مىنە، كۇنتىزبە بويىنشا 2015 جىلعا دا قادام باستىق. 2015 جىل – قوي جىلى. وسى ورايدا ءبىز قوي جىلىنىڭ كەيبىر ەرەكشەلىكتەرىنە، سونىمەن قاتار قويعا بايلانىستى سالت-داستۇرلەرگە، ادەت-عۇرىپتارعا، ىرىم-تىيىمدارعا، نانىم-سەنىمدەرگە توقتالۋدى ءجون كوردىك.
قوي جىلى – ون ەكى جىلدىق جىل ساناۋ جۇيەسىندەگى جەتىنشى جىل اتاۋى بولىپ ەسەپتەلەدى. ءداستۇرلى تۇسىنىك بويىنشا، ءار جانۋارعا تەلىنەتىن جىلداردىڭ ءوز ەرەكشەلىكتەرى بار. ماسەلەن، قوي جىلى قويدىڭ مىنەزى ءتارىزدى قوڭىر، ياعني جۋاس، مال مەن جانعا جايلى، قۇت-بەرەكەسى مول جىل سانالادى. سونىمەن قاتار قوي جىلىندا جاۋىن-شاشىن مول بولادى دەگەن تۇسىنىك قالىپتاسقان.قوي جىلى ازيا حالىقتارىنىڭ كوپشىلىگىنىڭ كۇنتىزبەسىندە قولدانىلادى. قازاقتار قوي جىلىن جاقسى جىل دەپ سانايدى. ويتكەنى قوي جىلدارى حالىققا قاشاندا جايلى بولعان، ەل مولشىلىققا كەنەلگەن. ماسەلەن، 1966-1967 قوي جىلىندا قازاقستاندا ميلليارد پۇتتان استام استىق الىنعان. ءبىر ايتا كەتەرلىگى، ەلىمىز ءوز تاۋەلسىزدىگىن جاريالاعان 1991 جىلى دا قوي جىلى بولعان.
«مال وسىرسەڭ، قوي ءوسىر…»
قوي تۇلىگى مەن شوپاننىڭ ءپىرى – شوپان اتا ەكەنى بەلگىلى. شوپان اتا حالىق جادىندا شوپاندىق كاسىپتىڭ ءپىرى رەتىندە اڭىز-تۇلعا بولىپ ساقتالعان ادام. شوپان اتا تۋرالى اڭىز-اڭگىمەلەر ەل ىشىندە كوپ تارالعان. ول قوي تۇلىگىنىڭ قاسيەتتەرىن دارىپتەگەن جانە سول كاسىپتىڭ يەسى پىردەن قولداۋ، جەلەپ-جەلبەۋ تىلەپ، مۇسىلماندىق داستۇرمەن رۋحاني جالعاستىققا ۇمتىلعان. باتىس قازاقستان ولكەسىندە ءحىى-حح عاسىرلاردا سالىنعان شوپان اتا قورىمى بار.
حالىق ۇعىمىندا جىلقى – جەلدەن، سيىر – سۋدان، تۇيە – شولدەن، ەشكى – تاستان، قوي – وتتان جارالعان. قوي جىلى دۇنيەگە كەلگەن ادامنىڭ مىنەزىندە دە قوي مىنەزىمەن ۇندەستىك بولادى.
جۇلدىزشىلاردىڭ ايتۋىنشا، ولاردان سىرشىل، ادال، جاقسىلىققا تاسىپ، جاماندىققا جاسىمايتىن جاندار كوبىرەك شىعادى ەكەن. قوي جىلى تۋعان ادامدار جايلى ءسال نارسەگە اشۋلانادى، العان بەتىنەن قايتپايتىندار دەپ تە ايتىلادى. سونىمەن قاتار قوي جىلى تۋعاندار وزگەلەرمەن تەز ءتىل تابىسا بىلەدى، ءساندى كيىنۋدى ۇناتادى. سەزىمتال، ونەرتاپقىش، قيالعا باي بولادى.
ەل ىشىندە قوي سويۋعا بايلانىستى كەزدەسەتىن ءارتۇرلى داستۇرلەر بار. ولاردىڭ كەيبىرەۋى باعزى زامانداردان كەلە جاتقان ىرىم-تىيىمدارمەن بايلانىستى بولسا، كەيبىرى جەرگىلىكتى جەرلەردە قالىپتاسقان ەرەكشەلىكتەرمەن استاسىپ جاتقانى ءسوزسىز.
