العىءسوز
بۇل ماقالا «سەلت ەتپەدى كوڭىلىم... (سايلاۋدان كەيىنگى ويلار)» دەگەن اتپەن 2015 جىلى قازاقستاندا وتكەن پرەزيدەنتتىك سايلاۋدان كەيىن ىلە-شالا جازىلعان بولاتىن. ماقالانىڭ گازەتتە جاريالانعان-جاريالانباعانى ماعان قازىر بەلگىسىز... الايدا، وسى ماقالادا ايتىلعان كوپتەگەن ويلار ءالى كۇنگە دەيىن وزەكتى كۇيىندە قالىپ وتىر. قازىر ەلدەگى جاقىن بولاشاقتا جۇزەگە اساتىن ۇلكەن ساياسي وزگەرىستەر تۋرالى ءسوز كوتەرىلە باستادى. سوندىقتان، مەن وسى ماقالانى وقىرمان نازارىنا قايتارا ۇسىنعاندى ءجون كوردىم. سەبەبى، ەلىمىز «جاڭا قازاقستان»، «ادىلەتتى قازاقستان» باعىتىن باسشىلىققا الۋدى العا شىعارامىز دەپ وتىر. وسى جاعدايدا، «ادىلەتتىلىك بارومەترى» - سوت جۇيەسىنىڭ، قۇقىق قورعاۋ جۇيەسىنىڭ ساپاسى ماڭىزدى رول اتقارماق. ول جاعى قالاي بولىپ جاتىر؟
سايلاۋ الدىنداعى ۋادەلەر قانداي ەدى؟
كوپتەگەن ساراپشىلار ەلىمىزدەگى وتكەن پرەزيدەنت سايلاۋىنان كەيىن (2015) ساياسي وليمپتە ايتۋلى وزگەرىستەر كۇتپەيتىندەرى تۋرالى ايتۋدا. ارينە، جاڭا سايلانعان بۇرىنعى پرەزيدەنت ن.نازارباەۆ ءوزىنىڭ سايلاۋالدى باعدارلاماسىندا ەلدەگى سوت جۇيەسىن جەتىلدىرەتىنىن، ونىڭ حالىق الدىنداعى بەدەلىن ارتتىرۋعا كۇش سالاتىنىن ايتقان بولاتىن. ەگەر وسى باعدارلاما شىنداپ قولعا الىنىپ ىسكە اسىرىلسا، وندا ونىڭ «زاڭ كۇشى» ەڭ الدىمەن ن.نازارباەۆتىڭ ءوزى قۇرعان «ساياسي-وليگارحيالىق ءوليمپتىڭ» كەرەگەسىن شايقايتىنى انىق...
سەبەبى، وسىعان دەيىن سوتتاردى كوررۋپتسيا جۇيەسىنىڭ قۇرامداس بولىگىنە اينالدىرىپ العان بۇل «بەدەلدى توپ» زاڭدى بەلدەن باسىپ، وزدەرىنىڭ ەشقاشان جاۋاپقا تارتىلمايتىندارىنا سەنىمدى بولدى. سوندىقتان ولار وزدەرى جايلى جايعاسقان الىپ بايتەرەكتىڭ سوت سەكىلدى ءدىڭى جۋان بۇتاعىنان اجىراماۋعا، سوتتاردى بۇرىنعىشا ءوز ماقساتتارىنا پايدالانا بەرۋگە ابدەن مۇددەلى.
ولار بيلىك جۇيەسىنىڭ ەڭ ماڭىزدى بۋىنى – سوت جۇيەسىنىڭ ەلىمىزدەگى «بارلىق ازاماتتاردىڭ زاڭ الدىندا تەڭ ەكەندىگىن» پاش ەتكەنىنە، ءسويتىپ، ەندى «ەشكىمنىڭ دە، الەۋمەتتىك جاعدايىنا قاراماستان، زاڭ الدىندا تەڭ جاۋاپ بەرەتىن ادىلەتتى جۇيەگە كوشۋىنە» سەزىكتەنە قارايدى.
