Marvan Arynqyzy Hamitovanyŋ kındık kesken jerı – Baianauyl audany. Onyŋ esımı ziialy qauymǧa ädebiettanuşy, şyǧystanuşy, ūlttyq arheologiia ǧylymynyŋ negızın qalauşy Älkei Marǧūlannyŋ ömırı men önegesın zertteuşı retınde tanys.
Qazırgı uaqytta Marvan Arynqyzy Almatydaǧy Abylai han atyndaǧy Qazaq halyqaralyq qatynastar jäne älem tılderı universitetı janyndaǧy Bılıktılıktı arttyru institutynyŋ direktory qyzmetın atqarady. Tarih ǧylymdarynyŋ kandidaty el Prezidentı Nūrsūltan Nazarbaevtyŋ Alǧys hatymen, Y.Altynsarin atyndaǧy ūlttyq akademiianyŋ Qūrmet gramotasymen marapattalǧan.
1. Älkei eŋbekterı – ömırlık azyǧym
- Arman qala – Almatyǧa kelgende, aldymyzǧa sızben jüzdesu maqsatyn qoiyp edık. Qart oqyrmandarymyzdyŋ arasynda «Älkei turaly maqala jazatyn Marvan qaida kettı?» degen saual jiı qoiylady…
- Bärekeldı! Jerlesterımnıŋ menı ızdep jatqanyna quanyştymyn! Almatyǧa kelgelı, mıne, alty jyl da zymyrap öte şyǧypty. Qazır Abylai han atyndaǧy Qazaq halyqaralyq qatynastar jäne älem tılderı universitetı janyndaǧy Bılıktılıktı arttyru institutynyŋ direktory qyzmetın atqarumen qatar, halqymyzdyŋ dana häm dara perzentı Älkei Haqanūlynyŋ ǧylymi eŋbekterın zertteu üstındemın. Öz aldyma Ä.Marǧūlannyŋ salyp ketken sara jolyn ūlyqtap, soŋynan qaldyrǧan mol mūrasyn jūrtşylyqqa tanytu maqsatyn qoiamyn. Alǧaşqy qadamdar jasaldy. Degenmen, Älkeidı elımızge ǧana emes, törtkıl älemge tanytuymyz kerek. Mūny är tarihşynyŋ moinyna artylar ūly ıs dep bılemın.
— Marvan Arynqyzy, Älkei Marǧūlan turaly zertteu jürgızuge ne türtkı boldy?
- Älkei babamyzdyŋ ömırı men şyǧarmaşylyǧyn zertteu peşeneme jazylyp qoiǧandai. Älı esımde, mektep qabyrǧasynda oqyp jürgenımde «Bılım jäne eŋbek» jurnalynda jaryq körgen osynau tau tūlǧa turaly jäne onyŋ oquşylarǧa arnalǧan maqalalaryn qyzyǧa oqitynmyn. Al akademiktıŋ ǧylymi eŋbekterımen jaqyrynaq tanysuym 1987 jyly bastau aldy. Baianauyl audanyndaǧy qazırgı Qūndyköl orta mektebınde direktordyŋ tärbie ısı jönındegı orynbasary qyzmetın atqaryp jürgen kezım edı. Osy kezde bılım ordasyna Älkei Marǧūlannyŋ esımın beru turaly şeşım qabyldandy. Söitıp, mektep qabyrǧasynan ızdestıru tobyn jasaqtap, Älkei Haqanūlynyŋ ömır joly, qyzmettes ärıptesterı men şäkırtterı turaly aqparattardy jinastyra bastadyq. Ǧalymnyŋ qyzy Dänel Älkeiqyzy jäne Ūlttyq ǧylym akademiiasy Tarih instituty qyzmetkerlerınıŋ kömegımen üş jyl boiy material ızdestırdık. Eŋbegımızdıŋ nätijesı retınde atalmyş mektep qabyrǧasyndaǧy mūrajaidy atauǧa bolady. Ruhani orda 1991 jyly esıgın aiqara aşty. Būl qarapaiym mūrajai emes, şaǧyn zertteu ortalyǧyna da ainaldy. Bır aitarym, būl — jädıgerler jinaqtalǧan «bölme» emes, ǧalymnyŋ kıtaptary men eŋbekterı saqtalǧan ruhani orda. Keiın osy mūrajaida audandyq, oblystyq deŋgeidegı «Marǧūlan oqulary» ötkızılıp tūrdy. Osylaişa, men akademik Keŋes Nūrpeiıs pen Dänel Marǧūlanqyzynyŋ jetekşılıgımen kandidattyq dissertasiia qorǧadym. Keiıngı eŋbek jolym Pavlodardaǧy Būqar jyrau atyndaǧy ädebiet jäne öner muzeiınde jalǧasyn tapty.
— Al Almatyǧa qonys audaruǧa ne sebep boldy?