قويعا بايلانىستى ىرىمدار مەن نانىم-سەنىمدەردىڭ ىشىندە وڭتۇستىك ەلدى مەكەندەردە كەزدەسەتىن ەرەكشەلىكتەردى دە ايتا وتىرعانىمىز ارتىق بولماس. ماسەلەن، «قويدىڭ جاعىن قورا ەسىگىنىڭ جاعىنا ءىلىپ قويۋ» دەگەن ىرىم مالدىڭ جاعى كەتپەسىن، مال جاعى كوبەيسىن دەگەندى بىلدىرەدى. قورا ەسىگىنە قويدىڭ كارى جىلىگىن ءىلۋ ىرىمى دا بار. مۇنىڭ دا ءمانىسى مال باسى كوبەيسىن دەگەننەن پايدا بولعان.
كۇيەك الۋ
اڭگىمەمىزدىڭ اۋانىن قوي ءتولىن كوبەيتۋگە قاراي بۇرساق پا دەيمىز. بۇل دا ۇلكەن ونەر، كەرەك دەسەڭىز عىلىم. دانا حالقىمىز قوي باسىن كوبەيتۋدىڭ، قوي سانىن ارتتىرۋدىڭ كوپتەگەن جولدارىن بىلگەن عوي. بۇگىنگى تىلمەن ايتقاندا ول دا ءبىر جاتقان «تەحنولوگيا». ۆەتەرينارى بولماعان دالادا مۇنىڭ بارلىعىنىڭ جاي-جاپسارىن تەرەڭ ءبىلىپ، شەبەرلىكپەن ۇيىمداستىرعان اتام قازاقتى قالاي ساۋاتسىز دەرسىڭ. ءاربىر ءتورت تۇلىكتىڭ كوبەيەتىن كەزىن، قولايلى ماۋسىمىن تاڭداپ، اسىل تۇقىمىنا قاراي ءبولىپ شاعىلىستىرۋ، كۇيەك الۋ سىندى ماڭىزدى شارالاردى ورىنداۋدىڭ وزىنە دە اسقان بىلگىرلىك، بىلىمدىلىك كەرەك. ءبىز بۇگىندە مال باسىن كوبەيتۋ ءۇشىن ۇلكەن-ۇلكەن باعدارلامالار قابىلداپ جاتساق، اتا-بابالارىمىز سونىڭ ءبارىن تابيعاتتىڭ زاڭىمەن رەتتەستىرىپ، ءاربىر ءتورت تۇلىكتىڭ ءوز جاراتىلىسىنا ساي بابىن تاۋىپ، كەلەسى ماۋسىمدارعا دەيىن مىڭعىرعان مالىن، شۇبىرعان جىلقىسىن كوبەيتىپ الىپ وتىرعان. قالاي؟ ەندى وسىعان كەلەيىك.
ادەتتە، مالدى تولدەتۋگە قولايلى ماۋسىم دەپ ناۋرىز بەن مامىر ايلارى ايتىلادى. «ايعىر قوسساڭ، ۇندىدەن قوي، قوشقار قوسساڭ جۇندىدەن قوي» دەمەكشى، قوي باسىن كوبەيتۋ ناۋقانى ەرەكشە جۇرگىزىلگەن. بۇل جەردە ءبىر ەسكەرەتىن ماسەلە، قوي ءوز ۋاقىتىنان ەرتە تولدەپ قويماۋى كەرەك. ءوز ۋاقىتى دەپ وتىرعانىمىز، قويدىڭ تولدەۋىنە قولايلى مەزگىل بولادى. باسقا مەزگىلدە تولدەسە، ونىڭ تولىنە قولايسىزدىقتار تۋىنداۋى مۇمكىن. وسىنى ەسكەرگەن اتا-بابالارىمىز قويدىڭ ەرتە تولدەمەۋى ءۇشىن قازان ايىنىڭ اياعىنا دەيىن قوشقارعا كيىزدەن كۇيەك جاساپ بايلاعان. كۇيەك تەك قازان ايىنىڭ سوڭىنا قاراي شەشىلەتىن بولعان. سونىمەن بىرگە مالدى شاعىلىستىرۋعا ارنالعان قولايلى كۇندەر دۇيسەنبى، سارسەنبى، بەيسەنبى دەپ ەسەپتەلگەن. ماسەلەن، قوشقاردىڭ كۇيەگىن الۋدى سارسەنبىنىڭ ءساتتى كۇنى جاساۋى دا تەگىن ەمەس. وسى رەتتە كۇيەك الۋعا بايلانىستى جەرگىلىكتى جەرلەردە كەزدەسەتىن ەرەكشەلىكتەردى ايتا وتىرساق. كەي وڭىرلەردە كۇيەك الار كەزدە مال يەسى ءبىر ساۋلىقتى اتشا ءمىنىپ الىپ، ۇستاپ تۇرىپ اۋزىنا ءبىر ۋىس تارىنى قۇيادى دا، «ءتول تارىداي كوپ بولسىن» دەگەن ىرىم جاسالاتىن بولعان. قازاق قاشاندا مال باسىنىڭ كوپ بولعانىن قالاعان عوي. مال سانىنىڭ كوپ بولۋى بايلىقتىڭ، مولشىلىقتىڭ، ىرىس پەن بەرەكەنىڭ بەلگىسى. وسىنداي ويدان تۋعان ىرىمدار قاشاندا جاقسىلىقتىڭ نىشانى ەمەس پە؟