ويتكەنى، ونداي جاعداي تۋا قالسا، ولار بۇرىنعىداي كەز كەلگەن قىلمىستىق ارەكەتتەن وڭاي قۇتىلماسىنا كوزدەرى جەتەدى دە، وزدەرى دە تەك قانا زاڭ اياسىندا جۇمىس جاساۋعا ءماجبۇر بولادى. ياعني، جيىرما جىلعا جالعاسقان بۇگىنگىدەي اقشانى قاپ-قابىمەن شاشاتىن، قوس-قوسىمەن توقال الاتىن الاڭسىز ءومىرى، تىپتەن، ءومىر ەمەس − جەر بەتىندەگى جۇماعى ولاردىڭ كوزدەن بۇل-بۇل ۇشپاق... ەندەشە، بولاشاقتا پرەزيدەنتتىڭ ونداي قادامىنا ورشەلەنە قارسىلاساتىندار قاتارى ساپقا تۇرىپ، ءوز مۇددەسىن قورعاۋدا كۇشتەرىن بىرىكتىرۋلەرى ابدەن مۇمكىن.
«ەسكى قازاقستان» ءالى دە ساپتا تۇر
ارينە، سوندىقتان قوعامدا «پرەزيدەنت وسىلاي ايتتى ەكەن» دەپ، قازىرگى جاعدايدىڭ كۇرت وزگەرىپ كەتەرىنە كۇماندانۋشىلار كوپ. ونداي «سەكەمشىل» ازاماتتاردىڭ كوبى سايلاۋالدى ۋادەلەردى «وسىلاي بولسا ەكەن» دەگەن نيەت دەپ قانا تۇسىنەدى.
سەبەبى، قازىرگى كوررۋپتسيالانعان جۇيە مەملەكەت زاڭدارىن اينالىپ وتۋگە، قاجەت بولعاندا ونى ءوز ماقساتتارىنا پايدالانۋعا ابدەن ماشىقتانىپ، ءوز بەتىمەن مەملەكەتتەن، كەيدە، پرەزيدەنتتىڭ باقىلاۋىنان «تىسقارى» كۇن كورۋگە ابدەن داعدىلانىپ ۇلگەردى دەسە بولادى.
سوندىقتان، شىن مانىسىندە، سۋديالارى زاڭعا باعىناتىن، زاڭ اياسىندا شەشىم شىعاراتىن قوعام ورناتۋ ءۇشىن مەملەكەتتىك باسقارۋ جۇيەسىندە، ياعني، مۇنداعى ايتىلىپ وتىرعان «ساياسي وليمپتەگى» احۋالدى تۇبەگەيلى وزگەرتۋ قاجەت بولادى. ول تۋرالى سايلاۋ ۋچاسكەسىندە داۋىس بەرگەن سوڭ ن.نازارباەۆتىڭ ءوزى بىلاي دەدى: «ەگەر قازاقستاندىقتار ماعان تاعى دا سەنىم ارتار بولسا، وندا، ارينە، مەنىڭ العاشقى ارەكەتىم ءوزىم ۇسىنعان بەس ينستيتۋتسيونالدى رەفورمالاردى جۇزەگە اسىرۋ باعىتىنداعى كوميسسيالاردى قۇرۋدان باستالادى. بەس توپتان تۇراتىن بۇل كوميسسيا شۇعىل تۇردە ىسكە كىرىسەتىن بولادى. ويتكەنى، ولاردىڭ اتقاراتىن شارۋاسى شاش ەتەكتەن جانە وتە كۇردەلى. بىزگە وسى جولدا، مۇمكىن، كوپتەگەن زاڭنامالاردى جاڭارتۋعا، تىپتەن، كەي جاعدايدا كونستيتۋتسياعا وزگەرتۋلەر ەنگىزۋگە تۋرا كەلەتىن بولار دەپ ويلايمىن. بۇل ءبىزدىڭ ەكونوميكانىڭ، ساياسي قالىپتىڭ، قوعامنىڭ دامۋى مەن ونىڭ ترانسپارەنتتىلىگى مەن اشىقتىعىن قامتاماسىز ەتۋدىڭ كەلەسى ساتىسى بولىپ تابىلادى».
ەندەشە، پرەزيدەنت ن.نازارباەۆ سايلاۋدان كەيىن ءوز شەشىمىن ىسكە اسىرۋ كەزىندە ونىڭ الدىندا مىناداي جاعدايلار تۋىنداۋى مۇمكىن:
1. ول، ءبىر جاعىنان، كوررۋپتسيالانعان اتقارۋشى بيلىك جۇيەسىنىڭ قالىپتى اۆتوريتارلىق جاعدايدىڭ وزگەرۋىنە قارسىلىعى بولسا;
2. ەكىنشى جاعىنان، سول قارسىلىقتى باسۋ جانە كوزدەگەن ماقساتىنا جەتۋ ءۇشىن ن.نازارباەۆ قوعامدا دەموكراتيالىق ءتۇبىرلى وزگەرىستەر جاساپ، تەك قانا حالىققا سۇيەنىپ ارەكەت ەتۋگە ءماجبۇر بولاتىنى.
