ءشامىل سالمانۇلى باساەۆ، 1965 جىلى 14 قاڭتاردا شەشەن-ينگۋش اۆتونومياسىندا دۇنيەگە كەلگەن. ۇلتى-شەشەن. 1-ءشى جانە 2 ءشى شەشەن سوعىسىندا پرەزيدەنت د.دۋداەۆ جاعىندا سوعىسقان.
«№1 تەرررورشى» ءشامىل باساەۆتىڭ كوزىن جويۋ (باسقا مالىمەتتەر بويىنشا ول ءوزىن-ءوزى جارىپ جىبەرگەن) وپەراتسياسى 2006 جىلى 10 شىلدەدە ورىندالعان. ينگۋشەتيا رەسپۋبليكاسىنداعى ەكاجەۆو اۋىلى ماڭىندا ءشامىل باساەۆقا ەرىپ جۇرگەن قارۋ-جاراق پەن جارىلعىش زات تيەلگەن كاماز كولىگى جارىلعان. 1995 جىلى بۋدەننوۆسكىدەگى سودىرلار شابۋىلىن ءشامىل باساەۆ باسقارعان. 2002 جىلى قازاندا دۋبروۆكاداعى تەاتر عيماراتىن باسىپ العاندا دا، گروزنىيدا ۇكىمەت ءۇيىنىڭ جانىندا جارىلعىش تولى جۇك كولىگىن جارعاندا دا، 2004 جىلى بەسلانداعى مەكتەپتە بالالاردى كەپىلدىككە العاندا دا بۇل تەراكتىلەردىڭ بارلىعىنا جاۋاپكەرشىلىكتى ءشامىل باساەۆ وزىنە العان. ونىڭ موينىندا بۇدان دا باسقا قاندى وقيعالاردىڭ جاۋاپكەرشىلىگى بار. ءشامىل باساەۆتى كوزى تىرىسىندە بىرنەشە رەت «ءولدى» دەپ جاريالاعان. مۇنداي اقپارات ەڭ العاش 1995 جىلى تارادى. ودان سوڭ باساەۆتى 2000, 2002 جانە 2005 جىلدارى دا «ولتىرگەن». ال 2006 جىلى باساەۆتىڭ راسىمەن ولگەنى انىقتالعان سوڭ رەسەي باسشىلىعى ونى تەررورمەن كۇرەستەگى شەشۋشى وقيعا دەپ اتاعان. 2004-2007 جىلدارى شەشەنستان پرەزيدەنتى بولعان الۋ الحانوۆ وقيعانىڭ ەرتەسىندە-اق ءشامىل باساەۆتىڭ كوزىن جويۋ «رەسپۋبليكا اۋماعىنداعى تەررورعا قارسى وپەراتسيانىڭ قورىتىندىسىن شىعارادى» دەگەن ەدى. سول تۇستا رەسەي قورعانىس ءمينيسترى بولعان سەرگەي يۆانوۆ: «تەرروريستىڭ جويىلعانى – باندانىڭ كۇلى كوككە ۇشتى دەگەن ءسوز ەمەس. الدا جۇمىس كوپ. ول جۇمىس ءجۇرىپ تە جاتىر. دەگەنمەن، باساەۆتىڭ ءولتىرىلۋى – شەشۋشى وقيعا. ول ءبىزدىڭ بەن لادەن بولاتىن»، – دەگەن ەدى.
«موسكوۆسكي كومسومولەتس» گازەتىنىڭ شولۋشىسى ۆاديم رەچكالوۆ ءشامىل باساەۆتىڭ كوزىن جويۋ وپەراتسياسى بىلايشا سۋرەتتەيدى: «قارۋ تيەلگەن جۇك كولىگى باساەۆتىڭ جۇرەتىن جولىمەن وعان قاراي جاقىندادى، وندا الىستان ىسكە قوسۋعا بولاتىن جارىلعىش ورناتىلعان. مەنىڭشە، ول جۇك كولىگىنە مىنە بەرگەندە نە وعان جاقىن بارعاندا جارىپ جىبەرگەن. جاقىن ماڭدا بىردە-ءبىر چەكيستىڭ بولماعانى، ولاردىڭ ون ساعاتتان سوڭ ءبىر-اق كەلگەنى دە فسب (رەسەي فەدەرالدىق قاۋىپسىزدىك قىزمەتى – رەد.) نۇسقاسىن راستاپ تۇر. سەبەبى، ينگۋشەتيا – حالىق وتە تىعىز ورنالاسقان رەسپۋبليكا. ەگەر وندا فسب قىزمەتكەرى باساەۆ ولەردەن بۇرىن بارىپ قويسا، اقپارات لەزدە تاراۋى دا مۇمكىن ەدى. سوندىقتان ولار الىستا بولىپ، ارتىنان ءبىر-اق كەلگەن. باساەۆتى جويۋعا اتسالىسقان ادام دا ول جەردەن كەتىپ ۇلگەرۋى ءۇشىن ولار ءبىراز ۋاقىت ءوز جەڭىستەرىن جاريالاماي كۇتىپ وتىردى».
