Mıne, küntızbe boiynşa 2015 jylǧa da qadam bastyq. 2015 jyl – Qoi jyly. Osy oraida bız qoi jylynyŋ keibır erekşelıkterıne, sonymen qatar qoiǧa bailanysty salt-dästürlerge, ädet-ǧūryptarǧa, yrym-tyiymdarǧa, nanym-senımderge toqtaludy jön kördık.
Qoi jyly – on ekı jyldyq jyl sanau jüiesındegı jetınşı jyl atauy bolyp esepteledı. Dästürlı tüsınık boiynşa, är januarǧa telınetın jyldardyŋ öz erekşelıkterı bar. Mäselen, qoi jyly qoidyŋ mınezı tärızdı qoŋyr, iaǧni juas, mal men janǧa jaily, qūt-berekesı mol jyl sanalady. Sonymen qatar qoi jylynda jauyn-şaşyn mol bolady degen tüsınık qalyptasqan.Qoi jyly Aziia halyqtarynyŋ köpşılıgınıŋ küntızbesınde qoldanylady. Qazaqtar qoi jylyn jaqsy jyl dep sanaidy. Öitkenı qoi jyldary halyqqa qaşanda jaily bolǧan, el molşylyqqa kenelgen. Mäselen, 1966-1967 qoi jylynda Qazaqstanda milliard pūttan astam astyq alynǧan. Bır aita keterlıgı, elımız öz täuelsızdıgın jariialaǧan 1991 jyly da qoi jyly bolǧan.
«Mal ösırseŋ, qoi ösır…»
Qoi tülıgı men şopannyŋ pırı – Şopan ata ekenı belgılı. Şopan ata halyq jadynda şopandyq käsıptıŋ pırı retınde aŋyz-tūlǧa bolyp saqtalǧan adam. Şopan ata turaly aŋyz-äŋgımeler el ışınde köp taralǧan. Ol qoi tülıgınıŋ qasietterın därıptegen jäne sol käsıptıŋ iesı pırden qoldau, jelep-jelbeu tılep, mūsylmandyq dästürmen ruhani jalǧastyqqa ūmtylǧan. Batys Qazaqstan ölkesınde HII-HH ǧasyrlarda salynǧan Şopan ata qorymy bar.
Halyq ūǧymynda jylqy – jelden, siyr – sudan, tüie – şölden, eşkı – tastan, qoi – ottan jaralǧan. Qoi jyly düniege kelgen adamnyŋ mınezınde de qoi mınezımen ündestık bolady.
Jūldyzşylardyŋ aituynşa, olardan syrşyl, adal, jaqsylyqqa tasyp, jamandyqqa jasymaityn jandar köbırek şyǧady eken. Qoi jyly tuǧan adamdar jaily säl närsege aşulanady, alǧan betınen qaitpaityndar dep te aitylady. Sonymen qatar qoi jyly tuǧandar özgelermen tez tıl tabysa bıledı, sändı kiınudı ūnatady. Sezımtal, önertapqyş, qiialǧa bai bolady.
El ışınde qoi soiuǧa bailanysty kezdesetın ärtürlı dästürler bar. Olardyŋ keibıreuı baǧzy zamandardan kele jatqan yrym-tyiymdarmen bailanysty bolsa, keibırı jergılıktı jerlerde qalyptasqan erekşelıktermen astasyp jatqany sözsız.
Qoiǧa bailanysty yrymdar men nanym-senımderdıŋ ışınde Oŋtüstık eldı mekenderde kezdesetın erekşelıkterdı de aita otyrǧanymyz artyq bolmas. Mäselen, «qoidyŋ jaǧyn qora esıgınıŋ jaǧyna ılıp qoiu» degen yrym maldyŋ jaǧy ketpesın, mal jaǧy köbeisın degendı bıldıredı. Qora esıgıne qoidyŋ kärı jılıgın ılu yrymy da bar. Mūnyŋ da mänısı mal basy köbeisın degennen paida bolǧan.
