Akbar köp dındı Ündı jerınde meilınşe kökeikestı bolǧan dıni tözımdılık saiasatynyŋ negızın saldy, qyzmetke tartu saiasatyn oŋtailandyryp, ündılıkterdı aralastyra bastady, mūsylmandarǧa özge dın jolyndaǧylar retınde salynatyn djiziia salyǧyn joidy, memlekettıŋ şekarasyn ūlǧaityp, nyǧaitty. Ol balalardy nekelestıruge tyiym saldy, sati ǧūrpyn (jesır qalǧan äieldı marqūm küieuımen bırge örteu) joidy. Onyŋ bilık etken tūsy «ǧasyrdyŋ örkendeuı jäne uaqyttyŋ qauıpsızdıgı» degen ataq ielendı. Akbar adamnyŋ dūrys ömır süruıne bailanysty barlyq salada keŋ kölemdı reformalar jürgızdı, būl özgerıster quatty memlekettıŋ qūryluyna negız boldy. Babyr, Humaiun, Akbar, Jahanger, Şah jahan, Aurangzeb – būlar tarihta Ūly Moǧoldar retınde tanymal türıkterdıŋ esımderı, olardyŋ qai-qaisysy da Ündıstannyŋ qūryluy men damuynda özderınıŋ jarqyn ızderın qaldyrdy. Būlardyŋ ūrpaqtary ūlan-baitaq Ündı qūrlyǧyn barşa adamzatqa ortaq tarihi üderıske aralastyrdy, ündılerdıŋ ūlttyq sanasynyŋ oianuyna jäne olardyŋ jazbaşa tarihnamasynyŋ tuuyna jol aşty. 1757 jyldan bastap Gandi däuırıne deiın otarlanu tauqymetın bastan ötkergen Ündıstan şydamdylyqtyŋ qūdırettı ruhyna süiene otyryp, eşqandai küş körsetu äreketterıne qol artpai-aq, öz jerınen aǧylşyndardy yǧystyryp tastady. Baqaişaǧyna deiın qarulanǧan otarşyldardy satiagrahi filosofiiasy jeŋıp şyqty. Mūndai orasan erık-jıger qazaqtarǧa da tän ekenı jaiynda derekter jeterlık. Patşalyq armiiadaǧy Bas ştabtyŋ kapitany E.K.Meindrof: «Hannyŋ öktemsuı küşeigen jaǧdaida olar qoǧamdyq pıkırge jügınedı, al qoǧamdyq pıkırdıŋ köşpelı halyqtardaǧy küştılıgındei küş basqa eşqaida joq... Özıŋdı özıŋ aiamasaŋ ǧana qazaqtardy basqaruyŋ mümkın», - dep tüiındedı.                                                                                                                                               Äŋgımelesken Arman Äubäkır