- Jalpy, akademik Ä.Marǧūlannyŋ 100 jyldyǧy qarsaŋynda Almatyda bır top ǧalymdardyŋ mūryndyq boluymen kıtaptar jariialandy. Būl ıske men de atsalystym. Keiın qyzmetımdı Qyzdar memlekettık institutynda oqytuşy, Y.Altynsarin atyndaǧy Ūlttyq bılım akademiiasynyŋ joǧary jäne joǧary oqu ornynan keiıngı institutynda jalǧastyrdym.
2. Mūhtar Äuezov jas Älkeidı Abai auylymen tanystyrǧan
— Ǧūlama ǧalym Älkei Marǧūlandy qazaq ǧylymi keŋıstıgınde zerttegen alǧaşqylardyŋ bırısız. Bastapqyda qazaqqa Marǧūlandy tanytuda qandai qadamdar jasaldy?
- Ensiklopedist ǧalymdy bırınşı kezekte elımızdegı etnoarheologiia baǧytynyŋ negızın saluşy dep qarastyru kerekpız. Onyŋ etnologiia, muzeitanu salasyndaǧy eŋbekterı bır töbe. Tūlǧa etnoarheologiia baǧyty arqyly qazaq halqynyŋ mädenietı, tūrmys-salty men tarihy turaly syr şertetın «tas kıtaptarynyŋ» betterın söilettı. Ol qazaq halqynyŋ basynan ötken tarihi qūbylystardy, arheologiialyq eskertkışterdı, etnografiialyq derekterdı, auyz ädebietı ülgılerın, qolönerın bır-bırımen ūştastyra zerttep, türlendıre bıldı. Būl jaiynda belgılı arheolog ǧalym, professor Karl Baipaqov: «Erte jäne orta ǧasyrlardaǧy jazba derekterdı jetık bılgen Ä.Marǧūlan ondaǧy qazaqtar turaly derekterdıŋ az bolǧandyǧyn körıp, osynau tarihi ädıletsızdıktıŋ ornyn tek qana arheologiialyq ızdenıster toltyra alatynyn dūrys tüsındı», — dep jazdy. Ǧalymnyŋ bai mūrasy – bügıngı ǧylymdaǧy ırgelı özgerıstermen ündes, halqymyzdy ruhani mūrasynan ajyratpaityn dünie. Ony közdıŋ qaraşyǧyndai qorǧap, keiıngı ūrpaqqa nasihattau – bızdıŋ maqsat.
— Marvan Arynqyzy, būl maqsatta qandai ıster atqaryluda?
- Professor Mämbet Qoigeldiev 1966 jyly jaryq körgen «Ejelgı mädeniet kuälary» atty jinaqqa Älkei Marǧūlannyŋ mynadai pıkırın keltırıptı: «Qazaqstan ölkesı – keibır üstırt qaraityn adamdardyŋ aitqanyndai, tarihi mädeniettıŋ sılemı joq, tek qana şöl dala emes. Kürdelı sivilizasiia mūnda da bolǧan. Bıraq, özgergış dünie būlardy bırde körkeitıp, bırde jer betınen sypyryp otyrǧan». Babamyz ömırın halqymyzdyŋ tarihyn zertteuge arnady. Leningrad universitetınıŋ tarih-filologiia fakultetınde jäne Şyǧystanu institutynda qatar oqyp jürıp, bolaşaq ǧalym Resei mūraǧattaryndaǧy Qazaqstan turaly derekterdı zertteidı. Reseilık ǧalymdarmen Qazaqstan etnografiialyq ekspedisiialaryna qatysyp, mol ǧylymi aqparat jinaidy. Bızdıŋ maqsatymyz Älkei Haqanūlynyŋ mūrasyn nasihattaumen şektelmeidı. Akademiktıŋ otandyq mūrajai ısınde alatyn ornyn aiqyndau da – kün tärtıbındegı jūmys. Bügıngı künı Ş.Uälihanov atyndaǧy tarih jäne etnologiia institutynda «Akademik Ä.Marǧūlan jäne Qazaqstandaǧy mūrajai ısı: ǧylymi mūra, ideialar men bolaşaq» atty joba aiasynda ǧylymi zertteu jūmystary jüzege asyryluda. Joba aiasynda elımızdıŋ tükpır-tükpırındegı kıtaphanalar qoryndaǧy ǧalymnyŋ ǧylymi joly turaly derekter toptastyryluda.
— Zertteu tobynyŋ ǧalymnyŋ tuǧan ölkesı – Baianauyldy ainalyp ötpeuı zaŋdylyq bolar…
- Ärine. Ūly ǧūlamalardyŋ mekenı – Baianauyldy zerttemeu ülken qatelık bolar. Atalmyş joba boiynşa ötken jyly Pavlodar oblysyna ıssaparmen barǧan bolatynbyz. Zertteu-ızdenıs jūmystaryn jürgızıp, «Baianauyl» tabiǧi-ūlttyq saiabaǧy aumaǧyndaǧy «Jalaŋtös asuy», «Oljabaidyŋ qorǧany», «Dulat asuy» syndy tarihi oryndardy aiqyndadyq. Öitkenı, būl jerler tarihşynyŋ ömırbaianyna qatysty mekender bolyp tabylady. Nätijesınde qūndy derekter jinaqtaldy.
