يت جۇگىرتىپ، قۇس سالعان الاش بالاسى بۇگىندە اتا-بابادان ەنشىلەپ العان اڭشىلىق داستۇرىنەن اجىراپ قالعانداي. Cەبەبى قازىرگى تاڭدا قىل قۇيرىقتى قامبار اتانىڭ تۇلىگىن ەرتتەپ ءمىنىپ، تازى ءيتىن ەرتىپ، قولىنا قىران قوندىرعان قايىرىمدى اڭشىنى شىراق الىپ ىزدەسەڭ دە تابا المايتىن دەڭگەيگە جەتتىك. ەسەسىنە، «زاماناۋي اڭشىلار» قاتارى كوبەيىپ كەلەدى بۇل كۇنى.جالپى، اڭشىلىق ءداستۇرى ادامزات بالاسى پايدا بولعان سوناۋ عاسىرلار قويناۋىندا-اق پايدا بولعانى راس. قازاق حالقى ساقتار مەن عۇندار كەزەڭىنەن-اق اڭ اۋلاۋدىڭ قىر-سىرىن جەتىك مەڭگەرگەن. مىڭداعان جىلدار بويى تۇتاس ءبىر ۇرپاقتىڭ كاسىبى مەن ناسىبىنە اينالعان ۇلى بابالار مۇراسىنىڭ بۇگىنگى تاڭدا جايى قالاي؟ اتا سالتىمىزدىڭ ناعىز قايماعى بولىپ تابىلاتىن دالا ءداستۇرىنىڭ قاينار كوزى جويىلىپ كەتپەي مە؟
اڭشىلىق ءداستۇرىن زەرتتەۋشىلەردىڭ پىكىرىنشە، كەيىنگى كەزدە ناعىز مايتالمان، كاسىپقوي اڭشىلار قاتارى سيرەي تۇسكەن. ياعني ەلىمىزدىڭ قاي قىرىنداعى اڭشىلار مەن بۇركىتشىلەردى الماساق تا، جاس شاماسى ەلۋ مەن الپىستى القىمداپ قالعان اعالار. ولاردىڭ ءتىپتى، جەتپىستىڭ جەلكەسىنە شىقسا دا بوساعاسىندا تازىسى مەن بۇركىتى، تورىندە ءشيتى مىلتىعى ءىلۋلى تۇرادى.
رەسمي مالىمەتتەرگە جۇگىنسەك، قازىر ەلىمىز بويىنشا كاسىبي قۇسبەگىلەردىڭ قاتارى 100-گە جەتەدى. سونداي-اق الماتى وبلىسىنىڭ ەڭبەكشىقازاق اۋدانىنداعى ۇلتتىق سپورت مەكتەبىنىڭ جانىندا قۇسبەگىلەردىڭ ءبولىمى اشىلعان. مۇنداي بولىمشە قاراعاندى وبلىسىنداعى «سايات» ۇلتتىق سپورت مەكتەبىندە دە جۇمىس ىستەيدى.
بۋرىل ساقالدى قارتتار جىلدار بويى جيناقتالعان مول تاجىريبەسى مەن كورگەن-بىلگەندەرىن كەيىنگى ۇرپاققا جەتكىزۋگە اسىق. بىراق سونى ۇيرەنگىسى كەلگەن جاستار قاتارى كوپ ەمەس.
بازاربەك اقساقال، بۇركىتشى:
– اتا-بابالارىمىزدان باستاپ قانىمىزعا سىڭگەن بۇل ادەت ياعني تۇزدە تازى جۇگىرتىپ، قۇس سالۋدى ءالى دە تاستاعان ەمەسپىن. ماڭ دالادا وسىناۋ سۇلۋ تابيعاتتىڭ ناعىز قىزىعىنا باتىپ، اڭ اۋلاعان كەزدەگى قۇمارلىعىمدى ەشنارسەگە دە ايىرباستاي المايمىن. الايدا، مەنىڭ بار قورقاتىنىم، سان مىڭداعان جىلدار بويى بابامىزدان قالعان يگى ءداستۇر بىزدەن كەيىن مۇلدە ۇمىت بولىپ قالىپ قويا ما دەگەن قاۋپىم بار. ويتكەنى قازىر وسى كوكشە ولكەسىندە ەسكى داستۇردە اڭ اۋلايتىن تەك مەن عانا.
ەسكى ءداستۇر دەمەكشى، قازىرگى كەزدە اڭشىلىق جاڭاشا سيپات العانعا ۇقسايدى. ويتكەنى قازىرگىلەر اڭدى ءداستۇرلى اتپەن ەمەس، قىسى-جازى جول تالعامايتىن دجيپپەن اۋلايتىن بولعان. جانە ولاردىڭ قولدارىندا قوساۋىز ەمەس، ۆينتوۆكا، اۆتوماتقا اۋىستىرعان. مۇزداي قارۋلانعان بۇل اڭشىلار تەك تەرىسى مەن ءمۇيىزى باعالى اڭداردى عانا اۋلايدى. ياعني ونسىز دا قىزىل كىتاپتىڭ بەتىن قالىڭداتقان اڭداردىڭ سانىن ودان سايىن ازايتۋدا.
ارقا ءتوسىنىڭ ەركەسى سانالاتىن ەلىكتەر دە وسى ءبىر قىرىپ-جويۋدان ازايىپ كەتكەن. اقمولا وبلىسى ىشكى ىستەر دەپارتامەنتى بەرگەن مالىمەتتەرگە قاراعاندا بىلتىرعى جىلى 4 ءىرى كولەمدەگى براكونەرلىك قىلمىس تىركەلسە، بيىلعى جىلدىڭ العاشقى توعىز ايىندا جەتى مارتە زاڭسىز اڭ اۋلاۋ فاكتىسى ورىن العانى بەلگىلى بولىپ وتىر. تابيعاتقا كەلتىرىلگەن شىعىن كولەمى – 2 ميلليون تەڭگە. ءبىر ايتا كەتەرلىگى، ونداعان ەلىكتەر مەن بورسىقتاردى، قاباندار مەن بوكەندەردى كولىكتەرىنە تيەگەن قاندىقول قىلمىسكەرلەردىڭ كوپشىلىگى ءىرى لاۋازىم يەلەرى، مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەر بولىپ شىققان. زاڭنىڭ ءوزىن بەلدەن باسقان بۇل «اعايلار» جازادان وڭاي قۇتىلىپ كەتە بەرەدى ەكەن.
گۇلنار پينچۋك، اقمولا وبلىسى ىشكى ىستەر دەپارتامەنتىنىڭ ءباسپاسوز حاتشىسى:
– اڭشىلىق ءداستۇرىنىڭ قازىرگى ءتۇرى تابيعاتىمىزعا شىنىمەن دە قاۋىپ ءتوندىرىپ وتىرعان جايى بار. براكونەرلەردىڭ قاتارى كۇن ساناپ ارتىپ بارادى. ءمۇيىزى مەن ەتى ءۇشىن شالعاي اۋىلداردىڭ وزىندە قورعانسىز اڭداردىڭ ورنى تولماستاي بولىپ جويىلىپ جاتقاندىعى وسىنىڭ ايقىن دالەلى. زاڭ ارقىلى قانشا تىيىم سالساق تا، ماسەلەنىڭ شەشىمىن تابار كۇنگە جەتە الار ەمەسپىز.
اقمولا وبلىستىق اۋماقتىق ينسپەكتسياسىنىڭ مالىمەتتەرىنە نازار اۋدارساق، اڭشىلىقتىڭ «جاڭا ءتۇرى» اڭداردى مۇلدەم قۇرتۋدا. ياعني سوڭعى ون جىلدا اقمولا وبلىسىنداعى قىزىل كىتاپقا ەنگەن اڭدار سانى 30 پايىزعا قىسقارعان. كەيبىر رەسمي اقپارات كوزدەرى كولىكتى قويىپ، تىكۇشاقپەن اڭ اۋلايتىن «زاماناۋي» اڭشىلار زاڭ ورگاندارىن دا شىلبىرىنا ىلەستىرمەيتىنىن ايتۋدا. بۇل «كوكەلەردىڭ» كىمدەر ەكەنى ارينە جاسىرىن تۇردە قالا بەرمەك.
جىل سايىن وتكىزىلەتىن ساياتشىلىق پەن بۇركىتشىلەردىڭ سايىسى ەسكى سالتتى قايتا جاڭعىرتىپ ۇلتتىق برەندىمىزدىڭ قاناتىن كەڭگە جايۋىنا سەپ بولا الا ما؟ بۇل ورايدا اڭشىلىقتىڭ، شىن مانىندە، قازاقتىڭ ءتول ونەرى ەكەندىگىن ايتار كەز جەتكەن سياقتى. الەمدە جاھاندانۋ ءداۋىرى ءجۇرىپ تۇرعان بۇگىنگى تاڭدا ۇلتىمىزدى وزگە ەلدەردىڭ ۇلىقتاۋى ءۇشىن تەك بابالاردان قالعان ۇلى مۇرالاردى – برەند ەتۋ قاجەت. ول ءۇشىن قايتپەك كەرەك؟ ول ءۇشىن، بالكىم، ءتيىستى زاڭداردى قايتا قاراپ، اڭشىلىقتىڭ بۇگىنگىسىندەي ەمەس، ەسكى داستۇرلەرىن قايتا جولعا قويۋ كەرەك شىعار. بالكىم، رەسپۋبليكامىزدىڭ ءار ايماعىندا اڭشىلىق ءداستۇرىن وقىتاتىن مەكتەپتەر اشۋ كەرەك شىعار؟
قالاي دەسەك تە، قانعا بىتكەن قۇمارلىق بۇل ونەردىڭ وسى ءبىر يگى ءداستۇرى باسقا ءبىر مەملەكەتتىڭ مەنشىگىنە اينالىپ كەتپەسىنە كىم كەپىل؟ ءبىز دجيپكە وتىرىپ الىپ، اڭ اۋلاپ جۇرگەنىمىزدە سالتىمىزدىڭ پاتەنتىن باسقا ەل قاعىپ الىپ، جول ورتادا اۋزىمىزدى اشىپ قالماساق بولعانى؟!
ابزال الپىسبايۇلى، كوكشەتاۋ، «الاش ايناسى».
