باعزىدا ادام اۋلەتىن ءبىر-بىرىنە قاراما-قارسى ەكى لاگەردەگى رۋحتار قورشاپ تۇر دەگەن نانىم-سەنىم بولعان. ولار ادەتتە ىزگى جانە كەسىرلى رۋحتار. ادام وسى رۋحتاردىڭ قاتەرىنەن قورعانىپ، ساقتانۋ نەمەسە مەيىرىنە يە بولىپ، قولداۋىنا جەتۋدى كوزدەپ ارەكەتتەر جاساعان. ءوز ءىس-قيمىلدارىن سول يە-كيەلەرگە ۇيلەستىرۋ، ۇندەستىرۋ ماقساتىندا ءار ءتۇرلى ىرىم-تىيىمدى ويلاپ تاۋىپ، تۇرمىستا قولدانا باستاعان.
تىيىم (تابۋ) بولاتىن بەلگىلى ءبىر قاتەردەن ادامدى قورعاندىرۋ، ساقتاندىرۋ، سول ارقىلى تابيعات پەن الەۋمەتتىك كۇشتەردىڭ ريزاشىلىعىن الۋ ءۇشىن جاسالدى. ىرىم مەن تىيىمنىڭ مىندەتى بولاشاقتى ء(ىستى) بولجاۋ، ءساتتى ناتيجەگە جەتۋ ءۇشىن الدىن الا جوسپار قۇرۋ، بەلگىلى ءبىر قاعيدا-ەرەجەگە باعىنۋدى شارت ەتەدى. تىيىم العاشقى قاۋىم زامانىندا ماگيالىق تۇسىنىكپەن تىندەس باستالعانىمەن ۋاقىت وتە كەلە قوعام دامىعان تۇستا الەۋمەتتىك زاڭي مانگە يە بولا باستاعان. ەندى ادامدار رۋحتاردى ەمەس، پاك-كۇناھار، اق-قارا، وبال-ساۋاپ كاتەگورياسىن العا تارتقان. تىيىم – ول ادام ءسوزسىز ورىنداۋعا ءتيىستى، تالقىلاۋعا جاتپايتىن، قوعامدا قاتاڭ قالىپتاسقان، سىرەسكەن ەرەجەلەردىڭ جيىنتىعى. ونى ادام بالا كەزدەن ەستىپ، ۇيرەنىپ-ءبىلىپ، ولە-ولگەنشە ورىنداۋعا ءتيىستى.
ال، ىرىم بولسا، جەكە ادامنىڭ نەمەسە قاۋىمنىڭ جورۋ، بولجاۋ ارقىلى ورىنداۋعا ءتيىستى ەرەجەلەرى. بۇندا بولاشاقتى بولجاۋ، جورۋ فۋنكتسياسى باسىم. حالىقتىڭ ۇعىمىندا ىرىم ەكى ءتۇرلى بولادى:
1. جاقسى ىرىم. مىسالى: ا) اتتىڭ ەسىنەۋى; ءا) بالانىڭ توڭقايىپ جول قاراۋى; ب) ساۋىسقاننىڭ شىقىلىقتاۋى.
2. جامان ىرىم. مىسالى: ا) جاق تايانۋ; ءا) قولدى ارتقا ۇستاۋ; ب) تىزە قۇشاقتاۋ.
جالپى، ىرىمدى تابيعات پەن الەۋمەتتىك كۇشتەر تاراپىنان جەكە ادام بۇلجىتپاي ورىنداۋ ءۇشىن حاباردار ەتىپ، سەزدىرىلەتىن تۇتقيىل سيگنالدار، رامىزدىك ارەكەتتەر جۇيەسى دەۋگە بولادى. مىسالى: 1. جۇلدىز اقسا، ونى كورگەن كىسى «مەنىڭ جۇلدىزىم جوعارى» دەپ ايتۋ كەرەك; 2. بالا ءسۇت ءتىسى تۇسسە، ونى مايعا وراپ «جاسىق ءتىسىمدى الىپ، وتكىر ءتىسىمدى بەر» دەپ يتكە بەرۋى كەرەك; 3. ءۇيدىڭ ىرگەسىنە يت سارىسا، قۇت قۇيىلادى; 4. ەرتتەۋلى تۇرعان ات سىلكىنسە، جىن-شايتاندى ۇركىتىپ جاتقانى; 5. تۇندە جولىڭدا سيىر جاتسا، ساپارىڭ وڭ بولمايدى; 6.وقپاق شاقىرسا، بيە قۇلىن تاستايدى; 7. الدىڭنان تۇلكى قاشسا، ساپارىڭ ءساتتى بولادى; 8. سول قۇلاعىڭ شىڭىلداسا، بىرەۋ سەنى جامانداپ جاتىر.
