قازاق جەرىندە بايلانىسى ءبىر-بىرىمەن تىعىز ەكى ءوڭىر بار. ولار «جەر ءجانناتى – جەتىسۋ» مەن «جەر شوقتىعى – كوكشەتاۋ». بۇل قانداي بايلانىس دەسەڭىز، تاريحي تۇلعالارى ارقىلى استاسىپ جاتىر. ەڭ اۋەلى جەتىسۋدىڭ جىر جۇيرىگى – ءىلياس جانسۇگىروۆ، اقاننىڭ الدىنا قارا سالماس جۇيرىك تۇلپارى قۇلاگەردى جىرعا قوسىپ، قازاق ادەبيەتىنە شوقتىعى بيىك تۋىندىنى قوسقانىن ايتساق بولادى. بۇل پوەما ءالى كۇنگە دەيىن وقىرمان قاۋىمنىڭ ءسۇيىپ وقيتىن شىعارماسى. بۇنى كوپشىلىك قاۋىم بىلەتىن ءبىرىنشى بايلانىس دەپ ساناڭىز. ەكىنشى بايلانىس، ءبىرجان مەن سارا ايتىسى. ايتىس ونەرىنىڭ وزىق ۇلگىلەرىنىڭ ءبىرى 1895 جىلى قازىرگى الماتى وبلىسىنىڭ قاپال-اقسۋ وڭىرىندەگى ەشكىولمەس تاۋىنىڭ باۋرايىندا توعىزقۇمالاق مەكەنىندە ءوتتى. كوركەمدىگى بيىك، اقىندىق تىلگە باي ايتىس بولدى. ال، ءۇشىنشى بايلانىس كوكشەتاۋلىق دراماترۋگ شاحمەت قۇسايىنوۆ پەن جەتىسۋلىق اكتريسا بيكەن ريموۆا اراسىندا ورىن الادى. ەكى تۇلعا دا ەلىمىزگە تانىمال، تەاتر سالاسىنىڭ جىلىگىن شاعىپ، مايىن ىشكەن كاسىبي ماماندارى. ەكەۋى دە ءبىر-بىرىنە عاششىق بولىپ، قول ۇستاسىپ، قوس ەلدى قۇدا ەتەدى. بۇل كۇنى ەكى وڭىردە دە قوس تۇلعانىڭ اتىنا بەرىلگەن دراما تەاترلارى بار.
ءتورتىنشى بايلانىس الاش ارىستارى اراسىنداعى بايلانىس. ولار جەتىسۋلىق بارلىبەك سىرتتانۇلى مەن كوكششەتاۋلىق مامبەتالى سەردالين. ەكى تۇلعا ءبىر-بىرىمەن ءبىلىم ىزدەپ، پەتەربۋرگ ۋنيۆەرسيتەتىنە كەلگەن كەزدە تانىسادى. سونىمەن قاتار، باقىتجان قاراتاەۆ، جانشا (جاھانشا) سەيدالين، ابدوللا تەمىروۆ ت.ب تۇلعالارمەن وسى وقۋ ورنىندا ءجۇرىپ تانىس، ءبىلىس بولادى. بارلىبەك سىرتتانۇلى 1886-1890 جىلدارى پەتەربۋرگ ۋنيۆەرسيتەتىندەگى شىعىستانۋ فاكۋلتەتىنىڭ اراب-پارسى جانە تۇرىك-تاتار تىلدەرى ماماندىعى بويىنشا ءبىلىم الادى. ءبىلىم ورداسىن ءبىرىنشى دارەجەلى ديپلوممەن ۇزدىك ءتامامدايدى. بارلىبەكتانۋشى ەلدوس توقتاربايدىڭ ارحيۆ دەرەكتەرىنە سۇيەنىپ، ۇسىنعان مالىمەتىنە قاراساق ستۋدەنت بارلىبەك سىرتتانۇلى ۆ.ۆ.گريگورەۆ، ن.