كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ ءداۋىرى ءجۇرىپ تۇرعان زامان. الماتى. ورتالىق ستاديون. فۋتبول ماچتى الدى. جانكۇيەرلەر 30 مىڭدىق ورنى بار ورتالىق ستاديونعا كىرەرگە بيلەت تاپپاي، «ارتىق بيلەت بار ما؟» دەپ، الىستان كەلە جاتقانداردىڭ الدىن وراعىتادى... بيلەتى بارلار – ماڭعاز: «جوق» دەيدى دە، وتە بەرەدى... كاسسانىڭ الدى ىعىجىعى، بەينەبىر، بۇگىن بيلەت بولماسا – ەرتەڭ تاڭ اتپاي قالاتىنداي...
...سىزدەر، مۇمكىن، الماتىعا الەمنىڭ وزىق كومانداسى برازيليا كەلدى دەپ ويلاپ قالعان بولارسىزدار؟.. جو-جوق، بۇگىن الماتىدا «قايرات» پەن تاشكەنتتىڭ «پاحتاكور» كوماندالارى وينايدى «پاحتاكور» الماتى ستاديونىنا ەڭ كوپ جانكۇيەر جينايتىن كوماندا! (سول سياقتى، «قايرات» تا تاشكەنتتە ستاديوندى لىق تولتىرۋشى ەدى...). نەگە دەسەڭىز، سول كەزدە قازاقستان مەن وزبەكستان اراسىنداعى «سوتسياليستىك جارىس» شىرقاۋشەگىنە جەتىپ، ول، تىپتەن، سپورت سالاسىن دا قامتىعان بولاتىن.
شىنايى دوستىقتىڭ اۋىر جولى...
ارينە، كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ ۇلتتىق ساياساتى وداقتاس رەسپۋبليكالار اراسىنداعى دوستىق قاتىناسقا وڭدى ىقپال ەتكەن ەمەس. سوندىقتان، ەكى كورشى رەسپۋبليكالاردىڭ اراسىندا كوزگە كورىنبەيتىن ءبىر شيەلەنىس سەزىلەتىن. ول ادامداردىڭ ءوزارا قاتىناسىندا، ونەردە، عىلىمدا، سپورتتا، مادەنيەتتە جانە ت.ت. بايقالاتىن. سەبەبى، بۇل ساياساتتى جۇرگىزىپ وتىرعان ماسكەۋ، ءبىرىنىڭ ارقاسىنان سيپاي وتىرىپ، ونى ەكىنشىسىنە قارسى قويۋدىڭ نەبىر قۇيتىرقى جولدارىن مەڭگەرگەن ەدى. شەشىمدەر ماسكەۋدە قابىلداناتىندىقتان، ءار رەسپۋبليكا تەك ءوز جاعدايىن ويلاپ، «كورشىلىككە» اسا ءمان بەرە بەرمەيتىندى...
دەگەنمەن، وزبەك حالقى بىزگە تەك كورشى ەمەس، ءتۇبى ءبىر تۋىس حالىق بولىپ سانالادى. سوندىقتان، ەكى ەل دەربەستىككە قول جەتكىزگەن سوڭ، اراداعى قارىمقاتىناس بىرتىندەپ شىنايى دوستىق، تەڭ ارىپتەستىك قاتىناسقا ويىستى.
قازىرگى جاعدايدا ەكى اراداعى قاتىناس تولىق رەتتەلگەن، شەگارالىق جانە وزگە ماسەلەلەر رەگلامەنتتەلگەن. ەندى، بۇكىل قازاقستان حالقى وزبەكستاننىڭ فۋتبول قۇراماسىنىڭ الەم چەمپيوناتىنا جولداما الۋىن قۋانىشپەن قابىلداپ، وزبەك قۇراما كومانداسىنىڭ تىلەۋىن تىلەپ وتىر دەسەك – قاتەلەسپەيمىز.