ىرىمنىڭ كەلەسى ءبىر تۇرلەرى – جەكە ادامنىڭ ءوزى ىستەۋگە ءتيىستى ەمەس دەپ سانالعانىمەن قاۋىم تاراپىنان ەسكەرتىلمەسە، ياكي تالاپ ەتىلمەسە، ورىندالماي قالۋى ىقتيمال، ءبىر ۇشى تىيىممەن تىعىز بايلانىسىپ جاتقان ىرىمدار. بۇنىڭ ىرىمعا جاتاتىنى، جەكە ادام ابايسىزدا «سونى» ىستەپ وتىرسا، قاۋىمنىڭ ءجون-جوسىقتى بىلەتىن كىسىسى، «وعان» تىيىم سالىپ، سەبەبىن جولاي ءتۇسىندىرىپ، كىسىنى ساقتاندىرادى. مىسالى: جاق تايانبا. دەمەك، ىرىمنىڭ بۇل ءتۇرى «جەكە ادام» – «تىيىم سالىنعان ارەكەت» – «قاۋىم مۇشەسىنىڭ جورۋى» دەگەن ۇشتىككە تابان تىرەيدى. تىيىمدى ادام بۇلجىتپاي ورىنداۋعا ءتيىستى بولسا، ىرىم (نە جاقسى، نە جامان) جەكە ادام تاراپىنان (ارەكەت پەن ءسوز ارقىلى) ابدەن كورىنىس تاپقان سوڭ، ونى قاۋىم مۇشەسى جورۋ، ەسكەرتۋ، ءتۇسىندىرۋ تۇرىندە تالقىعا تۇسىرەتىن قۇندىلىق بولىپ سانالادى. سونىمەن، ىرىم-تىيىم جەكە ادام مەن قاۋىمنىڭ كەز-كەلگەن مۇشەسىنىڭ اراسىندا بەلسەندى سۇحبات، ەرىكسىز پىكىر الماسۋدى تۋدىرىپ، جەدەل رەتتەلەتىن الەۋمەتتىك-پسيحولوگيالىق كاتەگوريا.
ىرىم-تىيىمدا زاتتار مەن قۇبىلىستار بەلگىلى قاۋىمنىڭ تۇسىنىگى تۇرعىسىنان رامىزدەلەدى دە داعدىلى ءسوز تىركەسى ارقىلى كورىنىس تاۋىپ، باعزى ميفتىك ۇعىم جاڭاشا پىشىنگە ءتۇسىپ جاڭعىرتىلادى. ىرىمدا شىن مانىسىندە بولاشاقتى بولجاۋ – باسىمدىققا يە. ول كۇندەلىكتى ومىردە ءجيى ۇشىرايدى، كەزدەيسوق سيپاتتا جانە اۋىز ەكى تىلدە ءجيى قولدانىلىپ، ادامدى ادامدارمەن قىزۋ قاتىناستىراتىن قابىلەتكە يە.
قايتالاپ ايتساق، ىرىمنىڭ نەگىزگى ءمانى – بولاشاقتى بولجاۋ، بولۋعا ىقتيمال قاتەردەن ادامدى الدىن الا ساقتاندىرۋ، ءبىر سوزبەن ايتقاندا، جامانشىلىقتان قۇتقارۋ نەمەسە ورىندالۋعا ءتيىستى شاراپاتتى كورەگەندىكپەن سەزدىرىپ، قۋانىشقا كەنەلدىرۋ، سول قىزمەتتەرى ارقىلى جەكە ادامنىڭ الەۋمەتتىك-پسيحولوگيالىق احۋالىن وڭالدىرۋ.
