Keŋes ükımetınıŋ däuırı jürıp tūrǧan zaman. Almaty. Ortalyq stadion. Futbol machty aldy. Janküierler 30 myŋdyq orny bar Ortalyq stadionǧa kırerge bilet tappai, «Artyq bilet bar ma?» dep, alystan kele jatqandardyŋ aldyn oraǧytady... Biletı barlar – maŋǧaz: «Joq» deidı de, öte beredı... Kassanyŋ aldy yǧyjyǧy, beinebır, bügın bilet bolmasa – erteŋ taŋ atpai qalatyndai...
...Sızder, mümkın, Almatyǧa älemnıŋ ozyq komandasy Braziliia keldı dep oilap qalǧan bolarsyzdar?.. Jo-joq, bügın Almatyda «Qairat» pen Taşkenttıŋ «Pahtakor» komandalary oinaidy «Pahtakor» Almaty stadionyna eŋ köp janküier jinaityn komanda! (Sol siiaqty, «Qairat» ta Taşkentte stadiondy lyq toltyruşy edı...). Nege deseŋız, sol kezde Qazaqstan men Özbekstan arasyndaǧy «sosialistık jarys» şyrqauşegıne jetıp, ol, tıpten, sport salasyn da qamtyǧan bolatyn.
Şynaiy dostyqtyŋ auyr joly...
Ärine, Keŋes ükımetınıŋ ūlttyq saiasaty Odaqtas respublikalar arasyndaǧy dostyq qatynasqa oŋdy yqpal etken emes. Sondyqtan, ekı körşı respublikalardyŋ arasynda közge körınbeitın bır şielenıs sezıletın. Ol adamdardyŋ özara qatynasynda, önerde, ǧylymda, sportta, mädeniette jäne t.t. baiqalatyn. Sebebı, būl saiasatty jürgızıp otyrǧan Mäskeu, bırınıŋ arqasynan sipai otyryp, ony ekınşısıne qarsy qoiudyŋ nebır qūityrqy joldaryn meŋgergen edı. Şeşımder Mäskeude qabyldanatyndyqtan, är Respublika tek öz jaǧdaiyn oilap, «körşılıkke» asa män bere bermeitındı...
Degenmen, özbek halqy bızge tek körşı emes, tübı bır tuys halyq bolyp sanalady. Sondyqtan, ekı el derbestıkke qol jetkızgen soŋ, aradaǧy qarymqatynas bırtındep şynaiy dostyq, teŋ ärıptestık qatynasqa oiysty.
Qazırgı jaǧdaida ekı aradaǧy qatynas tolyq rettelgen, şegaralyq jäne özge mäseleler reglamenttelgen. Endı, bükıl Qazaqstan halqy Özbekstannyŋ futbol qūramasynyŋ Älem chempionatyna joldama aluyn quanyşpen qabyldap, Özbek qūrama komandasynyŋ tıleuın tılep otyr desek – qatelespeimız.
Sol sebeptı, bız de aratūra körşı Özbekstannyŋ ekonomikalyq jäne basqa salalarynyŋ damuyna nazar audaryp, ony özımızben salystyrmaly türde baǧalapotyruymyz kerek. Būl ekı el arasyndaǧy integrasiialyq prosesterdı dūrys jolǧa qoiudyŋ bırden-bır basty şarty bolyp tabylady:
1. Ekonomikalyq auqymy men tūraqtylyǧy
Qazırgı jaǧdaida Qazaqstan makroekonomikalyq körsetkışter boiynşa Özbekstannan aitarlyqtai alda.2024 jylǧy nominaldy JIÖ: Qazaqstan — $286 mlrd., Özbekstan — $115 mlrd. Jan basyna şaqqandaǧy JIÖ:Qazaqstan — 514 187 teŋge (~$14 300), Özbekstan — 53 113 sum (~$3 090).
Qazaqstan infliasiiany baqylau boiynşa TMD elderı ışınde üzdık üştıkke kıredı, būl jaǧynan Özbekstannan ozyq tūr.