جالپى ايتقاندا، قويدىڭ تولدەۋىنە بايلانىستى قالىپتاسقان ءارتۇرلى نانىم-سەنىمدەر كوپ ەكەنى بەلگىلى. ولاردىڭ ارقايسىسىنا جەكە توقتالماي، كوكتەي شولىپ وتكەننىڭ وزىندە ءبىرتالاي قىزىق دەرەكتەر مەن عاسىرلاردان جالعاسىپ كەلە جاتقان ادەتتەرگە، داستۇرلەرگە كەزىگەمىز. بۇل، ءسوزسىز، قوي مالىنىڭ حالقىمىزدىڭ ومىرىندەگى الاتىن ورنىنىڭ ەرەكشە بولعاندىعىنان. ءتىپتى جانىپ جاتقان وتتان «مالدىڭ بويىنداعى قۋاتىن بەرىپ قويامىز» دەگەن ىرىممەن كورشىسىنە شوق بەرمەۋدىڭ دە وزىندىك ءمانى بولعان. ونى ايتاسىز، مال شالا تۋادى دەگەن ىرىممەن وتتىڭ شالا جانعان شوعىن تاستاماۋىندا دا ءتولدىڭ امان-ەسەن دۇنيەگە كەلۋىن كوكسەگەندىك بار. ارينە، مالدىڭ اۋرۋ-سىرقاۋدان امان، ءتورت اياعى تەڭ بولىپ دۇنيە جارىعىن كورۋىنىڭ ءوزىن قۋانىشقا بالاعان اتام قازاق بارلىق نەسىبەسىن جاڭا تۋعان تولمەن بايلانىستىرعان.
حالقىمىزدا قارىنداعى مايدىڭ ءتۇبىن ەر ادامعا بەرسە، قوي شالا تۋادى دەگەن سەنىم بولعان. ال قوي ءىش تاستاي بەرسە، توبەت يتكە كۇيەك بايلاۋ ىرىمى جاسالعان. بۇل ىرىم اسەر ەتپەسە، قوسىمشا يتكە كوگەن بۇرشاعىن، قارا ارقان ۇزبەسىن بايلايتىن بولعان.
قاراپ تۇرساق، بارلىق ىرىمداردىڭ ءمانىسى قايتكەن كۇندە دە قويدىڭ ءتولىن امان-ساقتاپ قالۋ، قوي سانىن كوبەيتۋمەن تىعىز بايلانىستى. قويدى ەرەكشە قادىرلەپ، ونىڭ تىرشىلىگىنە تەرەڭ ءمان بەرۋ قىر قازاعىنىڭ ەجەلگى سالتى. ولاي بولاتىن سەبەبى، قوي جەسە تاماق، كيسە كيىم، دەرتكە شيپا دەگەندەي، قويدان كەلەتىن پايدانى، ىرىستى ءبىر سوزبەن جەتكىزۋ مۇمكىن ەمەس شىعار، ونى اتام قازاق «مال وسىرسەڭ، قوي ءوسىر، پايداسى ونىڭ كول-كوسىر» دەگەن ۇعىمعا سىيعىزعان عوي. ءيا، شىنىمەن دە، قويدان كەلەتىن پايدا كول-كوسىر. قازاق ءۇشىن ءتورت تۇلىكتىڭ قايسىسى دا قىمبات، باعالى. دەگەنمەن، قويدىڭ ءوز ورنى، ءوز دارەجەسى بار. پارىقتاي بىلسەك، قوي مالى قازاقتىڭ ءداستۇرلى شارۋاشىلىعىندا جوعارى باعالانعانىن اڭعارامىز. شارۋاشىلىق ءوز الدىنا، قويدىڭ ەتى، ونىڭ ءاربىر مۇشەسى، تەرىسى مەن ءجۇنى، سۇيەگى، ولاردان جاسالاتىن بۇيىمدار، زاتتار تۋرالى جەكە-جەكە توقتالۋعا بولادى.
