Şämıl Salmanūly Basaev, 1965 jyly 14 qaŋtarda Şeşen-inguş avtonomiiasynda düniege kelgen. Ūlty-şeşen. 1-şı jäne 2 şı Şeşen soǧysynda Prezident D.Dudaev jaǧynda soǧysqan.
«№1 terrrorşy» Şämıl Basaevtyŋ közın joiu (basqa mälımetter boiynşa ol özın-özı jaryp jıbergen) operasiiasy 2006 jyly 10 şıldede oryndalǧan. İnguşetiia respublikasyndaǧy Ekajevo auyly maŋynda Şämıl Basaevqa erıp jürgen qaru-jaraq pen jarylǧyş zat tielgen KAMAZ kölıgı jarylǧan. 1995 jyly Budennovskıdegı sodyrlar şabuylyn Şämıl Basaev basqarǧan. 2002 jyly qazanda Dubrovkadaǧy teatr ǧimaratyn basyp alǧanda da, Groznyida ükımet üiınıŋ janynda jarylǧyş toly jük kölıgın jarǧanda da, 2004 jyly Beslandaǧy mektepte balalardy kepıldıkke alǧanda da būl teraktılerdıŋ barlyǧyna jauapkerşılıktı Şämıl Basaev özıne alǧan. Onyŋ moinynda būdan da basqa qandy oqiǧalardyŋ jauapkerşılıgı bar. Şämıl Basaevty közı tırısınde bırneşe ret «öldı» dep jariialaǧan. Mūndai aqparat eŋ alǧaş 1995 jyly tarady. Odan soŋ Basaevty 2000, 2002 jäne 2005 jyldary da «öltırgen». Al 2006 jyly Basaevtyŋ rasymen ölgenı anyqtalǧan soŋ Resei basşylyǧy ony terrormen kürestegı şeşuşı oqiǧa dep ataǧan. 2004-2007 jyldary Şeşenstan prezidentı bolǧan Alu Alhanov oqiǧanyŋ ertesınde-aq Şämıl Basaevtyŋ közın joiu «respublika aumaǧyndaǧy terrorǧa qarsy operasiianyŋ qorytyndysyn şyǧarady» degen edı. Sol tūsta Resei qorǧanys ministrı bolǧan Sergei İvanov: «Terroristıŋ joiylǧany – bandanyŋ külı kökke ūşty degen söz emes. Alda jūmys köp. Ol jūmys jürıp te jatyr. Degenmen, Basaevtyŋ öltırıluı – şeşuşı oqiǧa. Ol bızdıŋ ben Laden bolatyn», – degen edı.
«Moskovskii komsomoles» gazetınıŋ şoluşysy Vadim Rechkalov Şämıl Basaevtyŋ közın joiu operasiiasy bylaişa suretteidı: «Qaru tielgen jük kölıgı Basaevtyŋ jüretın jolymen oǧan qarai jaqyndady, onda alystan ıske qosuǧa bolatyn jarylǧyş ornatylǧan. Menıŋşe, ol jük kölıgıne mıne bergende ne oǧan jaqyn barǧanda jaryp jıbergen. Jaqyn maŋda bırde-bır chekistıŋ bolmaǧany, olardyŋ on saǧattan soŋ bır-aq kelgenı de FSB (Resei federaldyq qauıpsızdık qyzmetı – red.) nūsqasyn rastap tūr. Sebebı, İnguşetiia – halyq öte tyǧyz ornalasqan respublika. Eger onda FSB qyzmetkerı Basaev ölerden būryn baryp qoisa, aqparat lezde tarauy da mümkın edı. Sondyqtan olar alysta bolyp, artynan bır-aq kelgen. Basaevty joiuǧa atsalysqan adam da ol jerden ketıp ülgeruı üşın olar bıraz uaqyt öz jeŋısterın jariialamai kütıp otyrdy».
Al «Memorial» adam qūqyqtaryn qorǧau ortalyǧy keŋesınıŋ töraǧasy Aleksandr Cherkasov oqiǧanyŋ özgeşe variantyn ūsynady:
– 2006 jyly 10 şıldede Şämıl Basaev qaza tapqan soŋ arnaiy qyzmet terroristıŋ közın joiu operasiiasy sättı aiaqtalǧanyn habarlaǧan. Degenmen, ärıptesterımmen baryp Basaev ölgen jerdı qarap körgende baiqaǧan ūsaq detaldarǧa köz salsaq, būl bızdıŋ küştık qūrylymdar üşın kütpegen tosyn syi bolǧanǧa ūqsaidy.