KÜIEK ALU
Äŋgımemızdıŋ auanyn qoi tölın köbeituge qarai būrsaq pa deimız. Būl da ülken öner, kerek deseŋız ǧylym. Dana halqymyz qoi basyn köbeitudıŋ, qoi sanyn arttyrudyŋ köptegen joldaryn bılgen ǧoi. Bügıngı tılmen aitqanda ol da bır jatqan «tehnologiia». Veterinary bolmaǧan dalada mūnyŋ barlyǧynyŋ jai-japsaryn tereŋ bılıp, şeberlıkpen ūiymdastyrǧan atam qazaqty qalai sauatsyz dersıŋ. Ärbır tört tülıktıŋ köbeietın kezın, qolaily mausymyn taŋdap, asyl tūqymyna qarai bölıp şaǧylystyru, küiek alu syndy maŋyzdy şaralardy oryndaudyŋ özıne de asqan bılgırlık, bılımdılık kerek. Bız bügınde mal basyn köbeitu üşın ülken-ülken baǧdarlamalar qabyldap jatsaq, ata-babalarymyz sonyŋ bärın tabiǧattyŋ zaŋymen rettestırıp, ärbır tört tülıktıŋ öz jaratylysyna sai babyn tauyp, kelesı mausymdarǧa deiın myŋǧyrǧan malyn, şūbyrǧan jylqysyn köbeitıp alyp otyrǧan. Qalai? Endı osyǧan keleiık.
Ädette, maldy töldetuge qolaily mausym dep nauryz ben mamyr ailary aitylady. «Aiǧyr qossaŋ, ündıden qoi, qoşqar qossaŋ jündıden qoi» demekşı, qoi basyn köbeitu nauqany erekşe jürgızılgen. Būl jerde bır eskeretın mäsele, qoi öz uaqytynan erte töldep qoimauy kerek. Öz uaqyty dep otyrǧanymyz, qoidyŋ töldeuıne qolaily mezgıl bolady. Basqa mezgılde töldese, onyŋ tölıne qolaisyzdyqtar tuyndauy mümkın. Osyny eskergen ata-babalarymyz qoidyŋ erte töldemeuı üşın qazan aiynyŋ aiaǧyna deiın qoşqarǧa kiızden küiek jasap bailaǧan. Küiek tek qazan aiynyŋ soŋyna qarai şeşıletın bolǧan. Sonymen bırge maldy şaǧylystyruǧa arnalǧan qolaily künder düisenbı, särsenbı, beisenbı dep eseptelgen. Mäselen, qoşqardyŋ küiegın aludy särsenbınıŋ sättı künı jasauy da tegın emes. Osy rette küiek aluǧa bailanysty jergılıktı jerlerde kezdesetın erekşelıkterdı aita otyrsaq. Kei öŋırlerde küiek alar kezde mal iesı bır saulyqty atşa mınıp alyp, ūstap tūryp auzyna bır uys taryny qūiady da, «töl tarydai köp bolsyn» degen yrym jasalatyn bolǧan. Qazaq qaşanda mal basynyŋ köp bolǧanyn qalaǧan ǧoi. Mal sanynyŋ köp boluy bailyqtyŋ, molşylyqtyŋ, yrys pen berekenıŋ belgısı. Osyndai oidan tuǧan yrymdar qaşanda jaqsylyqtyŋ nyşany emes pe?
Jalpy aitqanda, qoidyŋ töldeuıne bailanysty qalyptasqan ärtürlı nanym-senımder köp ekenı belgılı. Olardyŋ ärqaisysyna jeke toqtalmai, köktei şolyp ötkennıŋ özınde bırtalai qyzyq derekter men ǧasyrlardan jalǧasyp kele jatqan ädetterge, dästürlerge kezıgemız. Būl, sözsız, qoi malynyŋ halqymyzdyŋ ömırındegı alatyn ornynyŋ erekşe bolǧandyǧynan. Tıptı janyp jatqan ottan «maldyŋ boiyndaǧy quatyn berıp qoiamyz» degen yrymmen körşısıne şoq bermeudıŋ de özındık mänı bolǧan. Ony aitasyz, mal şala tuady degen yrymmen ottyŋ şala janǧan şoǧyn tastamauynda da töldıŋ aman-esen düniege keluın köksegendık bar. Ärine, maldyŋ auru-syrqaudan aman, tört aiaǧy teŋ bolyp dünie jaryǧyn köruınıŋ özın quanyşqa balaǧan atam qazaq barlyq nesıbesın jaŋa tuǧan tölmen bailanystyrǧan.
Halqymyzda qaryndaǧy maidyŋ tübın er adamǧa berse, qoi şala tuady degen senım bolǧan. Al qoi ış tastai berse, töbet itke küiek bailau yrymy jasalǧan. Būl yrym äser etpese, qosymşa itke kögen būrşaǧyn, qara arqan üzbesın bailaityn bolǧan.
