وسىعان دەيىن قازاقتىڭ سالت-ءداستۇرى، ياعني حالقىمىزدىڭ وزىنە عانا ءتان ادەت-عۇرپى تۋرالى كەڭىنەن ءتۇسىندىرىپ ايتىپ كەلەمىز. ۇلتتىق ەرەكشەلىكتى ايقىنداي تۇسەتىن بەلگىنىڭ ءبىرى — عاسىرلار بويىنا قالىپتاسقان ادەت-عۇرىپتارى ەكەنى دە بەلگىلى.
«مەن تەك اتامنىڭ كەلىنىمىن. تۇلا بويى قايشىلىقتارعا تۇنىپ تۇرعان قايتالانباس ادامنىڭ بيىك شاڭىراعىنىڭ كەڭ داستارقانىن ۇستاعان، شامام كەلگەنشە ءيىلىپ قىزمەت ىستەپ، ونەگەلى وسيەتىن دە، وڭمەنىمنەن تەسىپ وتەر ايقايىن دا ەستىگەن ماڭدايلى كەلىنىمىن. اتام دەگەن — ءتىرى تاريح، شەكسىز شەجىرە ەدى… ول — ءوز ومىرىندە سىي-قۇرمەتكە، قوشەمەتكە بولەنگەن ادام. بىراق حالقىمىزدىڭ جاقسى سالتتارىن ساقتاپ، ادەپ پەن ىزەت كورسەتۋىم ءتىپتى ۇناپ-اق تۇراتىنىن بىلەتىن ەدىم…» — دەيدى زەينەپ اپاي اتاسى جايلى جازىلعان «شۋاقتى كۇندەر» اتتى كىتابىندا. ال بۇگىنگى «جولاشار» مەن «توقىمقاعار» داستۇرىنە قاتىستى اڭگىمەنى ۇلى وتان سوعىسىنىڭ داڭقتى قاھارمانى، گۆارديا پولكوۆنيگى باۋىرجان مومىشۇلى اتامىز كەلىنى زەينەپ اپايعا ايتىپ بەرگەن ەكەن. بۇل — جاۋىنا — سەس، ەلىنە ەس بولعان ءبىرتۋار ەرەن تۇلعانىڭ تۋعان حالقىنىڭ بولمىسى، ونىڭ قۇندىلىقتارى جايلى ايتقان كوپ ۇلاعاتتارىنىڭ ءبىر كىشكەنتاي ۇزىگى عانا.
جولاۋشىنى قۇرمەتتەگەن حالىقپىز.
«جولاشار»، «جولاياق» دەگەننىڭ نە ەكەنىن ماڭگۇرت بولىپ كەتكەندەر بولماسا، بىلايعى قازاقتىڭ بىلمەيتىنى كەمدە-كەم بولار. ول — ساپارعا اتتانىپ بارا جاتقان جولاۋشىعا اق جول تىلەيتىن ءداستۇر. ال مۇنىڭ نەگىزگى ءمان-ماعىناسىن بۇگىندە 100 جىلدىق عاسىر تويى تويلانىپ جاتقان باتىر اتا ماعان بىلاي ءتۇسىندىرىپ ەدى…
- قازاق قارا جولدى قادىرلەپ، جولاۋشىنى قۇرمەتتەگەن حالىق. «الىستان التى جاسار بالا كەلسە، الپىستاعى قاريا بارىپ سالەم بەرەدى» دەپ جولاۋشى جولىنىڭ ۇلكەن ەكەندىگىن ايتادى. ەرتەدە قازىرگىدەي حات-حابار، بارىس-كەلىستىڭ وڭاي ورىندالمايتىن كەزىندە ەل-جۇرتتىڭ، جەر-سۋدىڭ اماندىعىن جولاۋشىلار ارقىلى ءبىلىپ، جولاۋشىلار ارقىلى حابار تاراپ وتىرعان. اۋىل مەن اۋىلدى، رۋ مەن ۇلىستى، الىس پەن جاقىن ەلدى جالعاستىرىپ بايلانىستىراتىن دانەكەر — سول جولاۋشىلار بولعان. قازاقتا «ادام ۇيدەن قىرىق قادام اتتاپ شىققان سوڭ ءمۇساپىر» دەيتىن كونە ءسوز بار. قانشا دەگەنمەن كىسىنىڭ ءوز وتىنىڭ باسىنان، ۇيرەنشىكتى ورتاسىنان سۋىرىلا شىعىپ، ساپار شەگۋىنىڭ ءتۇرلى قيىندىقتارى بولادى. بىرەۋدىڭ سالقىن قاباعىنا كەزىگەر، ادىلەتسىز ءسوز ەستۋى مۇمكىن، ءبىر جەردە شولدەيدى، ماڭدايىنان كۇن وتەتىن كەزى بولادى. تۇنەگەن جەرى جايسىز بولار، جالعىزدىق كورەر، ءۇي ءىشىن ساعىنىپ، كوڭىلى قۇلازىر، ايتا بەرسە، جۇمىر باستى پەندەگە جول جۇرگەندە نە كەزدەسپەيدى دەيسىڭ؟! ۋاقىتشا بولسا دا، ساپارداعى ادامنىڭ تورىعاتىن ساتتەرى بولماي قويمايدى.