2. Syrtqy ekonomikalyq belsendılık jäne qaryz tūraqtylyǧy
2024 jylǧy tauar ainalymy: Qazaqstan — $141,4 mlrd, profisit $21,8 mlrd., Özbekstan — $55,0 mlrd, defisit –$15,5 mlrd
Memlekettık qaryzdyŋ JIÖ-ge qatynasy (2024): Qazaqstan — 11,3 %, syrtqy qaryz tūraqty, Özbekstan — 35 %, onyŋ ışınde syrtqy qaryz — $33,7 mlrd (jyl ışınde $4,1 mlrd-qa östı). Sebebı, Özbekstannyŋ ışkı resurstary şekteulı ärı ışkı kapital naryǧy älsız bolǧandyqtan, syrtqy qaryzǧa täueldılıgı joǧary deidı sarapşylar.
Qazaqstannyŋ Ūlttyq qory (2000 jyldan berı jinalǧan aktivterı — $60 mlrd) — makroekonomikalyq tūraqtylyqtyŋ tıregı.
Özbekstan 2024 jyly UzNIF — Ūlttyq investisiialyq qoryn qūrdy. Būl qor memlekettık aktivterdı basqaruǧa jäne IPO-ǧa daiyndyqqa arnalǧan.
Qazaqstannyŋ Ūlttyq qory tūraqtandyru mındetın atqarsa,
UzNIF «Samūryq-Qazyna» sekıldı, memlekettıŋ aktivterın basqaruǧa baǧyttalǧan.
4. Baǧaly qaǧazdar naryǧy jäne zeinetaqy aktivterı
Qazaqstannyŋ qor naryǧy tūraqty ösım körsetude:
Soŋǧy 5 jylda kapitalizasiia $74,4 mlrd-tan $146,1 mlrd-qa östı, Ekı birja jūmys ısteidı:
KASE — ışkı qor naryǧynyŋ ırı alaŋy
AIX (AHQO) — jahandyq investorlarǧa aşyq halyqaralyq birja
ENPF — negızgı institusionaldy investor:
Aktivterı — şamamen $42,7 mlrd;
Portfeldıŋ 53 %-ı baǧaly qaǧazdarǧa salynǧan;
Memlekettık, kvazimemlekettık jäne jeke kompaniialarǧa investisiia jasaidy;
Qazaqstanda zeinetaqy aktivterı investisiialyq ärı tūraqtandyruşy röl atqarady.
Özbekstanda zeinetaqy jüiesı böluşı modelge negızdelgen, jinaqtauşy bölıgı kapital naryǧyna yqpal etpeidı. Sarapşylardyŋ pıkırınşe, būl institusionaldyq investisiianyŋ damuyna jäne boryştyq qūraldarǧa sūranystyŋ ösuıne kedergı keltıredı.
5. İnfraqūrylym jäne logistika
LPI-2023 (Düniejüzılık bank) logistikalyq reitingınde:
Qazaqstan — 79-oryn
Özbekstan — 88-oryn
6. İnstitusionaldyq damu jäne investisiialyq tartymdylyq
2024 jylǧy kredittık reitingter:
Qazaqstan: Fitch — BBB (tūraqty); S&P — BBB– (tūraqty); Moody’s — Baa1 (tūraqty).
Özbekstan: Fitch — BB–; S&P — BB–; Moody’s — Ba3 (pozitivtı boljam).
Qazaqstan — investisiialyq deŋgeidegı el, al Özbekstan — älı de saudasanattyq sanatta.
Qazaqstan jüielı jetılgen el retınde körınedı. Özbekstan — jyldam damyp kele jatqan el. Būl qūbylysty äigılı ekonomist Robert Solou 1956 jyly «quyp jetuşı ösım äserı» dep ataǧan: kedei elder teŋ jaǧdailarda jyldamyraq damidy.
Qazaqstanda:
Qarjylyq instituttar jaqsy damyǧan (ENPF, AHQO, KASE);
Makroekonomikalyq tūraqtylyq bar;
Birjalyq jäne logistikalyq infraqūrylym sapaly.
Özbekstan — serpındı damyp kele jatqan ekonomika, bıraq institusionaldyq jäne qarjylyq tereŋdık boiynşa artta keledı.