ارينە، قوعام ءۇشىن ەكىنشى تاڭداۋ وتە ماڭىزدى ەكەنىن ايتپاسا دا بولادى دەپ ويلايمىز.
كوررۋپتسيا قاڭقاسىن قيراتۋ
سونىڭ ءبىرى – حالىقتىڭ قولداۋىنا سۇيەنە وتىرىپ، بيلىك جۇيەسىندەگى «كوررۋپتسيالانعان كورپوراتيۆتىك مۇددەنىڭ» قاڭقاسىن قيراتۋ. بىراق ول وڭاي شارۋا ەمەس. سەبەبى، جەمقورلىق پەن «بارماق استى، كوز قىستى» ارەكەتتەرگە ابدەن بەيىمدەلگەن، تىپتەن، ونى (جەمقورلىقتى) جۇمىس ىستەۋدىڭ باستى قاعيداسىنا اينالدىرعان جۇيە ول «قاڭقانى» وڭايلىقپەن «جاۋ قولىنا» بەرە سالمايدى.
ويتكەنى، ونداي جۇيەنىڭ ءومىر ءسۇرۋىنىڭ بىردەن-ءبىر شارتى – جەمقورلىقتىڭ ءوزى!!!
ەندەشە، جەمقورلىقتان قۇتىلۋدىڭ جولىن سۋديالار مەن سوتتاردىڭ، ولاردان كەم قالمايتىن پروكۋراتۋرا مەن ىشكى ىستەر كۇشتىك قۇرىلىمداردىڭ وزىنەن باستاۋ قاجەت بولادى. ەگەر، وسى سالا قىزمەتىن جەمقورلىقتان بۇرىپ اكەتە الساق قانا، بۇل جالپى ماعىناسىنداعى جاپپاي جەمقورلىق ءۇشىن وتە اۋىر سوققى بولىپ شىعادى!
«ماكە-ساكە»، «تانىس-ءبىلىس» - زاڭعا قايشى قۇبىلىستار
ال، ەگەر ولاي بولماسا – قازاق قوعامىندا تامىرلانىپ كەتكەن «ماكە-ساكە»، «اعايىن-تۋىس»، «كوز كورگەن تانىس» دەگەن استىرتىن قاتىناستار كەز كەلگەن جاڭاشىلدىقتى جورگەگىندە تۇنشىقتىرىپ تاستاي الادى. ەندەشە، «حالىقتىڭ قولداۋىنا» سۇيەنبەي باستالعان بۇل ءىس-شارا كەزىندە سايلاۋدان كەيىن قايتادان ءبىرشاما ەس جيىپ العان كوررۋپتسيالىق جۇيە «ءىس ءبىتتى، قۋ كەتتى» دەگەن «كوررۋپتسيالىق انگە» قايتا سالماي ما؟
مىنە، كەشەگى سايلاۋدا ەلباسىنىڭ باعدارلاماسىن، سونىڭ ىشىندە − «سوتتار مەن پوليتسيانىڭ حالىق اراسىنداعى بەدەلىن ارتتىرۋ» تۋرالى ۋادەسىنە سەنىپ، ونى قولداپ داۋىس بەرگەندەردىڭ ءبارىن وسى سۇراق وتە-موتە تولعاندىرۋى ءتيىس.