ال «مەموريال» ادام قۇقىقتارىن قورعاۋ ورتالىعى كەڭەسىنىڭ توراعاسى الەكساندر چەركاسوۆ وقيعانىڭ وزگەشە ۆاريانتىن ۇسىنادى:
– 2006 جىلى 10 شىلدەدە ءشامىل باساەۆ قازا تاپقان سوڭ ارنايى قىزمەت تەرروريستىڭ كوزىن جويۋ وپەراتسياسى ءساتتى اياقتالعانىن حابارلاعان. دەگەنمەن، ارىپتەستەرىممەن بارىپ باساەۆ ولگەن جەردى قاراپ كورگەندە بايقاعان ۇساق دەتالدارعا كوز سالساق، بۇل ءبىزدىڭ كۇشتىك قۇرىلىمدار ءۇشىن كۇتپەگەن توسىن سىي بولعانعا ۇقسايدى.
– ونى نەدەن بايقادىڭىز؟
– ەگەر بۇل جوسپارلى وپەراتسيا بولسا، وندا باساەۆ ولگەن جەردى مۇقيات قاراپ، زاتتاي ايعاق بولادى-اۋ دەگەن نارسەلەردىڭ بارلىعىن الىپ كەتكەن بولار ەدى. وقيعا ورنىنا كەلگەن تەرگەۋ توبى ول جەردى قورشاماعان دا، قاجەت نارسەنىڭ ءبارىن جيناماعان دا. جارىلىستان سوڭ ول جەردە ادەتتە شابۋىلداۋشى ۇشاقتار مەن تىكۇشاقتاردا قولدانىلاتىن جۇزدەگەن رەاكتيۆتى سنارياد شاشىلىپ قالعان. تۇرعىندارعا قاۋىپ ءتوندىرىپ، ماڭايدا شاشىلىپ جاتقان ول سناريادتاردى جيناماعان. جۇرگىزۋشىمىز رەسپۋبليكالىق ومون-عا حابارلاسىپ، ولار جارىلىس بولعان جەرگە ساپەرلارىن جىبەردى. ساپەرلار ءبىراز كۇن بويى ديقانشىلار قۇساپ الگى جەردى كەزىپ ءجۇرىپ رەاكتيۆتى سناريادتاردى ءبىر-بىرلەپ جاردى. سناريادتاردىڭ ءبىر ەرەكشەلىگى – بارلىعى قولدان جىبەرۋگە لايىقتالعان. ولارعا يزولەنتانىڭ كومەگىمەن سىم جالعانعان، دەمەك ولاردى باسقارىلمايتىن زىمىراننىڭ ادەتتەگى باعىتتاۋشىلارى ارقىلى ەمەس، باسقا جولمەن جىبەرۋدى كوزدەگەن. ال جارىلىس فۋرگوننىڭ قاسىندا بولعان. باساەۆ شۇڭقىر بولىپ قالعان جەرگە جاقىن تۇستا وتىرعان، جارىلىستان ونىڭ ەكى قولى مەن باسىن جۇلىپ اكەتكەن، دەمەك ول كۇشتى جارىلعىشتى قولىمەن ۇستاعان سياقتى.