– Ony neden baiqadyŋyz?
– Eger būl josparly operasiia bolsa, onda Basaev ölgen jerdı mūqiiat qarap, zattai aiǧaq bolady-au degen närselerdıŋ barlyǧyn alyp ketken bolar edı. Oqiǧa ornyna kelgen tergeu toby ol jerdı qorşamaǧan da, qajet närsenıŋ bärın jinamaǧan da. Jarylystan soŋ ol jerde ädette şabuyldauşy ūşaqtar men tıkūşaqtarda qoldanylatyn jüzdegen reaktivtı snariad şaşylyp qalǧan. Tūrǧyndarǧa qauıp töndırıp, maŋaida şaşylyp jatqan ol snariadtardy jinamaǧan. Jürgızuşımız respublikalyq OMON-ǧa habarlasyp, olar jarylys bolǧan jerge saperlaryn jıberdı. Saperlar bıraz kün boiy diqanşylar qūsap älgı jerdı kezıp jürıp reaktivtı snariadtardy bır-bırlep jardy. Snariadtardyŋ bır erekşelıgı – barlyǧy qoldan jıberuge laiyqtalǧan. Olarǧa izolentanyŋ kömegımen sym jalǧanǧan, demek olardy basqarylmaityn zymyrannyŋ ädettegı baǧyttauşylary arqyly emes, basqa jolmen jıberudı közdegen. Al jarylys furgonnyŋ qasynda bolǧan. Basaev şūŋqyr bolyp qalǧan jerge jaqyn tūsta otyrǧan, jarylystan onyŋ ekı qoly men basyn jūlyp äketken, demek ol küştı jarylǧyşty qolymen ūstaǧan siiaqty.
– Ol sonda ne boluy mümkın?
– Tehnika jaŋalyqtaryna qūmar nömırı bırınşı terrorşy qiyndyqqa tap bolǧan siiaqty. Odan soŋ «Samodelkin şeber» özı jasaǧan jarylǧyşty özgertken. Ülken şabuyldan soŋ oqiǧa ornyna küştık qūrylym qyzmetkerlerın jıberetını anyq. Mūndai jaǧdaida sodyrlardyŋ jiı qoldanatyn taktikasy – oqiǧa ornyna kelgen küştık qūrylym qyzmetkerlerı men tergeu tobyn jaryp jıberu üşın snariad qoiady. Basaev sondai bır küştı jarylǧyş zatty qarap otyryp, abaisyzda jarylǧan siiaqty. Ekı qoly ekı jaqqa, basy basqa jaqqa ūşyp ketken.
– Qasynda taǧy tört sodyr qaza tapty.
Şämıl Basaev belsendı terrorlyq toptyŋ tek resmi basşysy ǧana emes, miy qyzmetın atqarǧan.
– İä, qasynda taǧy bırneşe sodyr öldı. Arada bırneşe kün ötken soŋ sol maŋdaǧy qūlap tūrǧan ǧimarattardy aralap jürıp taǧy bır adamnyŋ bas süiegın tauyp aldym. Ony tergeu tobyna bersın dep inguş OMON-ynyŋ saperlaryna tapsyrdym, mümkın sol arqyly kım ekenın tauyp qalar dep te oiladym. Tergeu toby mūndai aiǧaqty tabuǧa mülde daiyn bolmasa kerek. Odan keiıngı künderı de jaŋa top jıberıp, Şämıl Basaev özımen alyp jürgen bükıl aqparatty tauyp, ıske tırkep qoiar dep oilaǧanmyn. Odan soŋ bızdıŋ Reseide tūratynymyzdy däleldeitın basqa da qyzyqty jaittar boldy. Estuımızşe, Basaevtyŋ qoly jūlynyp ketken. Onyŋ sausaq ızderın alu üşın qoldy formalinge saqtap qoiǧan. Sausaq ızderın alǧan soŋ qarasa, Basaev turaly ıste onyŋ öz sausaq ızderı mülde bolmai şyqqan. Demek, ol ızdeude bolǧan on bes jyldyŋ ışınde eşkım onyŋ sausaq ızderın bır jerden alyp, ıske qosyp qoiuǧa tyryspaǧan. Demek, mūnda kezdeisoq sättılık pen şalaǧailyq qatar kelgen. Keide tıptı şalaǧailardyŋ da joly bolyp jatady.