قويدىڭ تولدەۋ ناۋقانىنا بايلانىستى ىرىمداردى ءارى قاراي جالعاستىراتىن بولساق، مىناداي دا ىرىمدار كەزدەسەدى. ماسەلەن، قويدىڭ ءىش تاستاۋىن توقتاتۋ ماقساتىندا تاستالعان تۇسىكتى قارا قازاننىڭ استىنا سالىپ، قازانمەن ولىكتى باستىرىپ قوياتىن بولعان. ونىڭ سەبەبى قويدىڭ جاپپاي ءىش تاستاۋى تىيىلادى. بۇدان بولەك، قويدىڭ تۇسىكتەرىن سوعان ارنايى قازىلعان شۇڭقىرعا تاستاپ كومەتىن بولعان. ال كومىلمەي قالعان تۇسىك جانىنا باسقا سەرىك شاقىرماسىن دەپ يت-قۇسقا جەگىزبەگەن. سونىمەن قاتار جاڭا تولدەگەن قويدىڭ شۋىن قولمەن كوتەرۋگە تىيىم سالىنعان. شۋدى تاياقپەن جەرگە سۇيرەتە وتىرىپ، اۋلاققا اپارىپ تاستاعان. قويدىڭ شۋىن جەردەن كوتەرسە، قوزىسى قاشاعان بولادى-مىس. ال ەگەر قوي شۋىن جەپ قويسا، تولدەمەي قوياتىن كورىنەدى.
دۇنيەگە ءبىرىنشى قوزى كەلگەن كەزدە «مىڭنىڭ باسى بولعىر» دەپ باتا-تىلەك ايتىلادى. بۇل تىلەكتى ايتۋ كەزىندە قوزىنىڭ اۋزىنا ۇرلەۋ ءداستۇرى بولعان. بۇل ىرىم تىلەك ورىندالسىن، ءسوز دالاعا كەتپەسىن دەگەن ماقساتتان تۋسا كەرەك. العاش تۋعان ءتول كوگەنباسى اتالىپ ول ەرەكشە قادىرلەنگەن. ءتىپتى ونىڭ تەرىسىن، ءجۇنىن دە كيەلى دەپ ساناعان. قازاق داستۇرىندە كوگەنباسى بولعان ءتولدى ساداقاعا سويادى. ەگەر سويۋ مۇمكىندىگى بولماسا، مالدىڭ يەسى ونىڭ سىلەكەيىن الىپ، باسقا مالعا جاعىپ، سول مالدى سوياتىن دا ءداستۇر بولعان.
تولدەۋ ۇدەرىسىنىڭ ءارتۇرلى جاعدايدا ءوتىپ، ارقيلى ناتيجە بەرۋى دە زاڭدىلىق. مۇنى ايتىپ وتىرعان سەبەبىمىز، تۇمسا تۋعان توقتىلار قوزىسىن الماي قويسا، قويدى بولەك بايلاپ، قاسىنا تەك قوزىسى قالدىرىلعان.
قوي ءسۇتى
قوي ءسۇتىنىڭ ادام اعزاسىنا تيگىزەر پايداسى وراسان. مۇنى ەجەلدەن-اق بىلگەن دانا حالقىمىز قويدىڭ سۇتىنەن ءارتۇرلى تاعام تۇرلەرىن دايىنداۋدى بىلگەن. قازاقتىڭ ءداستۇرلى اس تاعامدارىن زەرتتەگەن ن.شاحانوۆا قويدىڭ ۋىزىنا بايلانىستى بىلاي دەپ جازادى: «قويدىڭ بۇيەنىنە نەمەسە قارنىنا تۇزدى تاتىمىنشا سالىپ ءپىسىرىپ، الدىمەن ءۇي ەگەسى مەن وتباسىنداعىلار، سودان سوڭ كورشىلەرگە تاراتىپ، ول ۋىزدان ءدام تاتقاندار «اۋزىڭنان اق كەتپەسىن، باسىڭنان باق كەتپەسىن» دەپ باتاسىن بەرەدى دەي كەلە، ۋىزدىڭ ءوزىن ەتپەن قوسا تارتادى» دەپ كورسەتەدى. قازاقتا قويدىڭ العاشقى ساۋىلعان ءسۇتىن، ياعني ۋىزىن «جەلىن ساداقا» رەتىندە كورشىلەرگە تاراتىپ بەرۋ ءداستۇرى بولعان. قوي سۇتىنەن جاسالاتىن وزگە دە تاعام تۇرلەرى ءدامىن تاتقاننىڭ ەسىنەن كەتپەي، بويىنا ءنار مەن قۋات سىيلايتىنى ءسوزسىز.
قويعا قاتىستى ىرىمدار
قوي قوراعا ەركىن كىرسە، قىس جايلى بولادى;
قوي ءتىسىن قايراسا، كەشىكپەي بوران سوعادى;
قوراداعى قوي پىسقىرىنسا، قوزى-لاق سەكەڭدەپ ويناسا، قوشقارلار سۇزىسسە، جاڭبىر جاۋادى;
بوگدە ادام وتار شەتىندە جاتسا، مالدىڭ قۇتى كەتەدى;
ورىستەن قايتقان قويدىڭ ەزۋىندە ءشوپ كەلسە، قىس قىتىمىر بولادى.
قويعا قاتىستى تىيىمدار
قوي قۇيىمشاعىن تۇشتاقاي بولاسىڭ دەپ بالاعا بەرمەيدى;
قوي ءجۇنىن ورتەۋگە بولمايدى;
ءتۇن ىشىندە قوراداعى مالدى سانامايدى;
قوي قوزداپ جاتقاندا مالدى ساتپايدى، بىرەۋگە سىيلامايدى. مالدىڭ قۇتى قاشادى;
قوي تولدەپ جاتقان ۋاقىتتا قان شىعارۋعا بولمايدى;
قانداي جاقىن ادام بولسا دا ءتۇن ىشىندە قورادان مال ۇستاپ بەرمەيدى. ويتكەنى قوي جاتقان قورادا باق تا جاتادى ەكەن.
«اقتىلى قوي…»
اللا تاعالا ءاربىر جاراتىلىسقا وزىنە ءتان ءتۇر مەن ءتۇس دارىتقانى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى. وسى رەتتە ءتورت تۇلىكتىڭ ىشىندە قوي مالىنىڭ دا وزىنە ءتان ءتۇرى مەن ءتۇسى بار. قويشى بولسىن، باقتاشى بولسىن، ءوز مالىن تۇسىنە قاراپ اجىراتا بىلگەن. سەبەبى جايلاۋداعى وتار قويدىڭ كىمگە تيەسىلى، ياعني يەسى كىم ەكەنىن اجىرا ءبىلۋ ءۇشىن دە قويلاردىڭ ءتۇر-ءتۇسىن تاني ءبىلۋ ماڭىزدى. قازاقتىڭ ءداستۇرلى ۇعىمىندا «اقتىلى قوي، الالى جىلقى» دەگەن ءسوز تىركەسى بەرىك قالىپتاسقان. قوي، ەشكى، تۇيە جانە ءىرى قارا تۇلىكتەرىندە: اق، بوز، قىزىل، كۇرەڭ، شابدار، قارا، كەر، الا، ساپاق، بورتە، شۇبار، ور، تارعىل ءتۇس كەزىگەدى. مالدىڭ تۇسىنە قاراپ ونىڭ بولمىس-ءبىتىمىن، مىنەزىن تانۋعا بولاتىنداي. ايگىلى الپامىس جىرىن ەسكە الايىقشى.
«ءوز الدىنا ءبىر بولەك،
تورىسى مەن قاراسى.
اڭداي بولىپ كورىنگەن،
بوزىسى مەن الاسى.
بيدايىققا اقتاتىر، اقتى،
بوزدى قوي جاتىر».
نەمەسە «الالى جىلقى، اقتىلى قوي. اڭدىعان ءبورى جەمەي مە؟» دەپ كەلەتىن ماحامبەت اقىن جىرىنداعى مىسالدان دا تۇسكە بايلانىستى ءبىراز جايتتى اڭعارۋعا بولادى.