– ول سوندا نە بولۋى مۇمكىن؟
– تەحنيكا جاڭالىقتارىنا قۇمار ءنومىرى ءبىرىنشى تەررورشى قيىندىققا تاپ بولعان سياقتى. ودان سوڭ «سامودەلكين شەبەر» ءوزى جاساعان جارىلعىشتى وزگەرتكەن. ۇلكەن شابۋىلدان سوڭ وقيعا ورنىنا كۇشتىك قۇرىلىم قىزمەتكەرلەرىن جىبەرەتىنى انىق. مۇنداي جاعدايدا سودىرلاردىڭ ءجيى قولداناتىن تاكتيكاسى – وقيعا ورنىنا كەلگەن كۇشتىك قۇرىلىم قىزمەتكەرلەرى مەن تەرگەۋ توبىن جارىپ جىبەرۋ ءۇشىن سنارياد قويادى. باساەۆ سونداي ءبىر كۇشتى جارىلعىش زاتتى قاراپ وتىرىپ، ابايسىزدا جارىلعان سياقتى. ەكى قولى ەكى جاققا، باسى باسقا جاققا ۇشىپ كەتكەن.
– قاسىندا تاعى ءتورت سودىر قازا تاپتى.
ءشامىل باساەۆ بەلسەندى تەررورلىق توپتىڭ تەك رەسمي باسشىسى عانا ەمەس، ميى قىزمەتىن اتقارعان.
– ءيا، قاسىندا تاعى بىرنەشە سودىر ءولدى. ارادا بىرنەشە كۇن وتكەن سوڭ سول ماڭداعى قۇلاپ تۇرعان عيماراتتاردى ارالاپ ءجۇرىپ تاعى ءبىر ادامنىڭ باس سۇيەگىن تاۋىپ الدىم. ونى تەرگەۋ توبىنا بەرسىن دەپ ينگۋش ومون-ىنىڭ ساپەرلارىنا تاپسىردىم، مۇمكىن سول ارقىلى كىم ەكەنىن تاۋىپ قالار دەپ تە ويلادىم. تەرگەۋ توبى مۇنداي ايعاقتى تابۋعا مۇلدە دايىن بولماسا كەرەك. ودان كەيىنگى كۇندەرى دە جاڭا توپ جىبەرىپ، ءشامىل باساەۆ وزىمەن الىپ جۇرگەن بۇكىل اقپاراتتى تاۋىپ، ىسكە تىركەپ قويار دەپ ويلاعانمىن. ودان سوڭ ءبىزدىڭ رەسەيدە تۇراتىنىمىزدى دالەلدەيتىن باسقا دا قىزىقتى جايتتار بولدى. ەستۋىمىزشە، باساەۆتىڭ قولى جۇلىنىپ كەتكەن. ونىڭ ساۋساق ىزدەرىن الۋ ءۇشىن قولدى فورمالينگە ساقتاپ قويعان. ساۋساق ىزدەرىن العان سوڭ قاراسا، باساەۆ تۋرالى ىستە ونىڭ ءوز ساۋساق ىزدەرى مۇلدە بولماي شىققان. دەمەك، ول ىزدەۋدە بولعان ون بەس جىلدىڭ ىشىندە ەشكىم ونىڭ ساۋساق ىزدەرىن ءبىر جەردەن الىپ، ىسكە قوسىپ قويۋعا تىرىسپاعان. دەمەك، مۇندا كەزدەيسوق ساتتىلىك پەن شالاعايلىق قاتار كەلگەن. كەيدە ءتىپتى شالاعايلاردىڭ دا جولى بولىپ جاتادى.
– دەسە دە، ءدال وسى باساەۆتىڭ قازاسىنان سوڭ كۇشتىك قۇرىلىمدار بەلگىلى ءبىر جەتىستىكتەرگە جەتە باستادى.
– ءيا، شىنىمەن دە باساەۆ ولگەن سوڭ جاسىرىن قارۋلى توپتار ءبىراز ۋاقىت سانسىراپ قالدى. ءشامىل باساەۆ بەلسەندى تەررورلىق توپتىڭ تەك رەسمي باسشىسى عانا ەمەس، ميى قىزمەتىن اتقارعان. بۇدان سوڭ ونىڭ ورنىن الماستىراتىن لايىقتى ادام تابىلماعانى انىق. ىقپالدى باسشىسى جوق جاسىرىن ۇيىم بىرنەشە جىل ارالىعىندا قۇردىمعا كەتتى. باساەۆتان سوڭ جاسىرىن توپتار قاتتى وزگەردى. 2009 جىلى شەشەنستاندا تەررورمەن كۇرەس وپەراتسياسىنىڭ اياقتالۋى – ەرەكشە جەتىستىكتىڭ بەلگىسى ەدى.