وسى تۇرعىدا ويلانعاندا مەنىڭ نازارىما «دات» گازەتىنىڭ 16.04.15 ج. №15 سانىندا جاريالانعان تاريحشى ءالىمحان نۇرەكەەۆتىڭ «وب يستينە ي وتۆەتستۆەننوستي» اتتى ماقالاسى ىلىكتى. اۆتور چەح مەملەكەتىنىڭ العاشقى پرەزيدەنتى ۆاتسلاۆ گاۆەلدىڭ مىنا ءسوزىن مىسالعا كەلتىرەدى: «ماسەلە ساياسات تەحنولوگياسى، نەمەسە، بيلىكتى قولدانۋ − ياعني، ادامداردى باسقارۋدا ءوز تيىمدىلىگىڭدى جانە قۋلىقتى پايدالانۋدا ەمەس، ماسەلە – ساياساتكەردىڭ ساياساتتى ءومىرىنىڭ مۇراتى رەتىندە ءتۇسىنۋى، ياعني، ونىڭ بار كۇش-قۋاتىنىڭ ادامگەرشىلىككە جانە اقيقاتقا باعىتتالۋى، ءسويتىپ، ونىڭ قىزمەتىنىڭ گۋمانيستىك پرينتسيپتەرگە، ادامداردىڭ باقىتتى ءومىر ءسۇرۋىن قامتاماسىز ەتۋگە باعىتتالعانى تۋرالى بولىپ وتىر».
ەندى، وسى ءسوزدىڭ ماعىناسىنا ءۇڭىلىپ قارايتىن بولساق − ءبىزدىڭ ساياسي جۇيە ودان ءالى الشاق ەكەندىگىن كورەمىز. ءبىزدىڭ قوعامنىڭ بيلەۋشى تابى ءالى كۇنگە دەيىن ساياساتتى «ۇلكەن ويىن» دەپ قانا تۇسىنەتىنىن وسىعان دەيىنگى جانە وسى سايلاۋلاردان انىق سەزىپ كەلەمىز.
مىسالى، كەز كەلگەن قوعامنىڭ ىرگەتاسى – تۇراقتىلىق پەن بەيبىتشىلىك ەكەنى اكسيومالىق شىندىق. بىراق، باسقا ماعىناسىندا «تۇراقتىلىق» دەگەنىمىز – ەكى نەمەسە ودان دا كوپ جاقتاردىڭ ءوزارا كەلىسىمگە كەلە وتىرىپ، وزدەرىنىڭ ورتاق ءۇيى – مەملەكەت پەن قوعامنىڭ ۇدەمەلى دامۋىن قامتاماسىز ەتۋ ەمەس پە؟ ال بىزدە مۇنداي كەلىسىم بار ما؟ جوق! سەبەبى، بىزدە بيلىك تاراپى وزدەرىنە باعىنىشتى بارلىق مەملەكەتتىك رەسۋرستى ۇنەمى دە وزدەرىنىڭ قاتە شەشىمدەرىن سىنعا الۋشى وپپوزيتسيانى جويۋعا جۇمساپ كەلدى. تىپتەن، ادام ەركىندىگىن پاش ەتەتىن سايلاۋ پروتسەسىنىڭ ءوزىن دە اكىمشىل-ءامىرشىل جۇيەنىڭ ىرقىنا باعىنىشتى ەتىپ، كوگەندەپ-بايلاپ تاستادى. سوندىقتان بۇل سايلاۋ دا ادەتتەگىدەي «ۇلكەن ساياسي ويىن» بولىپ قانا قالدى. بۇل سايلاۋدى، ءسويتىپ، قازىرگى اعىمداعى، تەك قانا بيلىككە بۇگىن عانا قاجەت ماسەلەلەر شەشىمىن تاپتى. ال ەلدىڭ بولاشاعى ماسەلەسى، سول بۇرىنعىسىنشا ايقىندالماعان كۇيدە، مىڭداعان ازاماتتاردىڭ كوڭىلىنە كۇمان ۇيالاتاتىن سۇراق رەتىندە قالىپ قويدى...
ءيا، بيلىك جۇيەسى تاعى دا مىنا جاعدايدى باسشىلىققا الۋ تۇگىلى، ونى نازاردا ۇستاۋ قاجەت دەگەندى ارتىق سانادى:
1. حالىق – مەملەكەتتى قۇرايتىن، مەملەكەتتىڭ ىرگەتاسىن قالايتىن سۋبەكت. مەملەكەتتە نە نارسە دە حالىقتىڭ يگىلىگى ءۇشىن جاسالاتىندىقتان، ونىڭ ءبارى حالىقتىڭ كەلىسىمىمەن، ونىڭ قولداۋىمەن جاسالۋى ءتيىس;
2. ءاربىر حالىقتىڭ ءوز سالت-ءداستۇرى، ادەت-عۇرپى بولادى. كوبىنە ول ادىلەتتىلىك پەن اقيقاتقا نەگىزدەلەدى. سوندىقتان قوعامدا ورىن الاتىن ىرگەلى شارالار دا ادىلەتتىلىك پەن اقيقاتتى باسشىلىققا الۋى ءتيىس.