Qarap tūrsaq, barlyq yrymdardyŋ mänısı qaitken künde de qoidyŋ tölın aman-saqtap qalu, qoi sanyn köbeitumen tyǧyz bailanysty. Qoidy erekşe qadırlep, onyŋ tırşılıgıne tereŋ män beru qyr qazaǧynyŋ ejelgı salty. Olai bolatyn sebebı, qoi jese tamaq, kise kiım, dertke şipa degendei, qoidan keletın paidany, yrysty bır sözben jetkızu mümkın emes şyǧar, ony atam qazaq «Mal ösırseŋ, qoi ösır, paidasy onyŋ köl-kösır» degen ūǧymǧa syiǧyzǧan ǧoi. İä, şynymen de, qoidan keletın paida köl-kösır. Qazaq üşın tört tülıktıŋ qaisysy da qymbat, baǧaly. Degenmen, qoidyŋ öz orny, öz därejesı bar. Paryqtai bılsek, qoi maly qazaqtyŋ dästürlı şaruaşylyǧynda joǧary baǧalanǧanyn aŋǧaramyz. Şaruaşylyq öz aldyna, qoidyŋ etı, onyŋ ärbır müşesı, terısı men jünı, süiegı, olardan jasalatyn būiymdar, zattar turaly jeke-jeke toqtaluǧa bolady.
Qoidyŋ töldeu nauqanyna bailanysty yrymdardy ärı qarai jalǧastyratyn bolsaq, mynadai da yrymdar kezdesedı. Mäselen, qoidyŋ ış tastauyn toqtatu maqsatynda tastalǧan tüsıktı qara qazannyŋ astyna salyp, qazanmen ölıktı bastyryp qoiatyn bolǧan. Onyŋ sebebı qoidyŋ jappai ış tastauy tyiylady. Būdan bölek, qoidyŋ tüsıkterın soǧan arnaiy qazylǧan şūŋqyrǧa tastap kömetın bolǧan. Al kömılmei qalǧan tüsık janyna basqa serık şaqyrmasyn dep it-qūsqa jegızbegen. Sonymen qatar jaŋa töldegen qoidyŋ şuyn qolmen köteruge tyiym salynǧan. Şudy taiaqpen jerge süirete otyryp, aulaqqa aparyp tastaǧan. Qoidyŋ şuyn jerden köterse, qozysy qaşaǧan bolady-mys. Al eger qoi şuyn jep qoisa, töldemei qoiatyn körınedı.
Düniege bırınşı qozy kelgen kezde «Myŋnyŋ basy bolǧyr» dep bata-tılek aitylady. Būl tılektı aitu kezınde qozynyŋ auzyna ürleu dästürı bolǧan. Būl yrym tılek oryndalsyn, söz dalaǧa ketpesın degen maqsattan tusa kerek. Alǧaş tuǧan töl kögenbasy atalyp ol erekşe qadırlengen. Tıptı onyŋ terısın, jünın de kielı dep sanaǧan. Qazaq dästürınde kögenbasy bolǧan töldı sadaqaǧa soiady. Eger soiu mümkındıgı bolmasa, maldyŋ iesı onyŋ sılekeiın alyp, basqa malǧa jaǧyp, sol maldy soiatyn da dästür bolǧan.
Töldeu üderısınıŋ ärtürlı jaǧdaida ötıp, ärqily nätije beruı de zaŋdylyq. Mūny aityp otyrǧan sebebımız, tūmsa tuǧan toqtylar qozysyn almai qoisa, qoidy bölek bailap, qasyna tek qozysy qaldyrylǧan.
QOI SÜTI
Qoi sütınıŋ adam aǧzasyna tigızer paidasy orasan. Mūny ejelden-aq bılgen dana halqymyz qoidyŋ sütınen ärtürlı taǧam türlerın daiyndaudy bılgen. Qazaqtyŋ dästürlı as taǧamdaryn zerttegen N.Şahanova qoidyŋ uyzyna bailanysty bylai dep jazady: «Qoidyŋ büienıne nemese qarnyna tūzdy tatymynşa salyp pısırıp, aldymen üi egesı men otbasyndaǧylar, sodan soŋ körşılerge taratyp, ol uyzdan däm tatqandar «auzyŋnan aq ketpesın, basyŋnan baq ketpesın» dep batasyn beredı dei kele, uyzdyŋ özın etpen qosa tartady» dep körsetedı. Qazaqta qoidyŋ alǧaşqy sauylǧan sütın, iaǧni uyzyn «jelın sadaqa» retınde körşılerge taratyp beru dästürı bolǧan. Qoi sütınen jasalatyn özge de taǧam türlerı dämın tatqannyŋ esınen ketpei, boiyna när men quat syilaityny sözsız.
