شىندىقتىڭ جولى – قيىن جول.
شەرحان مۇرتازا
(«ەلىم ساعان ايتام، ەل باسى سەن دە تىڭدا!» كىتابىنان)
ءبىر كۇنى ساباقتان سوڭ كىتاپحاناعا جول تارتتىم، ۇزاق وي تۇبىندە ءجۇرىپ، وقۋ زالىندا ءىس-شارا وتكىزىلىپ جاتقانىن كورگەندە عانا ەسىمدى جينادىم. باسقا الەمدە جۇرگەندەي، جيىن وتكىزىلىپ جاتقان جەرگە كىرىپ كەتىپپىن، ەشتەڭە ەتپەس، كورەرمەن بولىپ وتىرايىن دەپ ويلادىم، ال قاتىسۋشى بولام دەگەندى كىم ويلاعان؟! «جاس اقىندار ورتاعا شىعىپ، ولەڭ وقىساڭىزدار بولادى، ارالارىڭىزدا جاس اقىندار بار ما؟»،–دەپ جۇرگىزۋشى سۇراعاندا، الدىعا ۇمتىلىپ شىعا جونەلىپپىن، قاتىسۋشى اتانىپ، بەرىلگەن سۇراقتارعا مۇدىرمەي جاۋاپ بەردىم. «جۋرناليست بولاتىن قىز ەكەن-اۋ» دەپ جۇرت كۇبىرلەسىپ كەتتى. «ال مەن تاڭداعان ماماندىقتىڭ يەلەرى قانداي تۇلعالار؟ مەن ولار جايلى بىلەمىن بە؟» دەپ، وزىمە سۇراق قويدىم. راسىندا دا، مەن كىمنەن ۇلگى الۋىم كەرەك؟ تاريحتا ءىز قالدىرۋ ءۇشىن كىمنىڭ ومىرلىك ونەگەسىن ءبىلۋىم قاجەت؟
قازىر–تەحنولوگيانىڭ التىن ۋاقىتى، تەلەديداردان، اقپارات قۇرالدارىنان، الەۋمەتتىك جەلىدەن نەبىر باعدارلاما كورىپ، تاماشالاپ ءجۇرمىز، ال ولاردىڭ بىزگە بەرەر قانداي اسەرى بار؟ ۇزىن-سونار تىزىمنەن ساۋساق سانارلىعى عانا مەن ءۇشىن ەرەكشە دەپ سانايمىن، سەبەبى، تەلەارنالاردىڭ سانى كوپ، ساپاسى جوق. جۋرناليستيكا سالاسىنىڭ مايتالمانى دەمەسەم دە، وزىندىك قولتاڭباسى بار، مەن ۇلگى تۇتاتىن كاسىبي مامانداردى تىلگە تيەك ەتكىم كەلەدى. «دارا جول» باعدارلاماسىنىڭ جۇرگىزۋشىسى دانا نۇرجىگىت، «ماسەلە» باعدارلاماسىنىڭ جۇرگىزۋشىسى نارتاي ارالبايۇلى، «ءبىزدىڭ ۋاقىت» باعدارلاماسىنىڭ جۇرگىزۋشىسى جاينا سلامبەكقىزى – بۇل ۇشەۋىنىڭ مەنىڭ بولاشاقتا قالىپتاسۋىما تيگىزەتىن ءۇش اسىل قاسيەتى بار: ۇستامدىلىق، نامىسشىلدىق، ەندى بىرى–قايسارلىق، ءور مىنەزدىلىك.
بۇگىنگى كۇننىڭ جۋرناليستيكاسىنا باعا بەرسەك، بۇل سالانىڭ وزىقتارى قانداي دەسەك، الدىمەن وتكەنىمىزگە ۇڭىلەيىك. رەسەي پاتشالىعىنىڭ وتارىندا بولىپ تىلىمىزدەن، تاريحىمىزدان، ادەبيەتىمىزدەن ايرىلعان شاقتا الاش ارىستارى قاراپايىم حالىقتىڭ ساناسىن وياتىپ، ءبىلىم بەرۋمەن قاتار، گازەت-جۋرنال شىعارىپ، ەرەن ەڭبەك ەتتى. مۇحامەدجان سەرالين – قازاق دالاسىندا جۋرنال شىعارعان العاشقى مايتالماننىڭ ءبىرى عانا ەمەس، جۋرنال ارقىلى حالىقتىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگىن، احۋالىن كورسەتە بىلگەن ءبىرتۋار تۇلعا. جۋرنالدى شىعارۋدا قاراجات جاعىنان قيىندىقتار بولعانمەن، ەل اراسىندا تۇسىندىرمە جۇمىس جۇرگىزىپ، قولداۋ ءبىلدىرۋشى جاندار تاپتى. العاشىندا جۋرنال كولەمى از بولدى، كەيىنىرەك 14-16 بەتتى قۇرادى. جۋرنال ەكى ايدا ەكى رەت جارىق كورە باستادى. ق. بەكحوجيننىڭ دالەلدەۋى بويىنشا جۋرنال تيراجى مىڭعا جەتتى. «ايقاپ» جۋرنالىن وقىرمان اسىعا كۇتىپ وقيتىن بولدى، الىس ەلدى مەكەندەردەن تولاسسىز اعىلعان حاتتار كەلىپ جاتتى.