سول سەبەپتى، ءبىز دە اراتۇرا كورشى وزبەكستاننىڭ ەكونوميكالىق جانە باسقا سالالارىنىڭ دامۋىنا نازار اۋدارىپ, ونى وزىمىزبەن سالىستىرمالى تۇردە باعالاپوتىرۋىمىز كەرەك. بۇل ەكى ەل اراسىنداعى ينتەگراتسيالىق پروتسەستەردى دۇرىس جولعا قويۋدىڭ بىردەن-ءبىر باستى شارتى بولىپ تابىلادى:
1. ەكونوميكالىق اۋقىمى مەن تۇراقتىلىعى
قازىرگى جاعدايدا قازاقستان ماكروەكونوميكالىق كورسەتكىشتەر بويىنشا وزبەكستاننان ايتارلىقتاي الدا.2024 جىلعى نومينالدى ءجىو: قازاقستان — $286 ملرد.، وزبەكستان — $115 ملرد. جان باسىنا شاققانداعى ءجىو:قازاقستان — 514 187 تەڭگە (~$14 300), وزبەكستان — 53 113 سۋم (~$3 090).
قازاقستان ينفلياتسيانى باقىلاۋ بويىنشا تمد ەلدەرى ىشىندە ۇزدىك ۇشتىككە كىرەدى، بۇل جاعىنان وزبەكستاننان وزىق تۇر.
2. سىرتقى ەكونوميكالىق بەلسەندىلىك جانە قارىز تۇراقتىلىعى
2024 جىلعى تاۋار اينالىمى: قازاقستان — $141,4 ملرد، پروفيتسيت $21,8 ملرد.، وزبەكستان — $55,0 ملرد، دەفيتسيت –$15,5 ملرد
مەملەكەتتىك قارىزدىڭ ءجىو-گە قاتىناسى (2024): قازاقستان — 11,3 %، سىرتقى قارىز تۇراقتى، وزبەكستان — 35 %، ونىڭ ىشىندە سىرتقى قارىز — $33,7 ملرد (جىل ىشىندە $4,1 ملرد-قا ءوستى). سەبەبى، وزبەكستاننىڭ ىشكى رەسۋرستارى شەكتەۋلى ءارى ىشكى كاپيتال نارىعى ءالسىز بولعاندىقتان، سىرتقى قارىزعا تاۋەلدىلىگى جوعارى دەيدى ساراپشىلار.
قازاقستاننىڭ ۇلتتىق قورى (2000 جىلدان بەرى جينالعان اكتيۆتەرى — $60 ملرد) — ماكروەكونوميكالىق تۇراقتىلىقتىڭ تىرەگى.
وزبەكستان 2024 جىلى UzNIF — ۇلتتىق ينۆەستيتسيالىق قورىن قۇردى. بۇل قور مەملەكەتتىك اكتيۆتەردى باسقارۋعا جانە IPO-عا دايىندىققا ارنالعان.
قازاقستاننىڭ ۇلتتىق قورى تۇراقتاندىرۋ مىندەتىن اتقارسا،
UzNIF «سامۇرىق-قازىنا» سەكىلدى، مەملەكەتتىڭ اكتيۆتەرىن باسقارۋعا باعىتتالعان.
4. باعالى قاعازدار نارىعى جانە زەينەتاقى اكتيۆتەرى
قازاقستاننىڭ قور نارىعى تۇراقتى ءوسىم كورسەتۋدە:
سوڭعى 5 جىلدا كاپيتاليزاتسيا $74,4 ملرد-تان $146,1 ملرد-قا ءوستى، ەكى بيرجا جۇمىس ىستەيدى:
KASE — ىشكى قور نارىعىنىڭ ءىرى الاڭى
AIX (احقو) — جاھاندىق ينۆەستورلارعا اشىق حالىقارالىق بيرجا
ەنپف — نەگىزگى ينستيتۋتسيونالدى ينۆەستور:
اكتيۆتەرى — شامامەن $42,7 ملرد;
پورتفەلدىڭ 53 %-ءى باعالى قاعازدارعا سالىنعان;
مەملەكەتتىك، كۆازيمەملەكەتتىك جانە جەكە كومپانيالارعا ينۆەستيتسيا جاسايدى;
قازاقستاندا زەينەتاقى اكتيۆتەرى ينۆەستيتسيالىق ءارى تۇراقتاندىرۋشى ءرول اتقارادى.
