Mine, kúntizbe boıynsha 2015 jylǵa da qadam bastyq. 2015 jyl – Qoı jyly. Osy oraıda biz qoı jylynyń keıbir erekshelikterine, sonymen qatar qoıǵa baılanysty salt-dástúrlerge, ádet-ǵuryptarǵa, yrym-tyıymdarǵa, nanym-senimderge toqtalýdy jón kórdik.
Qoı jyly – on eki jyldyq jyl sanaý júıesindegi jetinshi jyl ataýy bolyp esepteledi. Dástúrli túsinik boıynsha, ár janýarǵa telinetin jyldardyń óz erekshelikteri bar. Máselen, qoı jyly qoıdyń minezi tárizdi qońyr, ıaǵnı jýas, mal men janǵa jaıly, qut-berekesi mol jyl sanalady. Sonymen qatar qoı jylynda jaýyn-shashyn mol bolady degen túsinik qalyptasqan.Qoı jyly Azııa halyqtarynyń kópshiliginiń kúntizbesinde qoldanylady. Qazaqtar qoı jylyn jaqsy jyl dep sanaıdy. Óıtkeni qoı jyldary halyqqa qashanda jaıly bolǵan, el molshylyqqa kenelgen. Máselen, 1966-1967 qoı jylynda Qazaqstanda mıllıard puttan astam astyq alynǵan. Bir aıta keterligi, elimiz óz táýelsizdigin jarııalaǵan 1991 jyly da qoı jyly bolǵan.
«Mal ósirseń, qoı ósir…»
Qoı túligi men shopannyń piri – Shopan ata ekeni belgili. Shopan ata halyq jadynda shopandyq kásiptiń piri retinde ańyz-tulǵa bolyp saqtalǵan adam. Shopan ata týraly ańyz-áńgimeler el ishinde kóp taralǵan. Ol qoı túliginiń qasıetterin dáriptegen jáne sol kásiptiń ıesi pirden qoldaý, jelep-jelbeý tilep, musylmandyq dástúrmen rýhanı jalǵastyqqa umtylǵan. Batys Qazaqstan ólkesinde HII-HH ǵasyrlarda salynǵan Shopan ata qorymy bar.
Halyq uǵymynda jylqy – jelden, sıyr – sýdan, túıe – shólden, eshki – tastan, qoı – ottan jaralǵan. Qoı jyly dúnıege kelgen adamnyń minezinde de qoı minezimen úndestik bolady.
Juldyzshylardyń aıtýynsha, olardan syrshyl, adal, jaqsylyqqa tasyp, jamandyqqa jasymaıtyn jandar kóbirek shyǵady eken. Qoı jyly týǵan adamdar jaıly sál nársege ashýlanady, alǵan betinen qaıtpaıtyndar dep te aıtylady. Sonymen qatar qoı jyly týǵandar ózgelermen tez til tabysa biledi, sándi kıinýdi unatady. Sezimtal, ónertapqysh, qııalǵa baı bolady.
El ishinde qoı soıýǵa baılanysty kezdesetin ártúrli dástúrler bar. Olardyń keıbireýi baǵzy zamandardan kele jatqan yrym-tyıymdarmen baılanysty bolsa, keıbiri jergilikti jerlerde qalyptasqan ereksheliktermen astasyp jatqany sózsiz.
Qoıǵa baılanysty yrymdar men nanym-senimderdiń ishinde Ońtústik eldi mekenderde kezdesetin erekshelikterdi de aıta otyrǵanymyz artyq bolmas. Máselen, «qoıdyń jaǵyn qora esiginiń jaǵyna ilip qoıý» degen yrym maldyń jaǵy ketpesin, mal jaǵy kóbeısin degendi bildiredi. Qora esigine qoıdyń kári jiligin ilý yrymy da bar. Munyń da mánisi mal basy kóbeısin degennen paıda bolǵan.
