مارۆان ارىنقىزى حاميتوۆانىڭ كىندىك كەسكەن جەرى – باياناۋىل اۋدانى. ونىڭ ەسىمى زيالى قاۋىمعا ادەبيەتتانۋشى، شىعىستانۋشى، ۇلتتىق ارحەولوگيا عىلىمىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى الكەي مارعۇلاننىڭ ءومىرى مەن ونەگەسىن زەرتتەۋشى رەتىندە تانىس.
قازىرگى ۋاقىتتا مارۆان ارىنقىزى الماتىداعى ابىلاي حان اتىنداعى قازاق حالىقارالىق قاتىناستار جانە الەم تىلدەرى ۋنيۆەرسيتەتى جانىنداعى بىلىكتىلىكتى ارتتىرۋ ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى قىزمەتىن اتقارادى. تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى ەل پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ العىس حاتىمەن، ى.التىنسارين اتىنداعى ۇلتتىق اكادەميانىڭ قۇرمەت گراموتاسىمەن ماراپاتتالعان.
1. الكەي ەڭبەكتەرى – ومىرلىك ازىعىم
- ارمان قالا – الماتىعا كەلگەندە، الدىمىزعا سىزبەن جۇزدەسۋ ماقساتىن قويىپ ەدىك. قارت وقىرماندارىمىزدىڭ اراسىندا «الكەي تۋرالى ماقالا جازاتىن مارۆان قايدا كەتتى؟» دەگەن ساۋال ءجيى قويىلادى…
- بارەكەلدى! جەرلەستەرىمنىڭ مەنى ىزدەپ جاتقانىنا قۋانىشتىمىن! الماتىعا كەلگەلى، مىنە، التى جىل دا زىمىراپ وتە شىعىپتى. قازىر ابىلاي حان اتىنداعى قازاق حالىقارالىق قاتىناستار جانە الەم تىلدەرى ۋنيۆەرسيتەتى جانىنداعى بىلىكتىلىكتى ارتتىرۋ ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى قىزمەتىن اتقارۋمەن قاتار، حالقىمىزدىڭ دانا ءھام دارا پەرزەنتى الكەي حاقانۇلىنىڭ عىلىمي ەڭبەكتەرىن زەرتتەۋ ۇستىندەمىن. ءوز الدىما ءا.مارعۇلاننىڭ سالىپ كەتكەن سارا جولىن ۇلىقتاپ، سوڭىنان قالدىرعان مول مۇراسىن جۇرتشىلىققا تانىتۋ ماقساتىن قويامىن. العاشقى قادامدار جاسالدى. دەگەنمەن، الكەيدى ەلىمىزگە عانا ەمەس، تورتكىل الەمگە تانىتۋىمىز كەرەك. مۇنى ءار تاريحشىنىڭ موينىنا ارتىلار ۇلى ءىس دەپ بىلەمىن.
— مارۆان ارىنقىزى، الكەي مارعۇلان تۋرالى زەرتتەۋ جۇرگىزۋگە نە تۇرتكى بولدى؟
- الكەي بابامىزدىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعىن زەرتتەۋ پەشەنەمە جازىلىپ قويعانداي. ءالى ەسىمدە، مەكتەپ قابىرعاسىندا وقىپ جۇرگەنىمدە «ءبىلىم جانە ەڭبەك» جۋرنالىندا جارىق كورگەن وسىناۋ تاۋ تۇلعا تۋرالى جانە ونىڭ وقۋشىلارعا ارنالعان ماقالالارىن قىزىعا وقيتىنمىن. ال اكادەميكتىڭ عىلىمي ەڭبەكتەرىمەن جاقىرىناق تانىسۋىم 1987 جىلى باستاۋ الدى. باياناۋىل اۋدانىنداعى قازىرگى قۇندىكول ورتا مەكتەبىندە ديرەكتوردىڭ تاربيە ءىسى جونىندەگى ورىنباسارى قىزمەتىن اتقارىپ جۇرگەن كەزىم ەدى. وسى كەزدە ءبىلىم ورداسىنا الكەي مارعۇلاننىڭ ەسىمىن بەرۋ تۋرالى شەشىم قابىلداندى. ءسويتىپ، مەكتەپ قابىرعاسىنان ىزدەستىرۋ توبىن جاساقتاپ، الكەي حاقانۇلىنىڭ ءومىر جولى، قىزمەتتەس ارىپتەستەرى مەن شاكىرتتەرى تۋرالى اقپاراتتاردى جيناستىرا باستادىق. عالىمنىڭ قىزى دانەل الكەيقىزى جانە ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسى تاريح ينستيتۋتى قىزمەتكەرلەرىنىڭ كومەگىمەن ءۇش جىل بويى ماتەريال ىزدەستىردىك. ەڭبەگىمىزدىڭ ناتيجەسى رەتىندە اتالمىش مەكتەپ قابىرعاسىنداعى مۇراجايدى اتاۋعا بولادى. رۋحاني وردا 1991 جىلى ەسىگىن ايقارا اشتى. بۇل قاراپايىم مۇراجاي ەمەس، شاعىن زەرتتەۋ ورتالىعىنا دا اينالدى. ءبىر ايتارىم، بۇل — جادىگەرلەر جيناقتالعان «بولمە» ەمەس، عالىمنىڭ كىتاپتارى مەن ەڭبەكتەرى ساقتالعان رۋحاني وردا. كەيىن وسى مۇراجايدا اۋداندىق، وبلىستىق دەڭگەيدەگى «مارعۇلان وقۋلارى» وتكىزىلىپ تۇردى. وسىلايشا، مەن اكادەميك كەڭەس نۇرپەيىس پەن دانەل مارعۇلانقىزىنىڭ جەتەكشىلىگىمەن كانديداتتىق ديسسەرتاتسيا قورعادىم. كەيىنگى ەڭبەك جولىم پاۆلودارداعى بۇقار جىراۋ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر مۋزەيىندە جالعاسىن تاپتى.