ي.ۆەسەلوۆسكي، ۆ.ۆ.رادلوۆ سىندى تانىمال پروفەسسورلاردىڭ ءدارىسىن تىڭداعان. تاعى ءبىر قىزىق دەرەك، پ.م. مەليورانسكي، ۆ.ۆ.بارتولد سىندى تانىمال عالىمدار بارلىبەكپەن قاتار «اراب-پارسى-تۇرىك-تاتار» تىلدەرى رازريادى بويىنشا وقىعان. ن.دۋلاتبەكوۆ بارلىبەكتىڭ سانكت-پەتەربۋرگ ۋنيۆەرسيتەتىندە قانداي ۇلگەرىممەن ءبىلىم العانىن ايعاقتايتىن اتتەستات پەن بىتىرگەندىگى جونىندە كۋالىك ساقتالعانىن ايتقان بولاتىن. سوعان نازار اۋدارساق، اتتەستاتتا بارلىبەكتىڭ ءتارتىبى وتە جاقسى، بارلىق پاندەرگە دەگەن قىزىعۋشىلىعى، ىنتا-ىقىلاسى وتە جاقسى ەكەنى ايشىقتالعان. پاندەر بويىنشا مىنانداي ۇلگەرىمدەر كورسەتكەن:
ورىس ءتىلى مەن جازۋدان – 4 (جاقسى)
لوگيكادان – 4 (جاقسى)
لاتىن تىلىنەن – 4 (جاقسى)
گرەك تىلىنەن – وقۋدان بوساتىلعان
ماتەماتيكادان – 5 (وتە جاقسى)
فيزيكا. ماتەماتيكالىق جاعرافيادان – 5 (وتە جاقسى)
قىسقاشا تابيعاتتانۋدان – 4 (جاقسى)
تاريحتان – 5 (وتە جاقسى)
گەوگرافيادان – 5 (وتە جاقسى)
نەمىس تىلىنەن – 5 (وتە جاقسى)
بارلىقبەك سىرتتانۇلى نەگىزگى پاندەردى جاقسى ۇلگەرىممەن تامامداعان. كۋالىكتە بارلىبەكتىڭ سانكت-پەتەربۋرگ ۋنيۆەرسيتەتىنە 1886 جىلدىڭ تامىزىندا قابىلدانعانى جازىلعان.
ال، مامبەتالى سەردالين 1886 جىلى پەتەربۋرگ ۋنيۆەرسيتەتىندە وقيدى. بىراق «جەرلەستەر وداعى» اتتى ستۋدەنتتىك ۇيىمعا قاتىسقانى ءۇشىن وقۋدان شىعارىلادى. ت. بورانعاليۇلىنىڭ «پەتەربوردا وقىعان تالاي قازاق جاستارى» اتتى ماقالاسىندا 1890 جىلدارى وسى قالا ۋنيۆەرسيتەتىن بىتىرگەن جەتىسۋلىق بارلىبەك سىرتتانوۆ، ىرعىزدىق ابدوللا تەمىروۆ، ورالدىق باقىتجان قاراتاەۆتار تۋرالى ايتا كەلىپ: «بۇلارمەن ءبىر جىلدا تۇسكەن كوكشەتاۋلىق مامبەتالى سەردالين ساياسي كوزقاراسى ءۇشىن قۋدالانىپ، ۋنيۆەرسيتەتتى بىتىرگە الماعانىمەن، زيالى ەكونوميست-عالىم رەتىندە تانىمال بولدى»، - دەيدى. مامبەتالى پەتەربۋرگ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ جاراتىلىستانۋ فاكۋلتەتىندە ۆ.ي. لەنيننىڭ اعاسى الەكساندر ۋليانوۆپەن ءبىر كۋرستا وقىعان. ماسكەۋدە تۇرعان تارليچەۆ دەگەن كىسىنىڭ ايتۋىنا جانە ارحيۆ دەرەكتەرىنە قاراعاندا، ۆ.ي. لەنيننىڭ سوۆەت ۇكىمەتى تۇسىندا حاتشىسى بولعان. ەندى «جەرلەستەر وداعى» ۇيىمىنا توقتالايىق. جوعارىدا اتى اتالعان تۇلعالار ستۋدەنتتىك جىلدارى وقۋ ورنىندا وقىپ ءجۇرىپ، وزدەرىمەن تىلەگى، نيەتى ءبىر، ۇلت بولاشاعىنا الاڭدايتىن جاستارمەن بىرىگىپ، وزگە ۇلت وكىلدەرى سەكىلدى «جەرلەستەر وداعى» اتتى ۇيىمدى قۇرۋعا بەلسەنە ات سالىسادى. بۇل ۇيىم ارقىلى الاش ازاماتتارى جىعىلعانعا دەمەۋ، سۇرىنگەنگە سۇيەۋ بولدى. د. سەيىتجانۇلىنىڭ مالىمەتىنە قاراعاندا، «جەرلەستەر» - قازاق تاريحىنداعى ەڭ تۇڭعىش ۇيىتقى بولعان جاستار ۇيىمى. وسى ۋنيۆەرسيتەت قابىرعاسىنان ءبىلىم نارىمەن قانىعا سۋسىنداپ، سايىن دالاسىندا ازاتتىق پەن وركەنيەت جارشىسى بولۋدى كوكسەيدى. بۇل مۇراتتاردىڭ ءبارىن ۋنيۆەرسيتەتتە ءار ۇلتتىڭ جاستارى اراسىندا ءوزىنىڭ باعدارلاماسى بار، ساياسي باعىت كوزدەگەن «جەرلەستەر» ۇيىرمەسى نەمەسە «جەرلەستەر وداعى» دەپ اتالاتىن استىرتىن ۇيىمداردىڭ ىشىندە ءجۇرىپ شىڭداعان ەدى». بۇل ۇيىمنىڭ قۇرىلۋىنا 1886-1887 جىلدارى سانكت-پەتەربۋرگتە بولعان ساياسي وقيعالار وراسان زور ىقپالىن تيگىزدى. وسى جىلدارى ستۋدەنتتەر اراسىندا رەۆوليۋتسيالىق قوزعالىستار دا ورىن الدى. 1886 جىلى قالادا بولعان توقىما سالاسىندا ىستەيتىن جۇمىسشى قاۋىمىنىڭ كوتەرىلۋى ستۋدەنتتەرگە ولشەۋسىز رۋح بەرىپ قانا قويماي، قوعامداعى ساياسي بەلسەندىلىگىن ارتتىرا ءتۇستى. 1887 جىلى پەتروپاۆل قامالىندا ستۋدەنت ۆەتروۆانىڭ زورلىق-زومبىلىققا قارسى نارازىلىق رەتىندە ءوزىن-ءوزى ورتەپ جىبەرۋى بۇكىل رەسەي يمپەرياسىنىڭ بارلىق ۋنيۆەرسيتەتتەرىندەگى ستۋدەنتتەردىڭ تولقۋىنا سەبەپ بولادى. 1887 جىلى 1 ناۋرىزىندا ا. ۋليانوۆ جانە باسقا رەۆوليۋتسيونەرلەردىڭ الەكساندر III پاتشاعا قارسى جاساعان قاستاندىق ارەكەتتەرى جاستار ۇلكەن اسەر ەتتى. وسىنداي سارىنداعى وقيعالار ستۋدەنتتەردىڭ كۇن سايىن ساياسي بەلسەندىلىگىن ارتتىرا ءتۇستى. قالادا بولىپ جاتقان وقيعالارعا قاتىسپاۋ جونىندە