مىنە، قازاق ۇلتىنىڭ تابيعاتىنا جاقىن، تىپتەن، ونىڭ «ۇلتتىق مىنەزى» بولىپ تابىلاتىن وسى – ادىلەتتىلىك پەن اقيقات سىندى قۇندىلىقتار قانداي دا ءبىر وتىرىك پەن جالعانداق ارالاسقان جاعدايدا – ۇلتتىق نامىستى قورلاۋعا ۇلاسادى.
ناتيجەسىندە مۇددەلەر توعىسپايدى دا، وسىنداي قادامعا بارعان بيلىك ۇرانداتقان تۇراقتىلىقتىڭ ورنىنا كەرى ناتيجەگە قول جەتكىزەتىن بولادى. بۇل، ارينە، تەرەڭ فيلوسوفيالىق ماعىناسى بار ۇزاق اڭگىمە، بىراق، قاي ۋاقىتتا دا ماڭىزىن جوعالپايتىن تەرەڭ اڭگىمە ...
ەندى وسى ماقالانى قورىتىندىلاي كەلە مىنانى ايتار ەدىك:
ءبىزدىڭ مەملەكەتتە الەۋمەتتىك جىكتەلۋ تولىعىمەن جۇزەگە استى، قوعامنىڭ «بايلار مەن كەدەيلەر» دەپ ءبولىنۋىنىڭ جالپى كونتۋرى ناقتى انىقتالدى!
ەندەشە، ونداي قوعامدا «بايلاردىڭ بايلىعىن ساقتاۋىنىڭ بىردەن ءبىر جولى − كەدەيلەردىڭ «بايلىققا كوز الارتپاۋ ماسەلەسىن شەشۋ» بولىپ تابىلادى. ول – ۇلكەن الەۋمەتتىك ماسەلە!
ولاي بولسا، ەلىمىزدەگى بايلىق پەن بيلىكتى ءبىر قولدا ۇستاعان ازداعان ەليتا كەدەيشىلىك جاعدايدا ءومىر ءسۇرىپ جاتقان قالىڭ بۇقارا حالىقتى وزدەرىنىڭ قارسىلاستارىنا ەمەس، ارىپتەستەرىنە اينالدىرۋعا بار كۇشىن سالۋلارى – زاڭ اياسىندا شەشىمىن تاۋىپ، ول زاڭ سوتتار مەن قۇقىق قورعاۋشىلار تاراپىنان مەيلىنشە قولداۋ تابۋى كەرەك.
سوندا عانا ەلباسىنىڭ «سوت پەن پوليتسيانىڭ بەدەلىن كوتەرۋ» ماسەلەسى وڭ شەشىمىن تاۋىپ، قوعامنىڭ جالپى كەلبەتى دە، ادامي ساپاسى دا وسەدى. ونداي قوعامدا بايلىق پەن بەرەكە – ەگىز!
مىنە، ناعىز تۇراقتىلىق دەگەنمىز دە، ءار ادامنىڭ ءوز قابىلەتىن تولىق ىسكە اسىرۋ مۇمكىندىگى دەگەنىمىز دە – وسى!
ءتۇيىن: بۇگىنگى كۇنگە دەيىن، مەملەكەت حالىقتىڭ تۇرمىس دەڭگەيىن «تۇراقتى قالىپقا» جەتكىزە المادى. ادىلەتتىلىك پرينتسيپتەرىن اتقارۋشى بيلىك دەڭگەيىندە بۇزىلۋى، مەملەكەتتىك مۇددەلەر مەن جەكە مۇدەلەردىڭ توعىسپاۋى جالعاسۋدا. ەندەشە، بيۋدجەتكە تىم اۋىر سالماق سالىپ وتىرعان بيلىك جۇيەسىن مەيلىنشە ىقشامداۋ، ونى ىلدىم-جىلدىم ەتۋ، بوساعان قارجىنى الەۋمەتتىك وزەكتى ماسەلەلەردى شەشۋگە، كوممۋنالدىق شارۋاشىلىقتى، ينفراقۇرىلىمدى جەتىلدىرۋگە باعىتتاۋ – وتە-موتە قاجەت دەسەك بولادى.
ءابدىراشيت باكىرۇلى،
فيلوسوف