Qoiǧa qatysty yrymdar
Qoi qoraǧa erkın kırse, qys jaily bolady;
Qoi tısın qairasa, keşıkpei boran soǧady;
Qoradaǧy qoi pysqyrynsa, qozy-laq sekeŋdep oinasa, qoşqarlar süzısse, jaŋbyr jauady;
Bögde adam otar şetınde jatsa, maldyŋ qūty ketedı;
Örısten qaitqan qoidyŋ ezuınde şöp kelse, qys qytymyr bolady.
Qoiǧa qatysty tyiymdar
Qoi qūiymşaǧyn tūştaqai bolasyŋ dep balaǧa bermeidı;
Qoi jünın örteuge bolmaidy;
Tün ışınde qoradaǧy maldy sanamaidy;
Qoi qozdap jatqanda maldy satpaidy, bıreuge syilamaidy. Maldyŋ qūty qaşady;
Qoi töldep jatqan uaqytta qan şyǧaruǧa bolmaidy;
Qandai jaqyn adam bolsa da tün ışınde qoradan mal ūstap bermeidı. Öitkenı qoi jatqan qorada baq ta jatady eken.
«Aqtyly qoi…»
Alla Taǧala ärbır jaratylysqa özıne tän tür men tüs darytqany aitpasa da tüsınıktı. Osy rette tört tülıktıŋ ışınde qoi malynyŋ da özıne tän türı men tüsı bar. Qoişy bolsyn, baqtaşy bolsyn, öz malyn tüsıne qarap ajyrata bılgen. Sebebı jailaudaǧy otar qoidyŋ kımge tiesılı, iaǧni iesı kım ekenın ajyra bılu üşın de qoilardyŋ tür-tüsın tani bılu maŋyzdy. Qazaqtyŋ dästürlı ūǧymynda «aqtyly qoi, alaly jylqy» degen söz tırkesı berık qalyptasqan. Qoi, eşkı, tüie jäne ırı qara tülıkterınde: aq, boz, qyzyl, küreŋ, şabdar, qara, ker, ala, sapaq, börte, şūbar, or, tarǧyl tüs kezıgedı. Maldyŋ tüsıne qarap onyŋ bolmys-bıtımın, mınezın tanuǧa bolatyndai. Äigılı Alpamys jyryn eske alaiyqşy.
«Öz aldyna bır bölek,
torysy men qarasy.
Aŋdai bolyp körıngen,
bozysy men alasy.
Bidaiyqqa aqtatyr, aqty,
bozdy qoi jatyr».
Nemese «Alaly jylqy, aqtyly qoi. Aŋdyǧan börı jemei me?» dep keletın Mahambet aqyn jyryndaǧy mysaldan da tüske bailanysty bıraz jaitty aŋǧaruǧa bolady.
Ūltymyzda «qoidai qoŋyr» degen tūraqty söz tırkesı bar. Qoŋyr tüs ädette qarapaiymdylyqty, juastyqty bıldıretını belgılı. Qazaqtyŋ dästür-saltynda tört tülıktıŋ tüsıne män berılgenı sonşa, ol asqa, jiyn-toiǧa soiylatyn maldy taŋdau barysynda da ülken röl atqarǧan. Osy rette qūdalasu räsımın mysalǧa alsaq bolady. Qūdalardyŋ söz bailasu kezınde qyzdyŋ äkesı batasyn oqytyp, aq tös sary qasqany soiǧan. «Aq qoidyŋ qany, aq bata oqyǧany» degendei, būl qūdalyq saltyn bıldıretın nyşandaǧy arnaiy taŋdalyp alynatyn tüs. Qazaq ejelden aq tüstı quanyş-şattyqtyŋ, jaqsylyqtyŋ tüsı dep bılgen ǧoi. Däl sol siiaqty qoidy da tüsıne sai öz ornymen quanyşqa, asqa, toiǧa soiys mal retınde laiyqtap otyrǧan. Ölı-tırı beru saltyna aq toqtyny aparudyŋ mänısı aq tıleu men ösıp-önu tılegın köksegen aq niettı bıldırse kerek. Al aq sary basyn qūrbandyqqa şalyp, qūdai tamaq beru erteden kele jatqan ädet. Aqsarbas şalu köbınese qūrbandyqqa arnalsa, qatardaǧy qūrbandyqqa qoŋyr toqty men qara şūnaq laqtyŋ da soiyla beretını belgılı.