KÚIEK ALÝ
Áńgimemizdiń aýanyn qoı tólin kóbeıtýge qaraı bursaq pa deımiz. Bul da úlken óner, kerek deseńiz ǵylym. Dana halqymyz qoı basyn kóbeıtýdiń, qoı sanyn arttyrýdyń kóptegen joldaryn bilgen ǵoı. Búgingi tilmen aıtqanda ol da bir jatqan «tehnologııa». Veterınary bolmaǵan dalada munyń barlyǵynyń jaı-japsaryn tereń bilip, sheberlikpen uıymdastyrǵan atam qazaqty qalaı saýatsyz dersiń. Árbir tórt túliktiń kóbeıetin kezin, qolaıly maýsymyn tańdap, asyl tuqymyna qaraı bólip shaǵylystyrý, kúıek alý syndy mańyzdy sharalardy oryndaýdyń ózine de asqan bilgirlik, bilimdilik kerek. Biz búginde mal basyn kóbeıtý úshin úlken-úlken baǵdarlamalar qabyldap jatsaq, ata-babalarymyz sonyń bárin tabıǵattyń zańymen rettestirip, árbir tórt túliktiń óz jaratylysyna saı babyn taýyp, kelesi maýsymdarǵa deıin myńǵyrǵan malyn, shubyrǵan jylqysyn kóbeıtip alyp otyrǵan. Qalaı? Endi osyǵan keleıik.
Ádette, maldy tóldetýge qolaıly maýsym dep naýryz ben mamyr aılary aıtylady. «Aıǵyr qossań, úndiden qoı, qoshqar qossań júndiden qoı» demekshi, qoı basyn kóbeıtý naýqany erekshe júrgizilgen. Bul jerde bir eskeretin másele, qoı óz ýaqytynan erte tóldep qoımaýy kerek. Óz ýaqyty dep otyrǵanymyz, qoıdyń tóldeýine qolaıly mezgil bolady. Basqa mezgilde tóldese, onyń tóline qolaısyzdyqtar týyndaýy múmkin. Osyny eskergen ata-babalarymyz qoıdyń erte tóldemeýi úshin qazan aıynyń aıaǵyna deıin qoshqarǵa kıizden kúıek jasap baılaǵan. Kúıek tek qazan aıynyń sońyna qaraı sheshiletin bolǵan. Sonymen birge maldy shaǵylystyrýǵa arnalǵan qolaıly kúnder dúısenbi, sársenbi, beısenbi dep eseptelgen. Máselen, qoshqardyń kúıegin alýdy sársenbiniń sátti kúni jasaýy da tegin emes. Osy rette kúıek alýǵa baılanysty jergilikti jerlerde kezdesetin erekshelikterdi aıta otyrsaq. Keı óńirlerde kúıek alar kezde mal ıesi bir saýlyqty atsha minip alyp, ustap turyp aýzyna bir ýys taryny quıady da, «tól tarydaı kóp bolsyn» degen yrym jasalatyn bolǵan. Qazaq qashanda mal basynyń kóp bolǵanyn qalaǵan ǵoı. Mal sanynyń kóp bolýy baılyqtyń, molshylyqtyń, yrys pen berekeniń belgisi. Osyndaı oıdan týǵan yrymdar qashanda jaqsylyqtyń nyshany emes pe?
Jalpy aıtqanda, qoıdyń tóldeýine baılanysty qalyptasqan ártúrli nanym-senimder kóp ekeni belgili. Olardyń árqaısysyna jeke toqtalmaı, kókteı sholyp ótkenniń ózinde birtalaı qyzyq derekter men ǵasyrlardan jalǵasyp kele jatqan ádetterge, dástúrlerge kezigemiz. Bul, sózsiz, qoı malynyń halqymyzdyń ómirindegi alatyn ornynyń erekshe bolǵandyǵynan. Tipti janyp jatqan ottan «maldyń boıyndaǵy qýatyn berip qoıamyz» degen yrymmen kórshisine shoq bermeýdiń de ózindik máni bolǵan. Ony aıtasyz, mal shala týady degen yrymmen ottyń shala janǵan shoǵyn tastamaýynda da tóldiń aman-esen dúnıege kelýin kóksegendik bar. Árıne, maldyń aýrý-syrqaýdan aman, tórt aıaǵy teń bolyp dúnıe jaryǵyn kórýiniń ózin qýanyshqa balaǵan atam qazaq barlyq nesibesin jańa týǵan tólmen baılanystyrǵan.
Halqymyzda qaryndaǵy maıdyń túbin er adamǵa berse, qoı shala týady degen senim bolǵan. Al qoı ish tastaı berse, tóbet ıtke kúıek baılaý yrymy jasalǵan. Bul yrym áser etpese, qosymsha ıtke kógen burshaǵyn, qara arqan úzbesin baılaıtyn bolǵan.