– Dese de, däl osy Basaevtyŋ qazasynan soŋ küştık qūrylymdar belgılı bır jetıstıkterge jete bastady.
– İä, şynymen de Basaev ölgen soŋ jasyryn qaruly toptar bıraz uaqyt sansyrap qaldy. Şämıl Basaev belsendı terrorlyq toptyŋ tek resmi basşysy ǧana emes, miy qyzmetın atqarǧan. Būdan soŋ onyŋ ornyn almastyratyn laiyqty adam tabylmaǧany anyq. Yqpaldy basşysy joq jasyryn ūiym bırneşe jyl aralyǧynda qūrdymǧa kettı. Basaevtan soŋ jasyryn toptar qatty özgerdı. 2009 jyly Şeşenstanda terrormen küres operasiiasynyŋ aiaqtaluy – erekşe jetıstıktıŋ belgısı edı.
– Būl aralyqta jasyryn ūiymdardyŋ qūrylymy qalai özgerdı?
– 2000-jyldardyŋ basynda separatistık qozǧalys düniejüzılık islam qozǧalysynyŋ, älemdık jihadtyŋ bır bölıgımız dese, keiınnen būl ūltşyldyq baǧytqa qarai özgerdı, iaǧni «mūnda bızdıŋ öz şaruamyz, öz problemalarymyz bar, bız solardy şeşıp jatyrmyz» degenge oiysty. Būl şeşen sodyrlarynyŋ eŋ äuelı şeşen küştık qūrylymdaryna qarsy äreketterı bolatyn. Ärı qarai ne bolatynyn bılmeimın. Sebebı jasyryn ūiymdar özgerdı, rebrending jasady, qazır olardyŋ ūiaşyqtarynyŋ köbı «İslam memleketı» ekstremistık tobyna ant berdı. Ekınşı jaǧynan, jalpy Kavkazda qandai da bır bıryŋǧai tendensiia baiqalmaidy. Būl respublikalardaǧy jasyryn toptardy, ondaǧy äkımşılık jäne küştık qūrylymdardyŋ jasyryn toptarmen küres taktikasyn jeke-jeke ärı jan-jaqty qarastyruymyz kerek. Ärine, bükıl Kavkazǧa ortaq jasyryn ūiym formaldı türde bar, onymen küresetın Reseidıŋ federaldyq küştık qūrylymdary da bar, bıraq onyŋ niuanstary da köp.
– Mäselen, İnguşetiiada «jūmsaq küş» taktikasyn qoldandy, būl ädıs nätijesın bergen siiaqty. Şeşenstandaǧy qataŋ küş, jappai baqylau taktikasynyŋ belgılı bır därejede aldamşy tūraqtylyqty saqtap tūrǧanyn baiqaimyz.
– 2004 jyly İnguşetiianyŋ türlı aimaqtarynda ışkı ıster jäne qorǧanys ministrlıkterınıŋ nysandaryna şabuyl jasauǧa jüzdegen sodyr qatysty. Respublika basşylyǧyna Iýnusbek Evkurov kelıp, adami kelbettegı terrorǧa qarsy şaralarǧa kırısken soŋ mūnyŋ bärı bır jylǧa jetpei nätijesın bere bastady. 2009 jyly Iýnusbek Evkurovqa qastandyq jasap, ol hal üstınde jatqanda respublikada eşteŋe bolǧan joq. Keiın salafilık aǧymdardy beibıt qoǧamǧa aralastyru, auyr qylmys jasamaǧan sodyrlardyŋ ormannan şyǧuyna, taudan tüsuıne mümkındık beru arqyly Evkurov İnguşetiiany Soltüstık Kavkazdaǧy eŋ qauıpsız elge ainaldyrdy.
Mūhtar EKEI
"Adyrna" ūlttyq portaly