ۇلتىمىزدا «قويداي قوڭىر» دەگەن تۇراقتى ءسوز تىركەسى بار. قوڭىر ءتۇس ادەتتە قاراپايىمدىلىقتى، جۋاستىقتى بىلدىرەتىنى بەلگىلى. قازاقتىڭ ءداستۇر-سالتىندا ءتورت تۇلىكتىڭ تۇسىنە ءمان بەرىلگەنى سونشا، ول اسقا، جيىن-تويعا سويىلاتىن مالدى تاڭداۋ بارىسىندا دا ۇلكەن ءرول اتقارعان. وسى رەتتە قۇدالاسۋ ءراسىمىن مىسالعا الساق بولادى. قۇدالاردىڭ ءسوز بايلاسۋ كەزىندە قىزدىڭ اكەسى باتاسىن وقىتىپ، اق ءتوس سارى قاسقانى سويعان. «اق قويدىڭ قانى، اق باتا وقىعانى» دەگەندەي، بۇل قۇدالىق سالتىن بىلدىرەتىن نىشانداعى ارنايى تاڭدالىپ الىناتىن ءتۇس. قازاق ەجەلدەن اق ءتۇستى قۋانىش-شاتتىقتىڭ، جاقسىلىقتىڭ ءتۇسى دەپ بىلگەن عوي. ءدال سول سياقتى قويدى دا تۇسىنە ساي ءوز ورنىمەن قۋانىشقا، اسقا، تويعا سويىس مال رەتىندە لايىقتاپ وتىرعان. ءولى-ءتىرى بەرۋ سالتىنا اق توقتىنى اپارۋدىڭ ءمانىسى اق تىلەۋ مەن ءوسىپ-ءونۋ تىلەگىن كوكسەگەن اق نيەتتى بىلدىرسە كەرەك. ال اق سارى باسىن قۇرباندىققا شالىپ، قۇداي تاماق بەرۋ ەرتەدەن كەلە جاتقان ادەت. اقسارباس شالۋ كوبىنەسە قۇرباندىققا ارنالسا، قاتارداعى قۇرباندىققا قوڭىر توقتى مەن قارا شۇناق لاقتىڭ دا سويىلا بەرەتىنى بەلگىلى.
قازاقتىڭ بايىرعىدان كەلە جاتقان ەمدەۋ سالتىندا دا قويدىڭ الاتىن ورنى ەرەكشە. مۇندا دا ەم-دوم شاراسىندا قويدى تۇسىنە قاراي پايدالانۋ ادەتى بولعان. ماسەلەن، حالىق ەمىندە قارا شەشەك بولعان بالالاردى جاڭا سويىلعان قارا قويدىڭ تەرىسىنە وراعان. ال شوشىنىپ اۋىرعان ادامدى قارا ەشكىنىڭ وكپەسىمەن قاعىپ جازعان. اۋرۋ-سىرقاۋدان جازۋعا قارا ءتۇستى قويدىڭ تاڭداپ الىنۋى تەگىن ەمەس، ويتكەنى قارا ءتۇسى قاشاننان قارا نيەتتىلىكتىڭ، زۇلىمدىقتىڭ بەلگىسى. وسىنىڭ بايىبىنا بارىپ، جەتە تۇسىنگەن حالقىمىزدا قوي تۇلىگىنىڭ قارا ءتۇسىن قوناققا سويماۋ ادەتى دە بولعان. بىراق قارا قويدىڭ ءوز ورنىمەن قولدانىلاتىن جەرلەرى جوق ەمەس. اتاپ ايتقاندا، جاس بوسانعان ايەلدىڭ قالجاسىنا قارا قوي سويىلعان، ويتكەنى قارا قويدىڭ قالجاسىنىڭ نارلىلىگى، قۇندىلىعى مول دەپ ەسەپتەلگەن. قالجا دەپ بوسانعان اناعا ارناۋلى مال سويىپ بەرەتىن ەت پەن سورپانى ايتادى. ال تابيعاتتىڭ قۋاڭشىلىق كەزدەرىندە قارا قوي تاساتتىق ءۇشىن سويىلعان. قارا قويدىڭ قانىن مي قايناتار ىستىقتا دالانىڭ كۇننىڭ ىستىعىنان كۇيگەن جەرلەرگە جاققان.
دۇنيەدە اق پەن قارا سياقتى جاقسىلىق پەن جاماندىقتىڭ قاتار جۇرەتىنى بەلگىلى. بۇل رەتتە ءتورت تۇلىك مالدى ءتۇر-تۇسىنە قاراي وتىرىپ، ءمان-ماعىنا بەرۋ، ءتۇستى بەلگىلى ءبىر ىرىمعا بالاۋ، اق تۇستەن جاقسىلىق كۇتۋ، اق ءتۇس ارقىلى اق نيەتتى سەزدىرۋ سالتى كوشپەندى عۇمىر كەشكەن قىر قازاعىنىڭ دۇنيەتانىمىندا بەرىك ورنىققانى ءسوزسىز.