Qarap tursaq, barlyq yrymdardyń mánisi qaıtken kúnde de qoıdyń tólin aman-saqtap qalý, qoı sanyn kóbeıtýmen tyǵyz baılanysty. Qoıdy erekshe qadirlep, onyń tirshiligine tereń mán berý qyr qazaǵynyń ejelgi salty. Olaı bolatyn sebebi, qoı jese tamaq, kıse kıim, dertke shıpa degendeı, qoıdan keletin paıdany, yrysty bir sózben jetkizý múmkin emes shyǵar, ony atam qazaq «Mal ósirseń, qoı ósir, paıdasy onyń kól-kósir» degen uǵymǵa syıǵyzǵan ǵoı. Iá, shynymen de, qoıdan keletin paıda kól-kósir. Qazaq úshin tórt túliktiń qaısysy da qymbat, baǵaly. Degenmen, qoıdyń óz orny, óz dárejesi bar. Paryqtaı bilsek, qoı maly qazaqtyń dástúrli sharýashylyǵynda joǵary baǵalanǵanyn ańǵaramyz. Sharýashylyq óz aldyna, qoıdyń eti, onyń árbir múshesi, terisi men júni, súıegi, olardan jasalatyn buıymdar, zattar týraly jeke-jeke toqtalýǵa bolady.
Qoıdyń tóldeý naýqanyna baılanysty yrymdardy ári qaraı jalǵastyratyn bolsaq, mynadaı da yrymdar kezdesedi. Máselen, qoıdyń ish tastaýyn toqtatý maqsatynda tastalǵan túsikti qara qazannyń astyna salyp, qazanmen ólikti bastyryp qoıatyn bolǵan. Onyń sebebi qoıdyń jappaı ish tastaýy tyıylady. Budan bólek, qoıdyń túsikterin soǵan arnaıy qazylǵan shuńqyrǵa tastap kómetin bolǵan. Al kómilmeı qalǵan túsik janyna basqa serik shaqyrmasyn dep ıt-qusqa jegizbegen. Sonymen qatar jańa tóldegen qoıdyń shýyn qolmen kóterýge tyıym salynǵan. Shýdy taıaqpen jerge súırete otyryp, aýlaqqa aparyp tastaǵan. Qoıdyń shýyn jerden kóterse, qozysy qashaǵan bolady-mys. Al eger qoı shýyn jep qoısa, tóldemeı qoıatyn kórinedi.
Dúnıege birinshi qozy kelgen kezde «Myńnyń basy bolǵyr» dep bata-tilek aıtylady. Bul tilekti aıtý kezinde qozynyń aýzyna úrleý dástúri bolǵan. Bul yrym tilek oryndalsyn, sóz dalaǵa ketpesin degen maqsattan týsa kerek. Alǵash týǵan tól kógenbasy atalyp ol erekshe qadirlengen. Tipti onyń terisin, júnin de kıeli dep sanaǵan. Qazaq dástúrinde kógenbasy bolǵan tóldi sadaqaǵa soıady. Eger soıý múmkindigi bolmasa, maldyń ıesi onyń silekeıin alyp, basqa malǵa jaǵyp, sol maldy soıatyn da dástúr bolǵan.
Tóldeý úderisiniń ártúrli jaǵdaıda ótip, árqıly nátıje berýi de zańdylyq. Muny aıtyp otyrǵan sebebimiz, tumsa týǵan toqtylar qozysyn almaı qoısa, qoıdy bólek baılap, qasyna tek qozysy qaldyrylǵan.
QOI SÚTI
Qoı sútiniń adam aǵzasyna tıgizer paıdasy orasan. Muny ejelden-aq bilgen dana halqymyz qoıdyń sútinen ártúrli taǵam túrlerin daıyndaýdy bilgen. Qazaqtyń dástúrli as taǵamdaryn zerttegen N.Shahanova qoıdyń ýyzyna baılanysty bylaı dep jazady: «Qoıdyń búıenine nemese qarnyna tuzdy tatymynsha salyp pisirip, aldymen úı egesi men otbasyndaǵylar, sodan soń kórshilerge taratyp, ol ýyzdan dám tatqandar «aýzyńnan aq ketpesin, basyńnan baq ketpesin» dep batasyn beredi deı kele, ýyzdyń ózin etpen qosa tartady» dep kórsetedi. Qazaqta qoıdyń alǵashqy saýylǵan sútin, ıaǵnı ýyzyn «jelin sadaqa» retinde kórshilerge taratyp berý dástúri bolǵan. Qoı sútinen jasalatyn ózge de taǵam túrleri dámin tatqannyń esinen ketpeı, boıyna nár men qýat syılaıtyny sózsiz.