— ال الماتىعا قونىس اۋدارۋعا نە سەبەپ بولدى؟
- جالپى، اكادەميك ءا.مارعۇلاننىڭ 100 جىلدىعى قارساڭىندا الماتىدا ءبىر توپ عالىمداردىڭ مۇرىندىق بولۋىمەن كىتاپتار جاريالاندى. بۇل ىسكە مەن دە اتسالىستىم. كەيىن قىزمەتىمدى قىزدار مەملەكەتتىك ينستيتۋتىندا وقىتۋشى، ى.التىنسارين اتىنداعى ۇلتتىق ءبىلىم اكادەمياسىنىڭ جوعارى جانە جوعارى وقۋ ورنىنان كەيىنگى ينستيتۋتىندا جالعاستىردىم.
2. مۇحتار اۋەزوۆ جاس الكەيدى اباي اۋىلىمەن تانىستىرعان
— عۇلاما عالىم الكەي مارعۇلاندى قازاق عىلىمي كەڭىستىگىندە زەرتتەگەن العاشقىلاردىڭ ءبىرىسىز. باستاپقىدا قازاققا مارعۇلاندى تانىتۋدا قانداي قادامدار جاسالدى؟
- ەنتسيكلوپەديست عالىمدى ءبىرىنشى كەزەكتە ەلىمىزدەگى ەتنوارحەولوگيا باعىتىنىڭ نەگىزىن سالۋشى دەپ قاراستىرۋ كەرەكپىز. ونىڭ ەتنولوگيا، مۋزەيتانۋ سالاسىنداعى ەڭبەكتەرى ءبىر توبە. تۇلعا ەتنوارحەولوگيا باعىتى ارقىلى قازاق حالقىنىڭ مادەنيەتى، تۇرمىس-سالتى مەن تاريحى تۋرالى سىر شەرتەتىن «تاس كىتاپتارىنىڭ» بەتتەرىن سويلەتتى. ول قازاق حالقىنىڭ باسىنان وتكەن تاريحي قۇبىلىستاردى، ارحەولوگيالىق ەسكەرتكىشتەردى، ەتنوگرافيالىق دەرەكتەردى، اۋىز ادەبيەتى ۇلگىلەرىن، قولونەرىن ءبىر-بىرىمەن ۇشتاستىرا زەرتتەپ، تۇرلەندىرە ءبىلدى. بۇل جايىندا بەلگىلى ارحەولوگ عالىم، پروفەسسور كارل بايپاقوۆ: «ەرتە جانە ورتا عاسىرلارداعى جازبا دەرەكتەردى جەتىك بىلگەن ءا.مارعۇلان ونداعى قازاقتار تۋرالى دەرەكتەردىڭ از بولعاندىعىن كورىپ، وسىناۋ تاريحي ادىلەتسىزدىكتىڭ ورنىن تەك قانا ارحەولوگيالىق ىزدەنىستەر تولتىرا الاتىنىن دۇرىس ءتۇسىندى»، — دەپ جازدى. عالىمنىڭ باي مۇراسى – بۇگىنگى عىلىمداعى ىرگەلى وزگەرىستەرمەن ۇندەس، حالقىمىزدى رۋحاني مۇراسىنان اجىراتپايتىن دۇنيە. ونى كوزدىڭ قاراشىعىنداي قورعاپ، كەيىنگى ۇرپاققا ناسيحاتتاۋ – ءبىزدىڭ ماقسات.