Ǧalymnyŋ ömırbaiany — tom-tom kıtapqa tatityn qazynaly da qūndy dünie! Student Älkei diplomdyq jūmysyn ūly Abaidyŋ şyǧarmaşylyǧyna arnaǧany belgılı. Osy taqyrypty taŋdauynyŋ özındık syry bar.
Kezınde zamanynyŋ zaŋǧary – Mūhtar Äuezov Semei qazaq pedagogikalyq tehnikumyn tämamdaǧan jas Älkeidı Şyŋǧystauǧa ertıp aparyp, Abai auylymen, odan ülgı alǧan aqsaqaldarmen kezdestıredı. Älkei atamyzdy kezınde Arqa öŋırıne aty şyqqan sal-serı Ötegeldımen de tanystyrǧan. Sol kezde aqsaqaldyŋ jasy 70-ke kelgen eken. Älkei, sonymen qatar, Abaidyŋ ūrpaqtary Daniial, Ysraiyl, Mekaiylmen uaqyt ötkızedı. Ol Maǧjan Jūmabaev, Ahmet Baitūrsynov, Mırjaqyp Dulatov, Qanyş Sätbaev, Mäşhür Jüsıp Köpeev syndy halqymyzdyŋ aiauly ūldarynan da tälım alǧan.
3. «Marǧūlantanu» pänı kerek
— Bügınde Älkei qaldyrǧan mol mūrany zertteu ısıne köŋılıŋız tola ma?
- Älkei babamyzdyŋ ömırı, ǧylymi eŋbekterı az zerttelude. Müldem zerttelmegen deuden aulaqpyn. Bıraq, azdyq etedı. Jekelegen ǧylymi maqalalardy eseptemegende, tolyqqandy tereŋ dünieler joqtyŋ-qasy. Būl olqylyqtyŋ ornyn «Marǧūlantanu» ortalyqtaryn aşumen toltyruǧa bolady dep oilaimyn. Negızı, Ä.Marǧūlannyŋ 100 jyldyq mereitoiynda osyndai ortalyq aşylǧan bolatyn. Bıraq, ǧūmyry qysqa boldy. Qazırgı taŋda tarihşylar ortalyqty jandandyruǧa talpynystar jasauda. Menıŋ eŋbekterım de osy maqsatta atqarylyp jatyr.
— Osy jaily tarqatyp ötseŋız…
- Joǧaryda atap ötkenımdei, kandidattyq dissertasiiam Älkei Haqanūlynyŋ mūrasyn arqau ettı. Osy arqyly otandyq tarih ǧylymyna tyŋ jaŋalyq äkelgen siiaqtymyn. Bırınşıden, tūlǧanyŋ muzei ısıne qatysy turaly elımızde qarastyrylmaǧan taqyryptardyŋ bırı. Ekınşıden, ǧylymi jūmysymda Ä.Marǧūlannyŋ qazaqtan şyqqan etnoarheologtardyŋ bırı jäne bıregeiı jönınde derekter jäne osy salaǧa qosqan ülesı körınıs tapty. Şyny kerek, barşamyz muzeidı materialdyq mädeniet qūraly dep bılemız. Al Ä.Marǧūlan būl şekteulı tüsınıktıŋ auqymyn keŋeituge tyrysqan. Iаǧni, ol muzeide saqtalǧan jädıgerdıŋ ruhani jaǧyna basa män bergen. Halqymyzdyŋ materialdyq mädeniet jädıgerlerınıŋ ärqaisysy: är oiu, är zergerlık būiym, ūlttyq būiym bolsyn – ruhanilyqqa tūnyp tūrǧan tarih qoi. Qai muzeige bas sūqsaŋyz, qaz qatar tūrǧan eksponattardy köresız. Mysaly, asyq tūrsa, onyŋ astyndaǧy qaǧazda: «Ūlttyq oiyn» degen jazu ǧana tūrady. Marǧūlanşa oilasaq, keler ūrpaqty ūltymyzdy ūlyqtauǧa üiretuge būl azdyq etedı. Onyŋ ruhani jaǧyn tanytuymyz kerek. Europa elderı muzeilerdı keşendı türde zertteudı 21 ǧasyrda bastasa, Ä.Marǧūlan būl turaly 20 ǧasyrdyŋ basynda aityp ketken edı. Būl tek tarihşylardyŋ qolynda emes, keşendı ıske etnolog, filolog mamandar da atsalysuy kerek.
— Äŋgımeŋızge rahmet!
Sūhbattasqan Aqmaral ESIMHANOVA,
arnaiy «Saryarqa samaly» üşın Almaty qalasynan