Qoıǵa qatysty yrymdar
Qoı qoraǵa erkin kirse, qys jaıly bolady;
Qoı tisin qaırasa, keshikpeı boran soǵady;
Qoradaǵy qoı pysqyrynsa, qozy-laq sekeńdep oınasa, qoshqarlar súzisse, jańbyr jaýady;
Bógde adam otar shetinde jatsa, maldyń quty ketedi;
Óristen qaıtqan qoıdyń ezýinde shóp kelse, qys qytymyr bolady.
Qoıǵa qatysty tyıymdar
Qoı quıymshaǵyn tushtaqaı bolasyń dep balaǵa bermeıdi;
Qoı júnin órteýge bolmaıdy;
Tún ishinde qoradaǵy maldy sanamaıdy;
Qoı qozdap jatqanda maldy satpaıdy, bireýge syılamaıdy. Maldyń quty qashady;
Qoı tóldep jatqan ýaqytta qan shyǵarýǵa bolmaıdy;
Qandaı jaqyn adam bolsa da tún ishinde qoradan mal ustap bermeıdi. Óıtkeni qoı jatqan qorada baq ta jatady eken.
«Aqtyly qoı…»
Alla Taǵala árbir jaratylysqa ózine tán túr men tús darytqany aıtpasa da túsinikti. Osy rette tórt túliktiń ishinde qoı malynyń da ózine tán túri men túsi bar. Qoıshy bolsyn, baqtashy bolsyn, óz malyn túsine qarap ajyrata bilgen. Sebebi jaılaýdaǵy otar qoıdyń kimge tıesili, ıaǵnı ıesi kim ekenin ajyra bilý úshin de qoılardyń túr-túsin tanı bilý mańyzdy. Qazaqtyń dástúrli uǵymynda «aqtyly qoı, alaly jylqy» degen sóz tirkesi berik qalyptasqan. Qoı, eshki, túıe jáne iri qara túlikterinde: aq, boz, qyzyl, kúreń, shabdar, qara, ker, ala, sapaq, bórte, shubar, or, tarǵyl tús kezigedi. Maldyń túsine qarap onyń bolmys-bitimin, minezin tanýǵa bolatyndaı. Áıgili Alpamys jyryn eske alaıyqshy.
«Óz aldyna bir bólek,
torysy men qarasy.
Ańdaı bolyp kóringen,
bozysy men alasy.
Bıdaıyqqa aqtatyr, aqty,
bozdy qoı jatyr».
Nemese «Alaly jylqy, aqtyly qoı. Ańdyǵan bóri jemeı me?» dep keletin Mahambet aqyn jyryndaǵy mysaldan da túske baılanysty biraz jaıtty ańǵarýǵa bolady.
Ultymyzda «qoıdaı qońyr» degen turaqty sóz tirkesi bar. Qońyr tús ádette qarapaıymdylyqty, jýastyqty bildiretini belgili. Qazaqtyń dástúr-saltynda tórt túliktiń túsine mán berilgeni sonsha, ol asqa, jıyn-toıǵa soıylatyn maldy tańdaý barysynda da úlken ról atqarǵan. Osy rette qudalasý rásimin mysalǵa alsaq bolady. Qudalardyń sóz baılasý kezinde qyzdyń ákesi batasyn oqytyp, aq tós sary qasqany soıǵan. «Aq qoıdyń qany, aq bata oqyǵany» degendeı, bul qudalyq saltyn bildiretin nyshandaǵy arnaıy tańdalyp alynatyn tús. Qazaq ejelden aq tústi qýanysh-shattyqtyń, jaqsylyqtyń túsi dep bilgen ǵoı. Dál sol sııaqty qoıdy da túsine saı óz ornymen qýanyshqa, asqa, toıǵa soıys mal retinde laıyqtap otyrǵan. Óli-tiri berý saltyna aq toqtyny aparýdyń mánisi aq tileý men ósip-óný tilegin kóksegen aq nıetti bildirse kerek. Al aq sary basyn qurbandyqqa shalyp, qudaı tamaq berý erteden kele jatqan ádet. Aqsarbas shalý kóbinese qurbandyqqa arnalsa, qatardaǵy qurbandyqqa qońyr toqty men qara shunaq laqtyń da soıyla beretini belgili.