— مارۆان ارىنقىزى، بۇل ماقساتتا قانداي ىستەر اتقارىلۋدا؟
- پروفەسسور مامبەت قويگەلديەۆ 1966 جىلى جارىق كورگەن «ەجەلگى مادەنيەت كۋالارى» اتتى جيناققا الكەي مارعۇلاننىڭ مىناداي پىكىرىن كەلتىرىپتى: «قازاقستان ولكەسى – كەيبىر ءۇستىرت قارايتىن ادامداردىڭ ايتقانىنداي، تاريحي مادەنيەتتىڭ سىلەمى جوق، تەك قانا ءشول دالا ەمەس. كۇردەلى تسيۆيليزاتسيا مۇندا دا بولعان. بىراق، وزگەرگىش دۇنيە بۇلاردى بىردە كوركەيتىپ، بىردە جەر بەتىنەن سىپىرىپ وتىرعان». بابامىز ءومىرىن حالقىمىزدىڭ تاريحىن زەرتتەۋگە ارنادى. لەنينگراد ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ تاريح-فيلولوگيا فاكۋلتەتىندە جانە شىعىستانۋ ينستيتۋتىندا قاتار وقىپ ءجۇرىپ، بولاشاق عالىم رەسەي مۇراعاتتارىنداعى قازاقستان تۋرالى دەرەكتەردى زەرتتەيدى. رەسەيلىك عالىمدارمەن قازاقستان ەتنوگرافيالىق ەكسپەديتسيالارىنا قاتىسىپ، مول عىلىمي اقپارات جينايدى. ءبىزدىڭ ماقساتىمىز الكەي حاقانۇلىنىڭ مۇراسىن ناسيحاتتاۋمەن شەكتەلمەيدى. اكادەميكتىڭ وتاندىق مۇراجاي ىسىندە الاتىن ورنىن ايقىنداۋ دا – كۇن تارتىبىندەگى جۇمىس. بۇگىنگى كۇنى ش.ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتىندا «اكادەميك ءا.مارعۇلان جانە قازاقستانداعى مۇراجاي ءىسى: عىلىمي مۇرا، يدەيالار مەن بولاشاق» اتتى جوبا اياسىندا عىلىمي زەرتتەۋ جۇمىستارى جۇزەگە اسىرىلۋدا. جوبا اياسىندا ەلىمىزدىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىندەگى كىتاپحانالار قورىنداعى عالىمنىڭ عىلىمي جولى تۋرالى دەرەكتەر توپتاستىرىلۋدا.
— زەرتتەۋ توبىنىڭ عالىمنىڭ تۋعان ولكەسى – باياناۋىلدى اينالىپ وتپەۋى زاڭدىلىق بولار…
- ارينە. ۇلى عۇلامالاردىڭ مەكەنى – باياناۋىلدى زەرتتەمەۋ ۇلكەن قاتەلىك بولار. اتالمىش جوبا بويىنشا وتكەن جىلى پاۆلودار وبلىسىنا ىسساپارمەن بارعان بولاتىنبىز. زەرتتەۋ-ىزدەنىس جۇمىستارىن جۇرگىزىپ، «باياناۋىل» تابيعي-ۇلتتىق ساياباعى اۋماعىنداعى «ءجالاڭتوس اسۋى»، «ولجابايدىڭ قورعانى»، «دۋلات اسۋى» سىندى تاريحي ورىنداردى ايقىندادىق. ويتكەنى، بۇل جەرلەر تاريحشىنىڭ ءومىربايانىنا قاتىستى مەكەندەر بولىپ تابىلادى. ناتيجەسىندە قۇندى دەرەكتەر جيناقتالدى.
عالىمنىڭ ءومىربايانى — توم-توم كىتاپقا تاتيتىن قازىنالى دا قۇندى دۇنيە! ستۋدەنت الكەي ديپلومدىق جۇمىسىن ۇلى ابايدىڭ شىعارماشىلىعىنا ارناعانى بەلگىلى. وسى تاقىرىپتى تاڭداۋىنىڭ وزىندىك سىرى بار.
كەزىندە زامانىنىڭ زاڭعارى – مۇحتار اۋەزوۆ سەمەي قازاق پەداگوگيكالىق تەحنيكۋمىن تامامداعان جاس الكەيدى شىڭعىستاۋعا ەرتىپ اپارىپ، اباي اۋىلىمەن، ودان ۇلگى العان اقساقالدارمەن كەزدەستىرەدى. الكەي اتامىزدى كەزىندە ارقا وڭىرىنە اتى شىققان سال-سەرى وتەگەلدىمەن دە تانىستىرعان. سول كەزدە اقساقالدىڭ جاسى 70-كە كەلگەن ەكەن. الكەي، سونىمەن قاتار، ابايدىڭ ۇرپاقتارى دانيال، ىسرايىل، مەكايىلمەن ۋاقىت وتكىزەدى. ول ماعجان جۇماباەۆ، احمەت بايتۇرسىنوۆ، مىرجاقىپ دۋلاتوۆ، قانىش ساتباەۆ، ءماشھۇر ءجۇسىپ كوپەەۆ سىندى حالقىمىزدىڭ اياۋلى ۇلدارىنان دا ءتالىم العان.