قويعا بايلانىستى سالت-داستۇرلەر
ءسابيدىڭ ءتىلى مەزگىلىندە شىقپاسا، ناعاشىسىنىڭ ۇيىنە اپارىپ، قوي سويدىرىپ، سونىڭ توق ىشەگىن موينىنا بايلاپ بەرەدى. سوندا بالانىڭ ءتىلى شىعادى دەپ سانالادى;
ءۇي-جايدى قورعايدى دەپ قويدىڭ كارى جىلىگىن بوساعا ءىلىپ قويادى;
كۇيەۋ جىگىتتىڭ «ەسىكاشار» ءداستۇرى ورىندالعان سوڭ، قىز اعاسىنىڭ ۇيىندە ءولى-تىرىگە ارناپ كۇيەۋ جىگىت الىپ كەلگەن ەركەك قوي سويىلىپ، ارۋاقتارعا ارنالادى. اۋىل اقساقالدارى شاقىرىلىپ، تاباق تارتىلادى. باتا سۇرالادى. ءولى-تىرىگە سويىلعان قويدىڭ ەتىنەن قالىڭدىق ءدام تاتپاۋعا ءتيىس. حالىق سەنىمى بويىنشا، ءدام تاتقان قىز اۋرۋعا شالدىعادى;
قازاقتا قوي قىرقىپ، ءجۇن ساباعان جانە كيىز باسقان كەزدە جەل سوقسا، ءجۇندى ۇشىرىپ كەتەدى دەپ ەكى تال ءشيدى نەمەسە شومشەكتى ايقاستىرىپ، جۇنمەن بايلاپ قويادى. ونىسى جەل شامىنان ساقتانۋ بولسا كەرەك;
قوزىنىڭ قۇيرىعى مەن ەنىنىڭ كەسىندىسىن قۇمىرسقاداي كوپ بولسىن دەپ يلەۋىنە تاستاعان.
توي – تاڭىردىڭ قازىناسى
قازاقتىڭ تويىن، تويعا بايلانىستى كۇللى سالتتارىن قوي مالىنسىز ەلەستەتۋ مۇمكىن ەمەس. باسقاسىن ايتپاعاننىڭ وزىندە قۇدالارعا «قۇيرىق-باۋىر» اساتۋ داستۇرىندە قويدىڭ قۇيرىق مايى مەن باۋىرى ەڭ سىيلى اس رەتىندە، قۇداندالۋ بولۋدىڭ باستى جورالعىسى رەتىندە قابىلدانعان. «تۋىس بولدىق، مىڭ جىلدىق قۇدا بولدىق» دەپ قۇيرىق-باۋىر جەۋدىڭ وسىنداي ءمانى بار. جالپى، قويدىڭ باسى، جامباسى سياقتى مۇشەلەر ءۇيدىڭ ەڭ سىيلى قوناقتارىنا تارتىلاتىن بولعان. قوناقتىڭ الدىنا اكەلىنەتىن تاباقتا وسى اتالعان مۇشەلەردىڭ بولۋى وتە ماڭىزدى. بۇل ءۇي يەسىنىڭ مەيمانعا دەگەن كوڭىلىن سەزدىرەدى، سىيلاستىق سالتىن بەكەمدەي تۇسەتىن ەڭ جوعارى بەلگىلەردىڭ ءبىرى. دۇنيەجۇزى حالىقتارىنىڭ قوناق كۇتۋ داستۇرىندە ءوز ەرەكشەلىكتەرى بولاتىنى سياقتى، قازاق حالقىنىڭ قوناق كۇتۋ سالتى باسقا حالىقتارعا ۇقسامايتىنى بەلگىلى. قاي قوناققا قانداي مۇشە تارتىلۋى كەرەك، ول قانداي كەزدە بەرىلەدى، مۇشەنىڭ تاباققا ورنالاسۋى، جوعارى نەمەسە تومەن، وڭ نەمەسە سول جاعىنا قويىلۋى دەگەن سياقتى ءاربىر ۇساق-تۇيەكتىڭ وزىنە ءمان بەرىپ قاراعان حالقىمىز مۇندايدان قاتەلەسپەگەن.