ۋنيۆەرسيتەت باسشىلىعى ءار ستۋدەنتتەن قولحات جازدىرىپ الدى. وسى تۇرعى دا بارلىبەك سىرتتانۇلىنىن دا جازعان قولحاتى ساقتالعان. بۇل وقيعالار بيلىكتى قاتتى الاڭداتا قويماسا دا قاتاڭ تارتىپكە كوششتى. جاڭا جارعى بەكىتىلىپ، ۋنيۆەرسيتەتتەردەن ساياسي كوزقاراستارى ءۇشىن ستۋدەنتتەر جاپپاي قۋىلدى، سوگىس جاريالاندى، 24 ساعاتتان 4 اپتاعا دەيىن كارتسەرگە قامالدى، شەت ايماقتارعا ايداۋعا جىبەرىلدى. ستۋدەنتتىك ۇيىم، توپ قۇرۋعا جانە دە جاسىرىن تۇردە جينالۋعا قاتاڭ تىيىم سالىندى. بەكىتىلگەن جاڭا جارعىعا بايلانىستى مامبەتالى سەردالين دە وسى تۇستا وقۋدان شىعىپ قالدى. مامبەتالى وسى كەزدەرى رەۆوليۋتسيالىق قوزعالىستار مەن ستۋدەنتتىك جيىندارعا ءجيى-ءجيى قاتىسىپ ءجۇردى. الەكساندر III-گە قاستاندىق جاساۋ ىسىنە بەلسەنە قاتىسقان ءبىر توپ ستۋدەنتتەر ءولىم جازاسىنا كەسىلىپ، جۇزدەگەن ستۋدەنتتەر وقۋدان شىعارىلادى. پاتشا وكىمەتى وسى تۇستا مامبەتالىنى وقۋدان شىعارىپ، كوكشەتاۋعا پوليتسيانىڭ باقىلاۋىنا جىبەرەدى. سونىمەن قاتار، ستۋدەنتتەر دەمالىستا ەلىنە كەتەتىن بولسا نەمەسە باسقا ءبىر جەرگە باراتىن بولسا ستۋدەنتتەر رۇقسات سۇراپ، ءوتىنىش جازعان. ابدوللا تەمىروۆتىڭ تورعاي وبلىسىنا قايتپاق بولعاندا ارنايى رۇقسات سۇراپ جازعان ءوتىنىشى ساقتالعان.
بىراقتا «جەرلەستەر وداعى» وعان قاراماستان ءوزىنىڭ اۋديتورياسىن كەڭەيتىپ، استىرتىن تۇردە جۇمىستارىن جۇرگىزىپ وتىردى. بۇل ۇيىمنىڭ قۇرىلعانداعى باستى ماقساتى جونىندە س. وزبەكۇلى بىلاي دەيدى: «ءبىر ولكەدەن، ءبىر توپىراقتان شىققان ستۋدەنتتەردىڭ قويان-قولتىق ارالاسۋى جانە ءبىر-بىرىنە قامقور بولۋى ەدى. العاشىندا «جەرلەستەر» ۇيىمىنىڭ مۇشەلەرىنىڭ ماقساتى ءبىر ۇلتتان نەمەسە ءبىر ولكەدەن كەلگەن مۇقتاج ستۋدەنتتەرگە ماتەريالدىق كومەك كورسەتۋ بولعان. بىراق بۇل ۇيىمداردىڭ ءپىسىپ-جەتىلۋى بارىسىندا الدارىنا قويعان ماقساتتارى ساياساتقا ۇشىراسىپ كەتىپ وتىردى». «جەرلەستەر» ۇيىرمەسى ۇلعايا كەلە «جەرلەستەر وداعىنا» اينالدى. ولاردىڭ ارنايى جارعىلارى، مۇشەلىك جارنالارى دا بولعان.