سونىمەن، ىرىم-تىيىمدى قازاق فولكلورىندا كەزدەسەتىن ەڭ قىسقا ءارى ەڭ ومىرشەڭ جانردىڭ ءبىرى دەپ تانيمىز. ول ادامنىڭ كۇندەلىكتى تۇرمىس-تىرشىلىگىندە تۇتقيىلدان كورىنىس تاۋىپ، قاعىلەز باقىلاۋشىلار تارابىنان جاريا ەتىلەتىن، قوعامدىق سانادا باعزىدا قالىپتاسقان قاساڭ قاعيدالاردىڭ ءتۇيىنى، تۇيىرشىگى دەۋگە بولادى. ونىڭ عاسىرلار كەرۋەنىنە ءوتىپ، بۇگىنگى ۇرپاقتىڭ زەردەسىنە ۇيا سالۋى – قىسقا دا ۇشقىر، ۇتقىر دا تۇتقىر سيپاتىندا جاتىر.
ىرىم-تىيىمدار كارىقۇلاق ەستيار جاندار تاراپىنان باقىلانىپ، ۇنەمى قاداعالانىپ وتىراتىن قاسيەتكە يە. ول الەۋمەتتىك-قوعامدىق رەتتىلىكتى، ءتارتىپتى قالىپتاستىرۋشى، ورنىقتىرۋشى بىرەگەي جۇيە. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، ونى «زاڭعا دەيىنگى زاڭ» دەپ باعالاۋعا بولادى.
ءاربىر ىرىمنىڭ وزەگىندە ءبىر زامانداردا قوعامدا ماڭىزدى ءرول اتقارعان ادەت-عۇرىپتاردىڭ، سالت-داستۇرلەردىڭ سارقىنى، قۋاتتى قاينار كوزى جاتىر.
ىرىمنىڭ نەگىزگى ەرەكشەلىگى – ول وتە-موتە سەبەپ-سالدارلى. ونى ميفكە جاقىنداتىپ تۇرعانى ءدال وسى سيپاتى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، بۇندا قانداي ءبىر ارەكەتتى «ىستەسە نە بولادى؟» نەمەسە «ولاي ىستەۋگە بولمايدى، ونىڭ سەبەبى مىناداي» دەگەن ەتيولوگيالىق تۇسىنىك ورىن الادى.
ىرىم كەيدە قانداي ءبىر شۇعىل ارەكەتكە بايلانىستى تۋىندايدى. وعان قاۋىم ءمان بەرىپ، ءبىر مەزەت نازار اۋدارۋ ارقىلى قارىمتا جاۋاپ (پىكىر-تىلەك، كوزقاراس، باعا) بىلدىرەدى. ماسەلەن، بىرەۋ وقىستان تۇشكىرسە، وعان كوڭىل ءبولىنىپ، مىناداي سوزدەر ايتىلۋعا ءتيىس:
- «بەر ءتاڭىر، بەس ءجۇز جىلقى،
اسىعىپ ايتتىم، التى ءجۇز جىلقى،
جەتپەي ايتتىم، جەتى ءجۇز جىلقى».
- «جارەكىماللا، جارىلقا،
قۇنان قويدان قابىرعا».
- «اقتۇش، اق سيىردىڭ ءسۇتىن ءىش،
اق ءسۇت بەرەر ساعان كۇش!
شىم-شىم ءمولدىر سۋعا ءتۇس،
تۇماۋ تيسە، قۋا ءتۇس!».
ميفتىك تانىمدا الەم قاراما-قارسى ەكى جىككە جارىلىپ تۇرادى: جاقسى-جامان، ادال-حارام، ىستىق-سۋىق، وبال-ساۋاپ، شاراپات-كەساپات جانە ت.ب. ال، بارلىق ىرىم وسى كەراعار تۇسىنىككە تابان تىرەيدى.
ىرىم-تىيىم تۇرىك-موڭعول حالىقتارىنىڭ بارلىعىندا كەزدەسەدى. ونى ازەربايجاندار «سىناما»، قىرعىزدار «ىرىم-دارىمدار»، موڭعولدار «يور»، «تسەەر»، قالماقتار «يوري»، تاتارلار «ىرىم-يشانۋلار»، «سىنامىشتار» دەپ اتاعان.