حالىقتى ماسا بولىپ ىزىڭداپ، بىلىمگە شاقىرعان «ماسا» جيناعىنىڭ اۆتورى احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ قازاق جۋرناليستيكاسىنىڭ وركەندەۋىنە قوسقان ۇلەسى وراسان زور. مىرجاقىپ دۋلاتۇلى، احمەت بايتۇرسىنۇلى، ءاليحان بوكەيحانوۆتار جۇمىلا ءىس ارتقارىپ، «قازاق» گازەتىن شىعاردى. بۇل ازاماتتار–قيىن-قىستاۋ جاعدايدا، ءومىردىڭ سوقتىقپالى-سوقپاقسىز جولىندا مويىماستان ەلى ءۇشىن جانىن قيعان كۇرەسكەرلەر ەدى. اسىرەسە احمەت بايتۇرسىنۇلى ەش-سەبەپسىز، كىناسىز تالاي رەت اباقتىعا ءتۇستى، قازاق دالاسىنان قۋعىندالىپ، ورىنبورعا جەر اۋدارىلادى. «...جول ۇزاق، عۇمىر قىسقا، قولدان كەلگەنشە، عۇمىر جەتكەنشە ىستەپ كەتەلىك. مالشا وتتاپ، اساپ ءىشىپ، حالىق ءۇشىن قام قىلماي، قارىن تويعانشا ءماز بولىپ، مال ولىمىندە ولمەي» دەپ، الدىنا ماقسات قويىپ، «قازاق» گازەتىنىڭ نەگىزىن سالىپ، ءبىر توپ زيالى قاۋىمدى جانىنا جينايدى. رەسەي ۇكىمەتىنەن گازەت شىعارۋعا قولداۋ تاپپاسا دا، قاجىدان، بايدان، جاستار مەن ۇستازداردان تيىن-تەبەن جيناپ، ءىس باستايدى. جوعارىدان باقىلاۋلار، تىنتۋلەر، جاۋاپقا تارتۋشىلىقتار بولىپ، ايىپپۇل سالىنىپ، قىسىمشىلىق كورسەتىلدى، الايدا گازەت جۇمىسى توقتامادى. وسىعان قاراماستان گازەت اۋقىمى كەڭەيىپ، ايدارلار سانى ارتتى. پوەزيا، پروزا، ۇزدىك اۋدارمالار «ولەڭ-جىر» ايدارىنان تۇراقتى جاريالانىپ تۇردى. ءبىر توپ زيالى جاستاردىڭ باسىن قوسىپ، ەڭبەك ەتكن احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ كەمەڭگەرلىگىنە قايران قالام.
تاۋەلسىزدىك العان جىلدارى تۇرمىس-تىرشىلىك، ەل ەكونوميكاسى كۇرت تومەندەگەن ساتتە كامال سمايىلوۆ، شەرحان مۇرتازا سىندى قالامگەرلەردىڭ ەل ىشىندەگى حال-احۋالدى كوتەرىپ، حات جازىسىپ، «ەلىم ساعان ايتام، ەل باسى سەن دە تىڭدا!» اتتى ەڭبەك جاريالاۋى بيلىك باسىنداعىلارعا دا ۇلكەن ساباق بولدى. ۇلت قامىن جەگەن زيالىلار جيىرماسىنشى عاسىردىڭ سوڭى حالىققا قيىن سوققانىن اشىق جازدى، ەلىمىزدە جارىق كورەتىن گازەت-جۋرنالداردىڭ سانى مىڭ ەكى ءجۇز بولسا، تەك ەكى ءجۇزى عانا قازاق تىلىندە ەكەنىن مالىمدەدى، تاۋلىك بويى قازاق تىلىندە حابار بەرەتىن ارنانىڭ جوقتىعىن دا قوزعادى، ەل تىرشىلىگىن تۇگەلدەي ءسوز ەتتى.