سونىمەن بىرگە جولاۋشى ەل كورەدى، جەر كورەدى، ءار ەلدىڭ وزىنە ءتان ەرەكشەلىگىن ۇعادى، بەيتانىس ادامدارمەن تانىسىپ-ءبىلىسىپ، ءورىسى كەڭەيەدى. اسىرەسە، بۇرىن اۋىلىنان شالعاي شىقپاعان جاس ءۇشىن تىرشىلىك تالعامى، ءومىر تاربيەسى دەگەن جول ۇستىندە ايقىنداۋ كورىنەدى. ادام جولعا سەبەپسىز شىقپايدى، قانداي دا ءبىر ويمەن، ماقساتپەن شىعادى. بىرەۋ — ءبىلىم ىزدەپ، بىرەۋ — باۋىر-تۋىسىن ىزدەپ، بىرەۋ — جيەندەپ نە قايىنداپ، ەندى بىرەۋ — بازارشىلاپ دەگەندەي، ايتەۋىر ءار كوڭىلدە ءبىر نيەت بولادى. ادامنىڭ سول نيەت ەتىپ شىققان مۇرات-ماقساتىنىڭ ىسكە اسۋىنا تىلەۋشىدەي بولىپ، الدىڭدا كوسىلىپ جول جاتادى. جاس ادامدى سىناعىسى كەلگەندەي، شىڭداپ، شيراتقىسى كەلگەندەي ءور مەن ىلديىن، بۇرىلىس-بۇرالاڭىن العا توسادى. جول بويىندا نەلەر جوق دەيسىڭ، تىرشىلىكتىڭ قام-قارەكەتىن جاساپ تىرىلەر جۇرەدى، ءپاني ءومىردىڭ قىسقالىعىن كورسەتىپ، ءۇنسىز مۇلگىگەن مازار، قورىمدار جاتادى. وتكەندى ۇمىتپاۋ كەرەك ەكەنىن ەسىڭە سالادى…
جول مەن جولاۋشىنى قادىرلەگەن حالقىمىز وعان بايلانىستى ىرىم-جورالعىلار، ءداستۇر-سالتتاردى قالىپتاستىرعان. ولاردىڭ ارقايسىسىنىڭ ىزگى تىلەۋى، اق نيەتى بار. «جولى بولسىن»، «ساپارى ءساتتى بولسىن»، «الدى اشىق بولسىن» دەپ الىس جولعا جۇرەتىن ادامعا «جولاشار» نەمەسە «جولاياق» دەپ اتالاتىن ءداستۇردى جاساپ، شىعارىپ سالادى. ادامى جولاۋشى جۇرەتىن وتباسى ءبىر مالىن سويىپ، اۋىلداعى ۇلكەن-كىشىگە داستارقان جايادى. قاريالار جولاۋشىعا ارناپ باتا بەرەدى. باتا دەگەن ادامعا رۋحاني كۇش-قۋات بەرەدى، كوڭىلگە — مەدەۋ، جۇرەككە سەنىم سەبەدى. ال سەنىم — ۇلى كۇش.
اق جۇرەك بولىپ جولداسىڭ
ادالدىق سەنى قولداسىن!
الىمدى بولسىن شابىسىڭ.
نايزاعاي بولسىن نامىسىڭ،
ەر جىگىتكە ءبارى — سىن!