Qazaqtyń baıyrǵydan kele jatqan emdeý saltynda da qoıdyń alatyn orny erekshe. Munda da em-dom sharasynda qoıdy túsine qaraı paıdalaný ádeti bolǵan. Máselen, halyq eminde qara sheshek bolǵan balalardy jańa soıylǵan qara qoıdyń terisine oraǵan. Al shoshynyp aýyrǵan adamdy qara eshkiniń ókpesimen qaǵyp jazǵan. Aýrý-syrqaýdan jazýǵa qara tústi qoıdyń tańdap alynýy tegin emes, óıtkeni qara túsi qashannan qara nıettiliktiń, zulymdyqtyń belgisi. Osynyń baıybyna baryp, jete túsingen halqymyzda qoı túliginiń qara túsin qonaqqa soımaý ádeti de bolǵan. Biraq qara qoıdyń óz ornymen qoldanylatyn jerleri joq emes. Atap aıtqanda, jas bosanǵan áıeldiń qaljasyna qara qoı soıylǵan, óıtkeni qara qoıdyń qaljasynyń nárliligi, qundylyǵy mol dep eseptelgen. Qalja dep bosanǵan anaǵa arnaýly mal soıyp beretin et pen sorpany aıtady. Al tabıǵattyń qýańshylyq kezderinde qara qoı tasattyq úshin soıylǵan. Qara qoıdyń qanyn mı qaınatar ystyqta dalanyń kúnniń ystyǵynan kúıgen jerlerge jaqqan.
Dúnıede aq pen qara sııaqty jaqsylyq pen jamandyqtyń qatar júretini belgili. Bul rette tórt túlik maldy túr-túsine qaraı otyryp, mán-maǵyna berý, tústi belgili bir yrymǵa balaý, aq tústen jaqsylyq kútý, aq tús arqyly aq nıetti sezdirý salty kóshpendi ǵumyr keshken qyr qazaǵynyń dúnıetanymynda berik ornyqqany sózsiz.
QOIǴA BAILANYSTY SALT-DÁSTÚRLER
Sábıdiń tili mezgilinde shyqpasa, naǵashysynyń úıine aparyp, qoı soıdyryp, sonyń toq ishegin moınyna baılap beredi. Sonda balanyń tili shyǵady dep sanalady;
Úı-jaıdy qorǵaıdy dep qoıdyń kári jiligin bosaǵa ilip qoıady;
Kúıeý jigittiń «esikashar» dástúri oryndalǵan soń, qyz aǵasynyń úıinde óli-tirige arnap kúıeý jigit alyp kelgen erkek qoı soıylyp, arýaqtarǵa arnalady. Aýyl aqsaqaldary shaqyrylyp, tabaq tartylady. Bata suralady. Óli-tirige soıylǵan qoıdyń etinen qalyńdyq dám tatpaýǵa tıis. Halyq senimi boıynsha, dám tatqan qyz aýrýǵa shaldyǵady;
Qazaqta qoı qyrqyp, jún sabaǵan jáne kıiz basqan kezde jel soqsa, júndi ushyryp ketedi dep eki tal shıdi nemese shómshekti aıqastyryp, júnmen baılap qoıady. Onysy jel shamynan saqtaný bolsa kerek;
Qozynyń quıryǵy men eniniń kesindisin qumyrsqadaı kóp bolsyn dep ıleýine tastaǵan.