جاسى ۇلكەن، سىيلى قوناققا ادەتتە باس جانە جامباسپەن قاتار جىلىك قويىلادى. ورتان جىلىك، تۇقىس جىلىك بارلىق ادامدارعا بەرىلسە، اسىقتى جىلىك قىزدارعا، ايەلدەرگە بەرىلگەن. كارى جىلىك ۇلكەن كىسىلەردىڭ سىباعاسى دەپ ەسەپتەلگەن. قۇيىمشاق قىزداردىڭ، ءتوس كۇيەۋ بالانىڭ سىباعاسى رەتىندە ۇلەستىرىلەتىن بولعان. قويدىڭ مويىن ومىرتقاسى تاباققا سالىنبايدى. ونى بالا-شاعا جەيدى. قويدىڭ اۋىز ومىرتقا دەپ اتالاتىن مۇشەسى تەك ءۇي يەسىنە بەرىلگەن. بەل ومىرتقا جىلىك جوق كەزدە جىلىك ورنىنا جۇرە بەرەدى. قۇيرىق – تاباق تارتقاندا ەت بەتىنە سالىنادى. قوناق كۇتۋگە بايلانىستى تارتىلاتىن تاباقتاردىڭ دا تۇرلەرى كوپ. اتاپ ايتار بولساق، باس تاباق، سىي تاباق، كۇيەۋ تاباق، كەلىن تاباق، قىز تاباق، قوس تاباق، سىباعا تاباق، وشاق تاباق، ەرۋلىك تاباق، سارقىت تاباق بولىپ كەلەدى. جول-جوراعا بايلانىستى ءار تاباقتىڭ وزىنە ارنايى مۇشەلەر سالىنادى. تاباقپەن تارتىلعان باستىڭ قۇلاعىن ۇلكەندەر بالاعا بەرەدى. بۇل بالا قۇيماقۇلاق بولسىن، زەردەلى بولىپ ءوسسىن دەگەندى بىلدىرەدى. كوز جەگىزۋ – كورەگەن بولسىن، ءادىل بولسىن دەگەن نيەتپەن جاسالاتىن ىرىم. ادەتتە ەكى كوز ءبىر ادامعا بەرىلەدى. ەكى كوز ەكى ادامعا بەرىلسە، الاكوز بولادى نەمەسە ادىلدىكتەن تايىپ، بۇرا تارتادى دەپ قارايدى. ال ءتىل جەگىزۋدىڭ مانىسىنە كەلەتىن بولساق، ول بالاعا ۇلكەننىڭ ءتىلىن السىن، جەزتاڭداي شەشەن بولسىن دەگەن نيەتپەن بەرىلەدى. ءتىل جەگەن بالا سول تىلەككە ساي بولماققا تالپىنىپ، اتا-انا مەن ۇلكەندەرگە، حالىققا جاعۋعا تىرىسادى. قوي ەتىمەن بايلانىستى تاعامدىق ىرىمداردىڭ قاتارىنا تاڭداي بەرۋدى جاتقىزۋعا بولادى. ونىڭ دا ءمانىسى بالا «شەشەن بولسىن، بۇلبۇل كومەي، جەزتاڭداي ءانشى بولسىن» دەگەن نيەتتەن تۋعان. ويتكەنى قازاق شەشەندىك ونەردى بيىك باعالاعان حالىق. «ونەر الدى – قىزىل ءتىل» دەگەن ءسوز وسىنىڭ دالەلى. سونىمەن قاتار قويدىڭ سۇيەگىنەن اسىق تا جاسالاتىنى بەلگىلى. اسىق ويىندارىنىڭ ىشىندە قوي اسىقتارى دا ەرەكشە باعالانادى. قوي اسىقتارى ويناۋعا ەپتى، ىڭعايلى بولىپ كەلەدى.
وسىلايشا قوي مالىنىڭ قازاقتىڭ ءداستۇر-سالتىمەن قانشالىقتى تەرەڭ بايلانىسىپ جاتقانىن انىق بايقاۋىمىزعا بولادى. دەمەك، قازاقتىڭ قويدى قاسيەتتەپ، قاستەرلەۋىنىڭ عاسىرلاردان جالعاسىپ كەلە جاتقان وزىندىك ايرىقشا ءمانى بار.
قويعا بايلانىستى وزگە ۇعىمدار مەن تۇسىنىكتەردى، قويدىڭ جۇنىنەن، سۇيەگىنەن، تەرىسىنەن جاسالاتىن تۇرمىس زاتتار تۋرالى ماتەريالداردى ءبىز گازەتىمىزدىڭ «ءتورت تۇلىكتىڭ ءتول اتاۋلارى» ايدارىندا جالعاستىراتىن بولامىز.