Tömendegı reitingter salystyru retınde berılgen:
2-keste. Jahandyq innovasiialyq indeks (GII) — 2024
El jäne orny: Qazaqstan – 78, Özbekstan – 83, (Salystyrmaly türde: Qyrǧyzstan – 99, Täjıkstan – 107, Gruziia 57, Äzerbaijan 95, Resei59)
3-keste. Adam damuy indeksı (HDI) — 2023
El jäne orny: Qazaqstan – 60, Özbekstan 98, (Qyrǧyzstan – 117, Täjıkstan 126, Türıkmenstan 94, Gruziia – 57, Äzerbaijan 81).
5-keste. Soft Power Index — 2024–2025
El 2024- 2025: Qazaqstan 80, 87; Özbekstan – 101, 99; (Qyrǧyzstan 148,146; Täjıkstan – 145,141; Türıkmenstan 138,134; Gruziia – 54,59; Resei 16,16; Äzerbaijan – 84,81).
Turizmdı damytu indeksı (Travel & Tourism Development Index, TTDI)
2024 jylǧy WEF esebı boiynşa, Qazaqstan 119 eldıŋ ışınde 52-orynǧa köterıldı (2021 jyly — 66). Jalpy baly — 4,07 / 7.
Aimaq boiynşa Qazaqstan — sözsız köşbasşy.
Özbekstan — 78-oryn, Täjıkstan — 99-oryn, Qyrǧyzstan — 102-oryn,
(Türıkmenstan qatyspaǧan)
Küştı tūstar:
Gigiena jäne densaulyq saqtau — 5,98
Baǧa bäsekege qabılettılıgı — 6,14
Qauıpsızdık — 5,69
Turizmnıŋ äleumettık-ekonomikalyq äserı — 5,50
Älsız tūstar:
Mädeni resurstar — 2,07
Kölık infraqūrylymy — 2,82
6-keste. Beibıtşılık indeksı (Global Peace Index) — 2024
El jäne orny: Qazaqstan 59; Özbekstan 60; (Moldova63; Täjıkstan71; Armeniia 76; Gruziia – 100; Äzerbaijan – 106; Belarus 112; Resei 157; Ukraina – 159).
Sybailas jemqorlyqty qabyldau indeksı (CPI 2023)
Transparency International mälımetı boiynşa:
Qazaqstan — 40 ball (180 el ışınde şamamen 88-oryn)
Özbekstan — 32 ball, (Qyrǧyzstan — şamamen 25, Täjıkstan — 19, Türıkmenstan — 17).
Qazaqstan — Ortalyq Aziiadaǧy eŋ joǧary körsetkışke ie el.
Mıne, eş būrmalausyz halyqaralyq reitingter körsetkışı osyny körsetedı. Alaida, Qazaqstan älemdegı mūnai, tüstı metall, astyq naryǧynda belgılı eksporttauşy el bolyp tabylady. Sondyqtan, Özbekstannyŋ JIÖ turaly aitqanda, ondaǧy qosylǧan qūn mölşerı, iaǧni, öndırılgen tauarlar kölemı joǧary ekendıgı – būl eldıŋ industriialyq damuǧa bet būrǧanyn bıldıredı. Mysaly, öndırıstıŋ közı energiia bolsa, Özbekstan soŋǧy jyldary jasyl energetikany damytuda köş bastady. Būl degenımız Özbekstannyŋ jaqyn bolaşaqtaǧy Özbekstannyŋ damu qarqyny odan ärı arta beredı degendı bıldıredı.
Onyŋ üstıne, Özbekstan demografiialyq dümpudı bastan keşırıp jatqan el. Ol halqynyŋ sany jaǧynan būrynǧy Ortalyq Aziia respulikalary arasynda alǧa şyqty. Demografiialyq ösım, soǧan sai jūms oryndaryn aşuǧa sebep bolmaq. Al, ol Özbekstanda ǧylymi jäne mädeni damuǧa tıkelei yqpal etuşı faktor bolyp tabylady.
Endeşe, jaqyn bolaşaqta Qazaqstan men Özbekstan özderınıŋ ekonomikalyq jäne ǧylymi potensialdaryn özara tiımdı kelısımmen nyǧaita tüsedı degen senım bar. Solai boluy tiıs tarihi tamyry ortaq halyqtardyŋ bırlıgı ekı elge auadai qajet.
Äbdıraşit Bäkırūly,
filosof-publisist