قازىر ەلىمىز وركەندەپ، تاۋەلسىزدىكتىڭ جاڭا تاڭى اتتى. قازاق تىلىندە ءجۇز پايىز حابار تاراتاتىن ارنالار اشىلدى. «Qazaqstan»، «حابار»، «حابار 24»، «Astana»، «كتك»، بالالارعا ارنالعان «Balapan» تەلەارناسى، سپورتتىق، مۋزىكالىق، ءدىني، تاريحي، مادەني ارنالار اشىلىپ، ءارتۇرلى فورماتتاعى تەلەجوبالار كورەرمەنگە جول تارتتى. قازاق تىلىندە جاريالاناتىن «ەگەمەن قازاقستان»، «انا ءتىلى»، «قازاق ادەبيەتى»، «جاس الاش»، «اقيقات»، «اڭىز ادام» ت.ب. گازەت-جۋرنالداردىڭ سانى ارتتى. بۇل دەگەنىمىز – ۇلكەن باقىت، ۇلكەن جەتىستىك! شەر اعا! كامال دوسىڭىزبەن جازىسقان حاتتارداعى ارمان-ماقسات بۇگىن شىن مانىندە جۇزەگە اسىپ جاتىر.
«تۇرىك دانالارى» تەلەباعدارلاماسىنىڭ جەتەكشىسى مارات بارمانقۇلوۆتىڭ زەرتتەۋى قازاق حالقىن تاريحتان حاباردار ەتتى. باعدارلاما جۇرگىزۋشىسى، جۋرناليست، اقىن جۇماش كەنەباي ەكەۋىنىڭ ىسكەرلىگى ارقاسىندا باعدارلامانىڭ وتىز مينۋتتان تۇراتىن قىرىققا جۋىق سانى جارىق كوردى. باعدارلاما كورەرمەنگە دە قىزىقتى بولدى، سۇحبات پەن اڭگىمەدەن گورى مۋزىكالىق سۇيەمەلدەۋ، ولەڭ جولدارى باعدارلاماعا ءسان مەن ءار بەردى. ءتىپتى، بۇگىندە مۇنداي باعدارلاما جوقتىڭ قاسى.
جوعارىدا شولىپ وتكەن تۇلعالار – جۋرناليستيكا سالاسىنىڭ تارلاندارى جانە ءبىر توبى عانا، مەن ۇلگى تۇتاتىن تۇلعالار بالكىم ودان دا كوپ. ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەسيتەتىنىڭ جۋرناليستيكا فاكۋلتەتىندە وتكەن «جاس تىلشىلەر» فورۋمى مەنىڭ ىزدەنىسىم مەن ەڭبەككە دەگەن قۇلشىنىسىمدى وياتتى. جۋرناليستيكا فاكۋلتەتىندەگى ساياحات بارىسىندا م.بارمانقۇلوۆ اتىنداعى تەلەستۋديادا بولدىم. ءال-فارابي اتىنداعى ءبىلىم ورداسىندا م.بارمانقۇلوۆ جاستارعا قانشاما ۇلگى-ونەگە بەردى، قانشاما ءدارىس وتكىزدى. وسىنداي تۇلعانىڭ اتىنداعى ستۋديادا بولۋدىڭ ءوزى ءبىر عانيبەت ەمەس پە؟! بۇل جەر–م.بارمانقۇلوۆتىڭ تابانى تيگەن، ەڭبەگى سىڭگەن جەر. ۇلى تۇلعانىڭ ارتىندا قالعان ءىزباسارلارى وسى ستۋديادا تاجىريبەدەن ءوتىپ، ماشىقتاندى. مەن دە وسى كيەلى جەردە ءبىلىم الىپ، ءىزباسارلارىنىڭ ءبىرى اتانعىم كەلەدى، تاڭداعان ماماندىعىمنىڭ ادال يەسى بولعىم كەلەدى. تۇركى الەمىنىڭ مول قازىناسىن زەرتتەپ، ومىرگە جاڭا جوبا اكەلسەم دەپ ارماندايمىن. ال ءىزباسار اتانۋ–وڭاي دۇنيە ەمەس، ىزباسارلىققا لايىق بولۋ ءۇشىن جاۋاپكەرشىلىك جۇگىن ارقالاپ، قيىن جولدى ءجۇرىپ ءوتۋ كەرەك.
ايسۇلۋ سەزحان،
اباي اتىنداعى ورتا مەكتەپ-گيمنازياسىنىڭ
11-سىنىپ وقۋشىسى،
قاسكەلەڭ قالاسى،
الماتى وبلىسى.
عىلىمي جەتەكشىسى جيدەگۇل ابدىجادىلقىزى