بارلىبەك پەن مامبەتالى دە وسى ۇيىمنىڭ قۇرامىندا بولىپ، ستۋدەنتتەرگە قاراجات جاعى بويىنشا، اۋىرىپ قالعان جاعدايدا ءدارى-دارمەكپەن قامتاماسىز ەتۋ سياقتى ماسەلەلەردى شەشتى. الەكساندار III-گە قاستاندىق جاسالعاننان كەيىن مينيسترلەر كابينەتى وقۋ ءۇشىن تولەنەتىن اقى 60 ءرۋبلدى 100 رۋبلگە دەيىن بىراق كوتەردى. ستۋدەنتتەر ماتەريالدىق اۋىر جاعدايدى باستان كەشىردى. باقتىگەرەي قۇلمانوۆ ستۋدەنتتىك ءومىرىن وتە اۋىر جاعدايدا وتكىزسە دە ۋنيۆەرسيتەتتى تولىق اياقتاپ شىققان. د. سەيىتجانۇلىنىڭ دەرەگىندە «قازاق زيالىسى سادۋاقاس شورمانوۆ سانكت-پەتەربۋرگ ۋنيۆەرسيتەتىندەگى بارلىبەكتىڭ حالىنەن حاباردار بولىپ، گريگوري پوتانينگە جازعان حاتىندا: «...ءبىر بالا پەتەربۋرگسيكي ۋنيۆەرسيتەتتە وقيدى، رۋى سىرتانوۆ، سوعان مۇمكىن بولسا كورىسىپ، لايىق بولعان قاداري جاردەمىڭىزدەن تاستاي كورمەڭىز» دەلىنگەن. وسىلايشا ۇيىم ۋاقىت وتە كەلە وداققا اينالىپ مۇشەلىكتەگى ادامدار قازاق حالقىنىڭ ماسەلەلەرىن قوزعاپ، تالقىعا سالدى. ءارتۇرلى سالادا ءبىلىم الاتىن ستۋدەنتتەر قازاق جەرىنىڭ ناقتىلى بوستاندىعى جانە ونى وركەنيەت جولىمەن دامىتۋداعى وزدەرىنىڭ اتقارار ءرولى تۋرالى ارماندادى. سونىمەن قاتار، بىلىمگە سۋسىنداپ كەلگەن جاس جىگىتتەر ورىس حالقىنىڭ وزىق ويلى تۇلعالارى ن. چەرنىشەۆسيكي، ۆ. بەلينسكي، ن. دوبروليۋبوۆ، ا. گەرتسەننىڭ شىعارماشىلىعى جانە قايراتكەرلىك ورىسىمەن جاقىن تانىستى. وسىلايشا بارلىبەك سىرتتانۇلى مەن مامبەتالى سەردالين اراسىندا بايلانىس ورنايدى.
جەتىسۋ ءوڭىرى مەن كوكشە ءوڭىرىنىڭ اراسىنداعى بايلانىستار وتە كوپ كەزدەسەدى. سونىمەن قاتار، ەكى ولكەنىڭ دە تۇلعالارى قازاق حالقىنىڭ بولاشاعى ءۇشىن ەلەۋلى ىستەر اتقارىپ كەتكەن. كاكىمبەك سالىقوۆتا قوس ولكەنىڭ بايلانىسىن جوعارى باعالاپ، «جەتىسۋ مەن كوكشەدەي» اتتى ولەڭ جازدى. ەكى وڭىردە تابيعاتىنىڭ سۇلۋلىعىمەن قازاقستاننىڭ كوركى دەسەك تە بولادى. قازاقستاننىڭ بارلىق وڭىرلەرى وسىلاي ءبىر-بىرىمەن بايلانىسىپ، ءبىر تۋدىڭ استىندا، ءبىر مۇددە، قازاق حالقىنىڭ بولاشاعى ءۇشىن قىزمەت اتقارسا مەملەكەتىمىزدىڭ بارلىق سالاسى دا گۇلدەنەرى ءسوزسىز.
ەردەن نۇراحمەت
ش. ءۋاليحانوۆ اتىنداعى كوكشەتاۋ
مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ 3-كۋرس ستۋدەنتى.