قيىندىق كورسەڭ، مۇقالما!
اۋىرلىق كورسەڭ، جۇقارما!
داق تۇسپەسىن ار مەن باعىڭا،
امان بارىپ، ەسەن قايت،
ماقسات ەتكەن جولىڭا! — دەپ العاش رەت ساپارعا شىعاتىن جاسقا باتا بەرەدى. ارينە، ايتۋشىسىنا قاراي اق باتا تۇرلەرىنىڭ نەبىر شۇرايلىسى بار عوي.
جاس ادام ءوز اۋلەتىنىڭ قارا شاڭىراعىنا، ۇلكەن ۇيلەرىنە كىرىپ تىزە بۇگىپ، ءدام اۋىز ءتيىپ شىعاتىن ءداستۇر جانە بار. جولاۋشىنىڭ اناسى نە اپا-قارىنداسى ءبىر جاپىراق ناننىڭ شەتىنەن تىستەتىپ، قالعانىن الىپ قويادى. بۇل «ءدام تارتىپ وتباسىنا ەسەن-ساۋ ورالسىن» دەگەن نيەتتەن شىققان. كەيىن جولاۋشى كەلگەندە، سول ناندى قاتىپ قالسا دا جەيدى. ءاسىلى، بىرەۋ تىستەگەن ناندى باسقا ادام «تىستەسىپ قالامىز» دەپ جەمەيدى. ال «تىستەلگەن نان يەسىن كۇتىپ، تىلەۋلەس بولىپ تۇرادى» دەگەن نانىم بولعان. بۇل — قازىر مۇلدە ۇمىتىلعان ىرىم. سونىمەن، «جۇرگەن جەرىڭ مەيىرىمدى، قايىرىمدى بولسىن، باسار جەر، اسار تاۋىڭ جەڭىل بولسىن» دەپ جولاۋشىنى بۇكىل اۋىل اتتاندىرىپ سالادى.
ساپار بارىسىندا جولاۋشىنىڭ كوڭىلى بىردە — سەمىرىپ، بىردە — ارىقتاپ، جولدىڭ ىستىق-سۋىعىن باسىنان وتكىزىپ، مەجەلەگەن جەرىنە جەتۋى، ودان ويعا العان ءىسىن ورىنداپ ساۋ-سالەمەت ۇيىرىنە قوسىلۋى — وزىنە دە، اينالاسىنا دا زور قۋانىش. سول مەرەيلى كۇنگە ۇمىتپەن قاراعان وتباسى «اي جۇرسە دە، امان ورالسىن، ەل-جۇرتىنا قايتا قاۋىشۋعا جازسىن» دەپ «توقىمقاعار» ءداستۇرىن جاسايدى. «توقىمقاعاردى» جولاۋشىنىڭ كەلەر مەرزىمى تاياپ قالعاندا نە كەشىگە باستاعاندا ايەلدەر جاعى داستارقان ازىرلەپ، اۋىلداستارىن شايعا شاقىرادى. «جولاۋشىنىڭ كەشىككەنىنە قاراپ قۋان» دەپ، كىدىرىستىڭ ءوزىن جاقسىلىققا جوريدى. ۇيدەن توقىم الىپ شىعىپ، «جولدا ۇزاق ءجۇرىپ، توقىمى شاڭ بولىپ قالىپتى عوي…» دەپ توقىمدى قاعىپ-سىلكىپ ىرىمدايدى. «تىلەك تىلدە عانا ەمەس، دىلدەن، جۇرەكتەن شىنايى شىمىرلاپ شىعىپ جاتسا، جاراتقان يەمنىڭ كەڭشىلىگى مول، نيەت قابىل بولادى»، — دەيتىن كوپتى كورگەن كوسەم قاريالار. بابالاردىڭ اماناتى رەتىندە ءوز كەزەگىمدە مۇنى ساعان ارناپ ايتىپ وتىرمىن. ەسىڭە الىپ، ەسكەرىپ جۇرگىن!
ال مەن ءوز كەزەگىمدە اتانىڭ بۇل ايتقان اماناتىن گازەت وقىرماندارىنا جەتكىزۋدى ءجون كوردىم…
دايىنداعان
ايگۇل بولاتحانقىزى،
«ايقىن».