وزبەكستاندا زەينەتاقى جۇيەسى ءبولۋشى مودەلگە نەگىزدەلگەن، جيناقتاۋشى بولىگى كاپيتال نارىعىنا ىقپال ەتپەيدى. ساراپشىلاردىڭ پىكىرىنشە، بۇل ينستيتۋتسيونالدىق ينۆەستيتسيانىڭ دامۋىنا جانە بورىشتىق قۇرالدارعا سۇرانىستىڭ وسۋىنە كەدەرگى كەلتىرەدى.
5. ينفراقۇرىلىم جانە لوگيستيكا
LPI-2023 (دۇنيەجۇزىلىك بانك) لوگيستيكالىق رەيتينگىندە:
قازاقستان — 79-ورىن
وزبەكستان — 88-ورىن
6. ينستيتۋتسيونالدىق دامۋ جانە ينۆەستيتسيالىق تارتىمدىلىق
2024 جىلعى كرەديتتىك رەيتينگتەر:
قازاقستان: Fitch — BBB (تۇراقتى); S&P — BBB– (تۇراقتى); Moody’s — Baa1 (تۇراقتى).
وزبەكستان: Fitch — BB–; S&P — BB–; Moody’s — Ba3 ء(پوزيتيۆتى بولجام).
قازاقستان — ينۆەستيتسيالىق دەڭگەيدەگى ەل، ال وزبەكستان — ءالى دە ساۋداساناتتىق ساناتتا.
قازاقستان جۇيەلى جەتىلگەن ەل رەتىندە كورىنەدى. وزبەكستان — جىلدام دامىپ كەلە جاتقان ەل. بۇل قۇبىلىستى ايگىلى ەكونوميست روبەرت سولوۋ 1956 جىلى «قۋىپ جەتۋشى ءوسىم اسەرى» دەپ اتاعان: كەدەي ەلدەر تەڭ جاعدايلاردا جىلدامىراق داميدى.
قازاقستاندا:
قارجىلىق ينستيتۋتتار جاقسى دامىعان (ەنپف، احقو، KASE);
ماكروەكونوميكالىق تۇراقتىلىق بار;
بيرجالىق جانە لوگيستيكالىق ينفراقۇرىلىم ساپالى.
وزبەكستان — سەرپىندى دامىپ كەلە جاتقان ەكونوميكا، بىراق ينستيتۋتسيونالدىق جانە قارجىلىق تەرەڭدىك بويىنشا ارتتا كەلەدى.
تومەندەگى رەيتينگتەر سالىستىرۋ رەتىندە بەرىلگەن:
2-كەستە. جاھاندىق يننوۆاتسيالىق يندەكس (GII) — 2024
ەل جانە ورنى: قازاقستان – 78, وزبەكستان – 83, (سالىستىرمالى تۇردە: قىرعىزستان – 99, تاجىكستان – 107, گرۋزيا 57, ازەربايجان 95, رەسەي59)
3-كەستە. ادام دامۋى يندەكسى (HDI) — 2023
ەل جانە ورنى: قازاقستان – 60, وزبەكستان 98, (قىرعىزستان – 117, تاجىكستان 126, تۇرىكمەنستان 94, گرۋزيا – 57, ازەربايجان 81).
5-كەستە. Soft Power Index — 2024–2025
ەل 2024- 2025: قازاقستان 80, 87; وزبەكستان – 101, 99; (قىرعىزستان 148,146; تاجىكستان – 145,141; تۇرىكمەنستان 138,134; گرۋزيا – 54,59; رەسەي 16,16; ازەربايجان – 84,81).
ءتۋريزمدى دامىتۋ يندەكسى (Travel & Tourism Development Index, TTDI)
2024 جىلعى WEF ەسەبى بويىنشا، قازاقستان 119 ەلدىڭ ىشىندە 52-ورىنعا كوتەرىلدى (2021 جىلى — 66). جالپى بالى — 4,07 / 7.