Qazaqtyŋ baiyrǧydan kele jatqan emdeu saltynda da qoidyŋ alatyn orny erekşe. Mūnda da em-dom şarasynda qoidy tüsıne qarai paidalanu ädetı bolǧan. Mäselen, halyq emınde qara şeşek bolǧan balalardy jaŋa soiylǧan qara qoidyŋ terısıne oraǧan. Al şoşynyp auyrǧan adamdy qara eşkınıŋ ökpesımen qaǧyp jazǧan. Auru-syrqaudan jazuǧa qara tüstı qoidyŋ taŋdap alynuy tegın emes, öitkenı qara tüsı qaşannan qara niettılıktıŋ, zūlymdyqtyŋ belgısı. Osynyŋ baiybyna baryp, jete tüsıngen halqymyzda qoi tülıgınıŋ qara tüsın qonaqqa soimau ädetı de bolǧan. Bıraq qara qoidyŋ öz ornymen qoldanylatyn jerlerı joq emes. Atap aitqanda, jas bosanǧan äieldıŋ qaljasyna qara qoi soiylǧan, öitkenı qara qoidyŋ qaljasynyŋ närlılıgı, qūndylyǧy mol dep eseptelgen. Qalja dep bosanǧan anaǧa arnauly mal soiyp beretın et pen sorpany aitady. Al tabiǧattyŋ quaŋşylyq kezderınde qara qoi tasattyq üşın soiylǧan. Qara qoidyŋ qanyn mi qainatar ystyqta dalanyŋ künnıŋ ystyǧynan küigen jerlerge jaqqan.
Düniede aq pen qara siiaqty jaqsylyq pen jamandyqtyŋ qatar jüretını belgılı. Būl rette tört tülık maldy tür-tüsıne qarai otyryp, män-maǧyna beru, tüstı belgılı bır yrymǧa balau, aq tüsten jaqsylyq kütu, aq tüs arqyly aq niettı sezdıru salty köşpendı ǧūmyr keşken qyr qazaǧynyŋ dünietanymynda berık ornyqqany sözsız.
QOIǦA BAILANYSTY SALT-DÄSTÜRLER
Säbidıŋ tılı mezgılınde şyqpasa, naǧaşysynyŋ üiıne aparyp, qoi soidyryp, sonyŋ toq ışegın moinyna bailap beredı. Sonda balanyŋ tılı şyǧady dep sanalady;
Üi-jaidy qorǧaidy dep qoidyŋ kärı jılıgın bosaǧa ılıp qoiady;
Küieu jıgıttıŋ «esıkaşar» dästürı oryndalǧan soŋ, qyz aǧasynyŋ üiınde ölı-tırıge arnap küieu jıgıt alyp kelgen erkek qoi soiylyp, aruaqtarǧa arnalady. Auyl aqsaqaldary şaqyrylyp, tabaq tartylady. Bata sūralady. Ölı-tırıge soiylǧan qoidyŋ etınen qalyŋdyq däm tatpauǧa tiıs. Halyq senımı boiynşa, däm tatqan qyz auruǧa şaldyǧady;
Qazaqta qoi qyrqyp, jün sabaǧan jäne kiız basqan kezde jel soqsa, jündı ūşyryp ketedı dep ekı tal şidı nemese şömşektı aiqastyryp, jünmen bailap qoiady. Onysy jel şamynan saqtanu bolsa kerek;
Qozynyŋ qūiryǧy men enınıŋ kesındısın qūmyrsqadai köp bolsyn dep ileuıne tastaǧan.