3. «مارعۇلانتانۋ» ءپانى كەرەك
— بۇگىندە الكەي قالدىرعان مول مۇرانى زەرتتەۋ ىسىنە كوڭىلىڭىز تولا ما؟
- الكەي بابامىزدىڭ ءومىرى، عىلىمي ەڭبەكتەرى از زەرتتەلۋدە. مۇلدەم زەرتتەلمەگەن دەۋدەن اۋلاقپىن. بىراق، ازدىق ەتەدى. جەكەلەگەن عىلىمي ماقالالاردى ەسەپتەمەگەندە، تولىققاندى تەرەڭ دۇنيەلەر جوقتىڭ-قاسى. بۇل ولقىلىقتىڭ ورنىن «مارعۇلانتانۋ» ورتالىقتارىن اشۋمەن تولتىرۋعا بولادى دەپ ويلايمىن. نەگىزى، ءا.مارعۇلاننىڭ 100 جىلدىق مەرەيتويىندا وسىنداي ورتالىق اشىلعان بولاتىن. بىراق، عۇمىرى قىسقا بولدى. قازىرگى تاڭدا تاريحشىلار ورتالىقتى جانداندىرۋعا تالپىنىستار جاساۋدا. مەنىڭ ەڭبەكتەرىم دە وسى ماقساتتا اتقارىلىپ جاتىر.
— وسى جايلى تارقاتىپ وتسەڭىز…
- جوعارىدا اتاپ وتكەنىمدەي، كانديداتتىق ديسسەرتاتسيام الكەي حاقانۇلىنىڭ مۇراسىن ارقاۋ ەتتى. وسى ارقىلى وتاندىق تاريح عىلىمىنا تىڭ جاڭالىق اكەلگەن سياقتىمىن. بىرىنشىدەن، تۇلعانىڭ مۋزەي ىسىنە قاتىسى تۋرالى ەلىمىزدە قاراستىرىلماعان تاقىرىپتاردىڭ ءبىرى. ەكىنشىدەن، عىلىمي جۇمىسىمدا ءا.مارعۇلاننىڭ قازاقتان شىققان ەتنوارحەولوگتاردىڭ ءبىرى جانە بىرەگەيى جونىندە دەرەكتەر جانە وسى سالاعا قوسقان ۇلەسى كورىنىس تاپتى. شىنى كەرەك، بارشامىز مۋزەيدى ماتەريالدىق مادەنيەت قۇرالى دەپ بىلەمىز. ال ءا.مارعۇلان بۇل شەكتەۋلى تۇسىنىكتىڭ اۋقىمىن كەڭەيتۋگە تىرىسقان. ياعني، ول مۋزەيدە ساقتالعان جادىگەردىڭ رۋحاني جاعىنا باسا ءمان بەرگەن. حالقىمىزدىڭ ماتەريالدىق مادەنيەت جادىگەرلەرىنىڭ ارقايسىسى: ءار ويۋ، ءار زەرگەرلىك بۇيىم، ۇلتتىق بۇيىم بولسىن – رۋحانيلىققا تۇنىپ تۇرعان تاريح قوي. قاي مۋزەيگە باس سۇقساڭىز، قاز قاتار تۇرعان ەكسپوناتتاردى كورەسىز. مىسالى، اسىق تۇرسا، ونىڭ استىنداعى قاعازدا: «ۇلتتىق ويىن» دەگەن جازۋ عانا تۇرادى. مارعۇلانشا ويلاساق، كەلەر ۇرپاقتى ۇلتىمىزدى ۇلىقتاۋعا ۇيرەتۋگە بۇل ازدىق ەتەدى. ونىڭ رۋحاني جاعىن تانىتۋىمىز كەرەك. ەۋروپا ەلدەرى مۋزەيلەردى كەشەندى تۇردە زەرتتەۋدى 21 عاسىردا باستاسا، ءا.مارعۇلان بۇل تۋرالى 20 عاسىردىڭ باسىندا ايتىپ كەتكەن ەدى. بۇل تەك تاريحشىلاردىڭ قولىندا ەمەس، كەشەندى ىسكە ەتنولوگ، فيلولوگ ماماندار دا اتسالىسۋى كەرەك.
— اڭگىمەڭىزگە راحمەت!
سۇحباتتاسقان اقمارال ەسىمحانوۆا،
ارنايى «سارىارقا سامالى» ءۇشىن الماتى قالاسىنان