ايماق بويىنشا قازاقستان — ءسوزسىز كوشباسشى.
وزبەكستان — 78-ورىن، تاجىكستان — 99-ورىن، قىرعىزستان — 102-ورىن،
(تۇرىكمەنستان قاتىسپاعان)
كۇشتى تۇستار:
گيگيەنا جانە دەنساۋلىق ساقتاۋ — 5,98
باعا باسەكەگە قابىلەتتىلىگى — 6,14
قاۋىپسىزدىك — 5,69
ءتۋريزمنىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق اسەرى — 5,50
ءالسىز تۇستار:
مادەني رەسۋرستار — 2,07
كولىك ينفراقۇرىلىمى — 2,82
6-كەستە. بەيبىتشىلىك يندەكسى (Global Peace Index) — 2024
ەل جانە ورنى: قازاقستان 59; وزبەكستان 60; (مولدوۆا63; تاجىكستان71; ارمەنيا 76; گرۋزيا – 100; ازەربايجان – 106; بەلارۋس 112; رەسەي 157; ۋكراينا – 159).
سىبايلاس جەمقورلىقتى قابىلداۋ يندەكسى (CPI 2023)
Transparency International مالىمەتى بويىنشا:
قازاقستان — 40 بالل (180 ەل ىشىندە شامامەن 88-ورىن)
وزبەكستان — 32 بالل، (قىرعىزستان — شامامەن 25, تاجىكستان — 19, تۇرىكمەنستان — 17).
قازاقستان — ورتالىق ازياداعى ەڭ جوعارى كورسەتكىشكە يە ەل.
مىنە، ەش بۇرمالاۋسىز حالىقارالىق رەيتينگتەر كورسەتكىشى وسىنى كورسەتەدى. الايدا، قازاقستان الەمدەگى مۇناي، ءتۇستى مەتالل، استىق نارىعىندا بەلگىلى ەكسپورتتاۋشى ەل بولىپ تابىلادى. سوندىقتان، وزبەكستاننىڭ ءجىو تۋرالى ايتقاندا، ونداعى قوسىلعان قۇن مولشەرى، ياعني، وندىرىلگەن تاۋارلار كولەمى جوعارى ەكەندىگى – بۇل ەلدىڭ يندۋستريالىق دامۋعا بەت بۇرعانىن بىلدىرەدى. مىسالى، ءوندىرىستىڭ كوزى ەنەرگيا بولسا، وزبەكستان سوڭعى جىلدارى جاسىل ەنەرگەتيكانى دامىتۋدا كوش باستادى. بۇل دەگەنىمىز وزبەكستاننىڭ جاقىن بولاشاقتاعى وزبەكستاننىڭ دامۋ قارقىنى ودان ءارى ارتا بەرەدى دەگەندى بىلدىرەدى.
ونىڭ ۇستىنە، وزبەكستان دەموگرافيالىق ءدۇمپۋدى باستان كەشىرىپ جاتقان ەل. ول حالقىنىڭ سانى جاعىنان بۇرىنعى ورتالىق ازيا رەسپۋليكالارى اراسىندا العا شىقتى. دەموگرافيالىق ءوسىم، سوعان ساي جۇمس ورىندارىن اشۋعا سەبەپ بولماق. ال، ول وزبەكستاندا عىلىمي جانە مادەني دامۋعا تىكەلەي ىقپال ەتۋشى فاكتور بولىپ تابىلادى.
ەندەشە، جاقىن بولاشاقتا قازاقستان مەن وزبەكستان وزدەرىنىڭ ەكونوميكالىق جانە عىلىمي پوتەنتسيالدارىن ءوزارا ءتيىمدى كەلىسىممەن نىعايتا تۇسەدى دەگەن سەنىم بار. سولاي بولۋى ءتيىس تاريحي تامىرى ورتاق حالىقتاردىڭ بىرلىگى ەكى ەلگە اۋاداي قاجەت.
ءابدىراشيت باكىرۇلى،
فيلوسوف-پۋبليتسيست