Toı – táńirdiń qazynasy
Qazaqtyń toıyn, toıǵa baılanysty kúlli salttaryn qoı malynsyz elestetý múmkin emes. Basqasyn aıtpaǵannyń ózinde qudalarǵa «Quıryq-baýyr» asatý dástúrinde qoıdyń quıryq maıy men baýyry eń syıly as retinde, qudandalý bolýdyń basty joralǵysy retinde qabyldanǵan. «Týys boldyq, myń jyldyq quda boldyq» dep quıryq-baýyr jeýdiń osyndaı máni bar. Jalpy, qoıdyń basy, jambasy sııaqty músheler úıdiń eń syıly qonaqtaryna tartylatyn bolǵan. Qonaqtyń aldyna ákelinetin tabaqta osy atalǵan múshelerdiń bolýy óte mańyzdy. Bul úı ıesiniń meımanǵa degen kóńilin sezdiredi, syılastyq saltyn bekemdeı túsetin eń joǵary belgilerdiń biri. Dúnıejúzi halyqtarynyń qonaq kútý dástúrinde óz erekshelikteri bolatyny sııaqty, qazaq halqynyń qonaq kútý salty basqa halyqtarǵa uqsamaıtyny belgili. Qaı qonaqqa qandaı múshe tartylýy kerek, ol qandaı kezde beriledi, músheniń tabaqqa ornalasýy, joǵary nemese tómen, oń nemese sol jaǵyna qoıylýy degen sııaqty árbir usaq-túıektiń ózine mán berip qaraǵan halqymyz mundaıdan qatelespegen.
Jasy úlken, syıly qonaqqa ádette bas jáne jambaspen qatar jilik qoıylady. Ortan jilik, tuqys jilik barlyq adamdarǵa berilse, asyqty jilik qyzdarǵa, áıelderge berilgen. Kári jilik úlken kisilerdiń sybaǵasy dep eseptelgen. Quıymshaq qyzdardyń, tós kúıeý balanyń sybaǵasy retinde úlestiriletin bolǵan. Qoıdyń moıyn omyrtqasy tabaqqa salynbaıdy. Ony bala-shaǵa jeıdi. Qoıdyń aýyz omyrtqa dep atalatyn múshesi tek úı ıesine berilgen. Bel omyrtqa jilik joq kezde jilik ornyna júre beredi. Quıryq – tabaq tartqanda et betine salynady. Qonaq kútýge baılanysty tartylatyn tabaqtardyń da túrleri kóp. Atap aıtar bolsaq, bas tabaq, syı tabaq, kúıeý tabaq, kelin tabaq, qyz tabaq, qos tabaq, sybaǵa tabaq, oshaq tabaq, erýlik tabaq, sarqyt tabaq bolyp keledi. Jol-joraǵa baılanysty ár tabaqtyń ózine arnaıy músheler salynady. Tabaqpen tartylǵan bastyń qulaǵyn úlkender balaǵa beredi. Bul bala quımaqulaq bolsyn, zerdeli bolyp óssin degendi bildiredi. Kóz jegizý – kóregen bolsyn, ádil bolsyn degen nıetpen jasalatyn yrym. Ádette eki kóz bir adamǵa beriledi. Eki kóz eki adamǵa berilse, alakóz bolady nemese ádildikten taıyp, bura tartady dep qaraıdy. Al til jegizýdiń mánisine keletin bolsaq, ol balaǵa úlkenniń tilin alsyn, jeztańdaı sheshen bolsyn degen nıetpen beriledi. Til jegen bala sol tilekke saı bolmaqqa talpynyp, ata-ana men úlkenderge, halyqqa jaǵýǵa tyrysady. Qoı etimen baılanysty taǵamdyq yrymdardyń qataryna tańdaı berýdi jatqyzýǵa bolady. Onyń da mánisi bala «sheshen bolsyn, bulbul kómeı, jeztańdaı ánshi bolsyn» degen nıetten týǵan. Óıtkeni qazaq sheshendik ónerdi bıik baǵalaǵan halyq. «Óner aldy – qyzyl til» degen sóz osynyń dáleli. Sonymen qatar qoıdyń súıeginen asyq ta jasalatyny belgili. Asyq oıyndarynyń ishinde qoı asyqtary da erekshe baǵalanady. Qoı asyqtary oınaýǵa epti, yńǵaıly bolyp keledi.
Osylaısha qoı malynyń qazaqtyń dástúr-saltymen qanshalyqty tereń baılanysyp jatqanyn anyq baıqaýymyzǵa bolady. Demek, qazaqtyń qoıdy qasıettep, qasterleýiniń ǵasyrlardan jalǵasyp kele jatqan ózindik aıryqsha máni bar.
Qoıǵa baılanysty ózge uǵymdar men túsinikterdi, qoıdyń júninen, súıeginen, terisinen jasalatyn turmys zattar týraly materıaldardy biz gazetimizdiń «Tórt túliktiń tól ataýlary» aıdarynda jalǵastyratyn bolamyz.