Toi – täŋırdıŋ qazynasy
Qazaqtyŋ toiyn, toiǧa bailanysty küllı salttaryn qoi malynsyz elestetu mümkın emes. Basqasyn aitpaǧannyŋ özınde qūdalarǧa «Qūiryq-bauyr» asatu dästürınde qoidyŋ qūiryq maiy men bauyry eŋ syily as retınde, qūdandalu boludyŋ basty joralǧysy retınde qabyldanǧan. «Tuys boldyq, myŋ jyldyq qūda boldyq» dep qūiryq-bauyr jeudıŋ osyndai mänı bar. Jalpy, qoidyŋ basy, jambasy siiaqty müşeler üidıŋ eŋ syily qonaqtaryna tartylatyn bolǧan. Qonaqtyŋ aldyna äkelınetın tabaqta osy atalǧan müşelerdıŋ boluy öte maŋyzdy. Būl üi iesınıŋ meimanǧa degen köŋılın sezdıredı, syilastyq saltyn bekemdei tüsetın eŋ joǧary belgılerdıŋ bırı. Düniejüzı halyqtarynyŋ qonaq kütu dästürınde öz erekşelıkterı bolatyny siiaqty, qazaq halqynyŋ qonaq kütu salty basqa halyqtarǧa ūqsamaityny belgılı. Qai qonaqqa qandai müşe tartyluy kerek, ol qandai kezde berıledı, müşenıŋ tabaqqa ornalasuy, joǧary nemese tömen, oŋ nemese sol jaǧyna qoiyluy degen siiaqty ärbır ūsaq-tüiektıŋ özıne män berıp qaraǧan halqymyz mūndaidan qatelespegen.
Jasy ülken, syily qonaqqa ädette bas jäne jambaspen qatar jılık qoiylady. Ortan jılık, tūqys jılık barlyq adamdarǧa berılse, asyqty jılık qyzdarǧa, äielderge berılgen. Kärı jılık ülken kısılerdıŋ sybaǧasy dep eseptelgen. Qūiymşaq qyzdardyŋ, tös küieu balanyŋ sybaǧasy retınde ülestırıletın bolǧan. Qoidyŋ moiyn omyrtqasy tabaqqa salynbaidy. Ony bala-şaǧa jeidı. Qoidyŋ auyz omyrtqa dep atalatyn müşesı tek üi iesıne berılgen. Bel omyrtqa jılık joq kezde jılık ornyna jüre beredı. Qūiryq – tabaq tartqanda et betıne salynady. Qonaq kütuge bailanysty tartylatyn tabaqtardyŋ da türlerı köp. Atap aitar bolsaq, bas tabaq, syi tabaq, küieu tabaq, kelın tabaq, qyz tabaq, qos tabaq, sybaǧa tabaq, oşaq tabaq, erulık tabaq, sarqyt tabaq bolyp keledı. Jol-joraǧa bailanysty är tabaqtyŋ özıne arnaiy müşeler salynady. Tabaqpen tartylǧan bastyŋ qūlaǧyn ülkender balaǧa beredı. Būl bala qūimaqūlaq bolsyn, zerdelı bolyp össın degendı bıldıredı. Köz jegızu – köregen bolsyn, ädıl bolsyn degen nietpen jasalatyn yrym. Ädette ekı köz bır adamǧa berıledı. Ekı köz ekı adamǧa berılse, alaköz bolady nemese ädıldıkten taiyp, būra tartady dep qaraidy. Al tıl jegızudıŋ mänısıne keletın bolsaq, ol balaǧa ülkennıŋ tılın alsyn, jeztaŋdai şeşen bolsyn degen nietpen berıledı. Tıl jegen bala sol tılekke sai bolmaqqa talpynyp, ata-ana men ülkenderge, halyqqa jaǧuǧa tyrysady. Qoi etımen bailanysty taǧamdyq yrymdardyŋ qataryna taŋdai berudı jatqyzuǧa bolady. Onyŋ da mänısı bala «şeşen bolsyn, būlbūl kömei, jeztaŋdai änşı bolsyn» degen nietten tuǧan. Öitkenı qazaq şeşendık önerdı biık baǧalaǧan halyq. «Öner aldy – qyzyl tıl» degen söz osynyŋ dälelı. Sonymen qatar qoidyŋ süiegınen asyq ta jasalatyny belgılı. Asyq oiyndarynyŋ ışınde qoi asyqtary da erekşe baǧalanady. Qoi asyqtary oinauǧa eptı, yŋǧaily bolyp keledı.
Osylaişa qoi malynyŋ qazaqtyŋ dästür-saltymen qanşalyqty tereŋ bailanysyp jatqanyn anyq baiqauymyzǧa bolady. Demek, qazaqtyŋ qoidy qasiettep, qasterleuınıŋ ǧasyrlardan jalǧasyp kele jatqan özındık airyqşa mänı bar.
Qoiǧa bailanysty özge ūǧymdar men tüsınıkterdı, qoidyŋ jünınen, süiegınen, terısınen jasalatyn tūrmys zattar turaly materialdardy bız gazetımızdıŋ «Tört tülıktıŋ töl ataulary» aidarynda jalǧastyratyn bolamyz.