ىرىم-تىيىمدار جەكەتوعاي ءومىر سۇرە بەرمەي كەيدە ماقال-ماتەلگە دە اينالىپ كەتەدى. سەبەبى، ىرىم-تىيىم مەن ماقال-ماتەل ەكەۋىندە دە حالىقتىڭ عاسىرلار بويى تابيعات پەن الەۋمەتتىك قۇبىلىستاردى باقىلاۋىندا تۋعان ناتيجەلەر قورىتىندىلانادى. ماسەلەن، «مولاعا قاراي جۇگىرمە»، «استى قورلاما»، «جىلاعانعا كۇلمە» دەگەن تىيىمدار «ولەتىن بالا مولاعا قاراي جۇگىرەدى»، «استى قورلاما قۇستىرادى، ەردى قورلاما ساستىرادى»، «كۇلگەن كۇلە جەتەدى، ەكى ەتەگىن تۇرە جەتەدى» دەگەن تۇردە ماقال-ماتەلگە اينالعانىن كورۋگە بولادى.
سونىمەن بىرگە، كەيبىر ىرىم-تىيىمدار قارعىسقا دا اينالادى. ايتالىق، «قۇر بەسىكتى تەربەتپە» دەگەن تىيىم «قۇر بەسىكتى تەربەتىپ قال!» پىشىنىندە قارعىس ءسوز بوپ ايتىلادى. ءتىپتى ەرتەگىلەردە كەيىپكەر كەسە-كولدەنەڭ تىيىمدارعا (ادەتتە ءۇش رەت) تاپ بولادى، بىراق ونى بۇزعاندىقتان شىم-شىتىرىق شىرعالاڭعا تۇسەدى، دەمەك كوركەم سيۋجەتتىڭ ديناميكالىق قارقىنمەن ءوربىپ-ورىستەۋىنە ءبىز تالداپ وتىرعان نىسان تۇرتكى بولادى. سونىمەن، ىرىم-تىيىم جەكە دارا تۇيىقتالىپ قالماي فولكلورلىق سان الۋان باسقا جانرلاردى دا تۇرلەندىرىپ، نارلەندىرە تۇسۋگە سەبەپشى بولعان.
ىرىم-تىيىم كوبىندە بۇيرىق رايدا ايتىلادى دا كەيدە اقىل-كەڭەسكە دە ۇقسايدى، راس ول بۇل تۇرعىدان ماقال-ماتەلگە جاقىنداعانىمەن تۇپكى مانىندە ەسكەرتۋ، ساقتاندىرۋ، بولۋعا ىقتيمال قاتەردىڭ الدىن-الۋ شاراسى جاتىر. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، ماقال-ماتەلدەر كەرسىنشە تاريحتا بولعان، باستان كەشكەن جايتتاردىڭ كۋاسى ىسپەتتى بولسا، ىرىم-تىيىمدا ۇنەمى بولاشاق بولجانادى. ايتالىق، «ءۇي يەن قالسا، توسەكتىڭ ۇستىنە پىشاق قويىپ كەت» دەگەن ىرىم اقىل-كەڭەسكە ۇقسايدى. ال، تۇپكى سەبەبىن تاراتىپ ايتساق، ءداستۇرلى تانىمدا يەن ۇيگە، بوس توسەككە جىن-شايتان قونۋى ىقتيمال، ونداي رۋح-يەلەر وتكىر ءجۇزدى سايمانداردان، پىشاقتان سەسكەنەدى، دەمەك، ىرىمدا پىشاق ارقىلى قاسكوي كۇشتى قۋ ماگياسى تۇسپالدانعان.
قورىتا ايتقاندا، ىرىم-تىيىم قازاق ماگيالىق فولكلورىنداعى شاعىن جانرلىق ءتۇر رەتىندە ەندى انىقتالىپ وتىر. بۇگىنگە دەيىن ءبىرسىپىرا ماتىندەر جيناقتالعانىمەن ارنايى زەرتتەلە قويماعان وسى شاعىن جانرلىق ءتۇردىڭ حالقىمىزدىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگىندە كوتەرىپ كەلە جاتقان جۇگى وراسان اۋىر ەكەندىگى بايقالادى.
ادەتتە كەيبىر ىرىمداردىڭ توبى دەرەۋ جورامال جاساۋعا يتەرمەلەپ، پسيحولوگيالىق احۋالعا تۇرتكى بولادى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، ول تازا پراكتيكالىق قىزمەت اتقاراتىن جانر. ىرىم-تىيىمدارعا ا.دانديس، ە.گ.پاۆلوۆا سەكىلدى عالىمدار سارالاۋ جاساعان. ءبىز قازاق ىرىم-تىيىمدارىن وزىندىك ەرەكشەلىگىنە ساي تومەندەگىدەي ەكى توپقا بولەمىز:
ءى. بەلگى-دابىل قاعۋشى ىرىم-تىيىمدار. (ماقساتى – بولاشاقتى بولجاۋ).
ءىى. ەرەجەلەۋشى — ىرىم -تىيىمدار (ماقساتى – ماگيالىق).
ءى. بەلگى-دابىل قاعۋشى ىرىم-تىيىمدار ادامنىڭ شاراسىنان تىس، تابيعاتتىڭ-تاعدىردىڭ ۇكىمى سەكىلدى سەزىلەدى. ايتالىق، «بوبەك توڭقايىپ جول قاراسا، الىستان جولاۋشىلاپ تۋىسقان كەلەدى»، «ءتىلىڭدى تىستەپ الساڭ، ۇيىڭە اشىققان قوناق كەلەدى»، «وڭ قاباعىڭ تارتسا، قۋاناسىڭ»، «قوي ىڭىرانىپ ۇيىقتاسا، قىس جايلى بولادى»، «ساۋىسقان شىقىلىقتاسا، الىستان حابار الاسىڭ» جانە ت.ب.
بۇلاردا بولاشاقتى بولجاۋ، جورۋ سارىنى باسىم. اتالعان ىرىم-تىيىمدار ادامنىڭ ەركىنەن، قالاۋىنان تىس، كەزدەيسوق، توسىن جاعدايدا تۋىندايدى.
ءىى. ەرەجەلەۋشى-ىرىم-تىيىمداردا ادامعا اقىل-كەڭەس بەرىلەدى دە، وندا «نە جاقسىلىقتىڭ، نە جاماندىقتىڭ» بەلگى-يشاراسى جاتقانى انىق بايقالادى. مىسالى، «تورعايدىڭ جۇمىرتقاسىن جارعان بالانىڭ بەتىنە سەكپىل تۇسەدى»، «جيەنىن ۇرعان ادامنىڭ قولى قالتىراۋىق بولىپ قالادى»، «ءتىلى جاي شىققان بالاعا يتاياقتان سۋ ىشكىزۋ كەرەك»، «اسپانعا اياعىڭدى كوتەرمە»، «ادامعا سۇق ساۋساعىڭدى كەزەمە»، ت.ب. بۇندا بولاشاقتى بولجاۋ سيپاتى السىرەگەنىمەن نە جاقسى، نە جاماندىققا تۇرتكى بولىپ تۇرعانى – وڭاي اڭعارىلادى، دەمەك ماگيالىق ايرىقشا باسىمدىققا يە. مىسالى: «ۇيگە كىرگەن جىلانعا اق قۇيىپ شىعارۋ كەرەك»، «قاسقىردىڭ اتىن اتاۋعا بولمايدى»، «ءسابيدىڭ اۋزىنا كيەلى ادام تۇكىرسە، ول مىقتى ازامات بولادى»، «مۇرىنىڭنان قان اعا بەرسە، اتتىڭ شاشاسىن تۇتاتساڭ تىيىلادى»، «كۇيەز ۇستاسا، سۇلۋ قىزدىڭ ارتىنان سالەم سالساڭ جازىلادى»، «ءبورىنىڭ تارامىسىن تۇتاتساڭ، ۇرىنىڭ قول-اياعى تارتىلادى» جانە ت.ب.
ەرەجەلەۋشى-ىرىم-تىيىم سونىمەن بىرگە تىيىممەن (تابۋ) تىعىز ۇشتاسىپ تۇرادى. ايتالىق، «اياعىڭدى كوككە كوتەرمە»، «بوساعانى كەرمە»، «باس كيىمىڭدى بوگدە ادامعا بەرمە»، «وتقا تۇكىرمە»، «كۇلدى باسپا»، «مالدى باسقا ۇرما»، «اكەڭ ءتىرى بولسا، كادەگە تارتىلعان باستى كەسۋگە قاقىڭ جوق».
ەرەجەلەۋشى – ىرىم-تىيىمدار اسىرە سەبەپ-سالدارلى بولادى. ال بەلگى-دابىل بەرۋشى ىرىم-تىيىمدار اسىرە بولجاعىش كەلەدى. ايتالىق، «مىسىق اعاشتى تىرناسا، قارلى-بۇرقاسىن بولادى»، «ايعىر تالاسسا، جىلقى تۇلىگى وسەدى»، «قوي كۇزدە ورىستەن اۋىزىنا ءشوپ تىستەپ قايتسا، قىستا جۇت بولادى». بۇل توپتاعى ىرىم-تىيىمدار حالىقتىڭ ۇزاق جىلدار تابيعاتتى باقىلاۋىنان، ءومىر-تىرشىلىكتى تانۋىنان تۋعاندىقتان بەلگىلى دارەجەدە عىلىمي دالەلدەرگە جاقىن بولادى دا، شىنشىلدىق قاسيەتى كۇشەيىپ، ماگيالىق (نانىم-سەنىمدىك) سيپاتى السىرەيدى. ال، ەرەجەلەۋشى – ىرىم-تىيىمداردا ماگيا زور قىزمەت اتقارادى. ايتالىق، «اق جاۋىن تىيىلماسا، كەنجە بالالاردىڭ دامبالىن شەشىپ، اسپانعا ارتىن كورسەتىپ، توڭقايتۋ كەرەك»، «قوزى-لاقتىڭ ەنىن قۇمىرسقانىڭ ىنىنە تاستاساڭ، مال قاۋلاپ وسەدى»، «بالانىڭ اياعى سىرقىراپ اۋىرسا، قارىستاساڭ جازىلادى»، «اياعى اۋىر ايەل بالىقتىڭ ەتىن جەۋگە بولمايدى، سەبەبى نارەستە مىلقاۋ بولىپ قالادى»، «جۇما كۇنى كوشۋگە بولمايدى، سەبەبى تۇيە تۋلاپ قازانىڭ سىنادى، قاتىنىڭ ولەدى»، «اۋعا بالىق تۇسپەي قويسا، ايەلدىڭ دامبالىن جىلىمنىڭ اباعىنا (ۇشىنا) بايلاۋ كەرەك، سوندا ولجاعا باتاسىڭ» ت.ب.
سونىمەن بىرگە، ىرىم-تىيىمنىڭ شەكتەۋشىلىك جانە قولداۋشىلىق (ماقۇلداۋشىلىق) نەگىزگى ەكى فۋنكتسياسى بار ەكەنىن بايقايمىز. ايتالىق، تومەندەگى ىرىم-تىيىمدار شەكتەۋشىلىك قىزمەت اتقارادى: «كوك ءشوپتى جۇلما»، «كەم-كەتىككە كۇلمە»، «مالدى باسقا ۇرما»، «ۇلكەننىڭ جولىن كەسپە»، «قارا قوسقا قامشى الىپ كىرمە» ت.ب. ال، كەلەسى ىرىم-تىيىمداردا ماقۇلداۋشى سارىندار ۇستەم: «داستارقانداعى ناننىڭ قوقىمىن جەسەڭ، باي بولاسىڭ»، «قاريادان باتا الساڭ، جولىڭ اشىلادى»، «جۇما كۇنى ءيىس شىعارىپ، شەلپەك تاراتساڭ، ارۋاقتار ريزا بولادى»، «سارسەنبىنىنىڭ ءساتتى كۇنى توي جاسا» ت.ب. شەكتەۋشىلىك قىزمەت اتقاراتىن ىرىم-تىيىمداردا ابايسىزدا كيە-كەسىرگە ۇرىنباۋدى ساقتاندىرسا، ماقۇلداۋشى توپتا تىلسىم كۇشتىڭ ريزاشىلىعىنا بولەنۋ امالىن كوزدەيدى. جاستارعا ءتالىم-تاربيە بەرۋ، ۇلگى-ونەگە كورسەتۋ جاعى دا جۇزەگە اسادى.
البەتتە، بەلگى-دابىل بەرۋشى توپتاعى ىرىم-تىيىمدارداعى جايتتار نەگىزىنەن ادامنىڭ قالاۋىنان تىس بولىپ جاتادى. مىسالى، «وڭ قاباعىڭ تارتسا، قۋاناسىڭ»، «ءمىنىپ كەلە جاتقان اتىڭ ەسىنەسە، جول بولادى، پىسقىرسا سور بولادى»، «كۇن قىزارىپ باتسا، ەرتەڭگىسىن ىستىق بولادى»، «جىلاننىڭ اياعىن كورسەڭ، باقىتقا كەنەلەسىڭ»، «شاڭىراققا بايعىز قونىپ شاقىرسا، زاۋال بولادى». دەمەك، بۇندا تاعدىردىڭ – تابيعاتتىڭ ۇكىمى، كيەلى كۇشتەردىڭ ۇستەمدىگى ەلەۋلى ورىن الادى دا ادام تۇلعاسى شاراسىز باعىنۋشى كەيىپتە كورىنىس تابادى. كەرىسىنشە ەرەجەلەۋشى – ىرىم-تىيىمدا ادام بەلسەندى ارەكەت (ماگيالىق شارالار) جاساۋ ارقىلى شاراپاتقا جەتۋ تۇسپالدانادى، دەمەك حالىقتىڭ ىزگىلىكتى ارمان-اڭسارى كورىنىس تابادى دەۋگە بولادى. مىسالى، «مويىن-ومىرتقانىڭ ءسىڭىرىن جەسە، قىز بالانىڭ شاشى ۇزىن بولادى»، «تاڭداي جەسەڭ، ءانشى بولاسىڭ»، «ۇلكەندەردىڭ قولىنا سۋ قۇيساڭ، اق باتاسى تيەدى»، «ءۇيدى ادىراسپانمەن الاستاساڭ، پالە-قالا قاشادى»، «الىس ساپارعا شىققاندا ءسابيدىڭ «يت كويلەگىن» قويىنىڭا سالىپ جۇرسەڭ، جولىڭ بولادى» ت.ب. ارينە، بۇل ىرىم-تىيىمداردا «ۇقساستىق-ۇقساستىق تۋدىرادى» دەگەن ماگيالىق جورالعى ماڭىزدى ءرول اتقارىپ تۇر.
تۇيىندەپ ايتقاندا، ۇساق-تۇيەك سەكىلدى بىلايعى كوزگە ەلەۋسىز كورىنەتىن ىرىم-تىيىم دەگەن شاعىن دا قىسقا جانردىڭ كوتەرىپ تۇرعان جۇگى ەرەسەن زور. شىنتۋايتىندا، «الپامىس»، «قوبىلاندى» سەكىلدى كولەمدى ەپوستاردى كۇن سايىن جىرلامايتىنىمىز دا، تىڭدامايتىنىمىزدا بەلگىلى، ال ءتۇرلى ىرىم-تىيىمدارعا ساعات سايىن تاپ بولىپ جاتاتىنىمىز ءومىر شىندىعى. كوممۋنيستىك كەزەڭدە كەرىتارتپا ادەتكە جاتقىزىلىپ، كۇرەسىنگە يتەرىلگەنىمەن ىرىم-تىيىمدار جاس ۇرپاقتى ادەپتىلىككە، يناباتتىلىققا، يماندىلىققا ءاردايىم شاقىراتىن، ءارى ەتنومادەني بەت-بەينەمىزدى قالىپتاستىرۋشى، قاداعالاۋشى قۇندى قۇرال ەكەندىگى عىلىمي تۇرعىدان دالەلدەنىپ وتىر.
اقەدىل تويشانۇلى،
فيلولوگيا عىلىمىنىڭ كانديداتى