– بۇل ارالىقتا جاسىرىن ۇيىمداردىڭ قۇرىلىمى قالاي وزگەردى؟
– 2000-جىلداردىڭ باسىندا سەپاراتيستىك قوزعالىس دۇنيەجۇزىلىك يسلام قوزعالىسىنىڭ، الەمدىك جيھادتىڭ ءبىر بولىگىمىز دەسە، كەيىننەن بۇل ۇلتشىلدىق باعىتقا قاراي وزگەردى، ياعني «مۇندا ءبىزدىڭ ءوز شارۋامىز، ءوز پروبلەمالارىمىز بار، ءبىز سولاردى شەشىپ جاتىرمىز» دەگەنگە ويىستى. بۇل شەشەن سودىرلارىنىڭ ەڭ اۋەلى شەشەن كۇشتىك قۇرىلىمدارىنا قارسى ارەكەتتەرى بولاتىن. ءارى قاراي نە بولاتىنىن بىلمەيمىن. سەبەبى جاسىرىن ۇيىمدار وزگەردى، رەبرەندينگ جاسادى، قازىر ولاردىڭ ۇياشىقتارىنىڭ كوبى «يسلام مەملەكەتى» ەكسترەميستىك توبىنا انت بەردى. ەكىنشى جاعىنان، جالپى كاۆكازدا قانداي دا ءبىر بىرىڭعاي تەندەنتسيا بايقالمايدى. بۇل رەسپۋبليكالارداعى جاسىرىن توپتاردى، ونداعى اكىمشىلىك جانە كۇشتىك قۇرىلىمداردىڭ جاسىرىن توپتارمەن كۇرەس تاكتيكاسىن جەكە-جەكە ءارى جان-جاقتى قاراستىرۋىمىز كەرەك. ارينە، بۇكىل كاۆكازعا ورتاق جاسىرىن ۇيىم ءفورمالدى تۇردە بار، ونىمەن كۇرەسەتىن رەسەيدىڭ فەدەرالدىق كۇشتىك قۇرىلىمدارى دا بار، بىراق ونىڭ نيۋانستارى دا كوپ.
– ماسەلەن، ينگۋشەتيادا «جۇمساق كۇش» تاكتيكاسىن قولداندى، بۇل ءادىس ناتيجەسىن بەرگەن سياقتى. شەشەنستانداعى قاتاڭ كۇش، جاپپاي باقىلاۋ تاكتيكاسىنىڭ بەلگىلى ءبىر دارەجەدە الدامشى تۇراقتىلىقتى ساقتاپ تۇرعانىن بايقايمىز.
– 2004 جىلى ينگۋشەتيانىڭ ءتۇرلى ايماقتارىندا ىشكى ىستەر جانە قورعانىس مينيسترلىكتەرىنىڭ نىساندارىنا شابۋىل جاساۋعا جۇزدەگەن سودىر قاتىستى. رەسپۋبليكا باسشىلىعىنا يۋنۋسبەك ەۆكۋروۆ كەلىپ، ادامي كەلبەتتەگى تەررورعا قارسى شارالارعا كىرىسكەن سوڭ مۇنىڭ ءبارى ءبىر جىلعا جەتپەي ناتيجەسىن بەرە باستادى. 2009 جىلى يۋنۋسبەك ەۆكۋروۆقا قاستاندىق جاساپ، ول حال ۇستىندە جاتقاندا رەسپۋبليكادا ەشتەڭە بولعان جوق. كەيىن سالافيلىك اعىمداردى بەيبىت قوعامعا ارالاستىرۋ، اۋىر قىلمىس جاساماعان سودىرلاردىڭ ورماننان شىعۋىنا، تاۋدان تۇسۋىنە مۇمكىندىك بەرۋ ارقىلى ەۆكۋروۆ ينگۋشەتيانى سولتۇستىك كاۆكازداعى ەڭ قاۋىپسىز ەلگە اينالدىردى.
مۇحتار ەكەي
"ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى
