Qazaq jerinde baılanysy bir-birimen tyǵyz eki óńir bar. Olar «Jer jánnaty – Jetisý» men «Jer shoqtyǵy – Kókshetaý». Bul qandaı baılanys deseńiz, tarıhı tulǵalary arqyly astasyp jatyr. Eń áýeli Jetisýdyń jyr júırigi – Ilııas Jansúgirov, Aqannyń aldyna qara salmas júırik tulpary Qulagerdi jyrǵa qosyp, qazaq ádebıetine shoqtyǵy bıik týyndyny qosqanyn aıtsaq bolady. Bul poema áli kúnge deıin oqyrman qaýymnyń súıip oqıtyn shyǵarmasy. Buny kópshilik qaýym biletin birinshi baılanys dep sanańyz. Ekinshi baılanys, Birjan men Sara aıtysy. Aıtys óneriniń ozyq úlgileriniń biri 1895 jyly qazirgi Almaty oblysynyń Qapal-Aqsý óńirindegi Eshkiólmes taýynyń baýraıynda Toǵyzqumalaq mekeninde ótti. Kórkemdigi bıik, aqyndyq tilge baı aıtys boldy. Al, úshinshi baılanys kókshetaýlyq dramatrýg Shahmet Qusaıynov pen jetisýlyq aktrısa Bıken Rımova arasynda oryn alady. Eki tulǵa da elimizge tanymal, teatr salasynyń jiligin shaǵyp, maıyn ishken kásibı mamandary. Ekeýi de bir-birine ǵayq bolyp, qol ustasyp, qos eldi quda etedi. Bul kúni eki óńirde de qos tulǵanyń atyna berilgen drama teatrlary bar.
Tórtinshi baılanys alash arystary arasyndaǵy baılanys. Olar jetisýlyq Barlybek Syrttanuly men kóketaýlyq Mámbetáli Serdalın. Eki tulǵa bir-birimen bilim izdep, Peterbýrg ýnıversıtetine kelgen kezde tanysady. Sonymen qatar, Baqytjan Qarataev, Jansha (Jahansha) Seıdalın, Abdolla Temirov t.b tulǵalarmen osy oqý ornynda júrip tanys, bilis bolady. Barlybek Syrttanuly 1886-1890 jyldary Peterbýrg ýnıversıtetindegi shyǵystaný fakýltetiniń arab-parsy jáne túrik-tatar tilderi mamandyǵy boıynsha bilim alady. Bilim ordasyn birinshi dárejeli dıplommen úzdik támamdaıdy. Barlybektanýshy Eldos Toqtarbaıdyń arhıv derekterine súıenip, usynǵan málimetine qarasaq stýdent Barlybek Syrttanuly V.V.Grıgorev, N.I.Veselovskıı, V.V.Radlov syndy tanymal professorlardyń dárisin tyńdaǵan. Taǵy bir qyzyq derek, P.M. Melıoranskıı, V.V.Bartold syndy tanymal ǵalymdar Barlybekpen qatar «arab-parsy-túrik-tatar» tilderi razrıady boıynsha oqyǵan. N.Dýlatbekov Barlybektiń Sankt-Peterbýrg ýnıversıtetinde qandaı úlgerimmen bilim alǵanyn aıǵaqtaıtyn attestat pen bitirgendigi jóninde kýálik saqtalǵanyn aıtqan bolatyn. Soǵan nazar aýdarsaq, attestatta Barlybektiń tártibi óte jaqsy, barlyq pánderge degen qyzyǵýshylyǵy, ynta-yqylasy óte jaqsy ekeni aıshyqtalǵan. Pánder boıynsha mynandaı úlgerimder kórsetken:
Orys tili men jazýdan – 4 (jaqsy)
Logıkadan – 4 (jaqsy)
Latyn tilinen – 4 (jaqsy)
Grek tilinen – oqýdan bosatylǵan
Matematıkadan – 5 (óte jaqsy)
Fızıka. Matematıkalyq jaǵrafııadan – 5 (óte jaqsy)
Qysqasha tabıǵattanýdan – 4 (jaqsy)
Tarıhtan – 5 (óte jaqsy)
Geografııadan – 5 (óte jaqsy)
Nemis tilinen – 5 (óte jaqsy)
Barlyqbek Syrttanuly negizgi pánderdi jaqsy úlgerimmen támamdaǵan. Kýálikte Barlybektiń Sankt-Peterbýrg ýnıversıtetine 1886 jyldyń tamyzynda qabyldanǵany jazylǵan.
Al, Mámbetáli Serdalın 1886 jyly Peterbýrg ýnıversıtetinde oqıdy. Biraq «Jerlester odaǵy» atty stýdenttik uıymǵa qatysqany úshin oqýdan shyǵarylady. T. Boranǵalıulynyń «Peterborda oqyǵan talaı qazaq jastary» atty maqalasynda 1890 jyldary osy qala ýnıversıtetin bitirgen jetisýlyq Barlybek Syrttanov, yrǵyzdyq Abdolla Temirov, oraldyq Baqytjan Qarataevtar týraly aıta kelip: «Bularmen bir jylda túsken kókshetaýlyq Mámbetáli Serdalın saıası kózqarasy úshin qýdalanyp, ýnıversıtetti bitirge almaǵanymen, zııaly ekonomıst-ǵalym retinde tanymal boldy», - deıdi. Mámbetáli Peterbýrg ýnıversıtetiniń jaratylystaný fakýltetinde V.I. Lenınniń aǵasy Aleksandr Ýlıanovpen bir kýrsta oqyǵan. Máskeýde turǵan Tarlıchev degen kisiniń aıtýyna jáne arhıv derekterine qaraǵanda, V.I. Lenınniń Sovet úkimeti tusynda hatshysy bolǵan. Endi «Jerlester odaǵy» uıymyna toqtalaıyq. Joǵaryda aty atalǵan tulǵalar stýdenttik jyldary oqý ornynda oqyp júrip, ózderimen tilegi, nıeti bir, ult bolashaǵyna alańdaıtyn jastarmen birigip, ózge ult ókilderi sekildi «Jerlester odaǵy» atty uıymdy qurýǵa belsene at salysady. Bul uıym arqyly alash azamattary jyǵylǵanǵa demeý, súringenge súıeý boldy. D. Seıitjanulynyń málimetine qaraǵanda, «Jerlester» - qazaq tarıhyndaǵy eń tuńǵysh uıytqy bolǵan jastar uıymy. Osy ýnıversıtet qabyrǵasynan bilim nárimen qanyǵa sýsyndap, saıyn dalasynda azattyq pen órkenıet jarshysy bolýdy kókseıdi. Bul murattardyń bárin ýnıversıtette ár ulttyń jastary arasynda óziniń baǵdarlamasy bar, saıası baǵyt kózdegen «Jerlester» úıirmesi nemese «Jerlester odaǵy» dep atalatyn astyrtyn uıymdardyń ishinde júrip shyńdaǵan edi». Bul uıymnyń qurylýyna 1886-1887 jyldary Sankt-Peterbýrgte bolǵan saıası oqıǵalar orasan zor yqpalyn tıgizdi. Osy jyldary stýdentter arasynda revolıýııalyq qozǵalystar da oryn aldy. 1886 jyly qalada bolǵan toqyma salasynda isteıtin jumysshy qaýymynyń kóterilýi stýdentterge ólsheýsiz rýh berip qana qoımaı, qoǵamdaǵy saıası belsendiligin arttyra tústi. 1887 jyly Petropavl qamalynda stýdent Vetrovanyń zorlyq-zombylyqqa qarsy narazylyq retinde ózin-ózi órtep jiberýi búkil Reseı ımperııasynyń barlyq ýnıversıtetterindegi stýdentterdiń tolqýyna sebep bolady. 1887 jyly 1 naýryzynda A. Ýlıanov jáne basqa revolıýıonerlerdiń Aleksandr III patshaǵa qarsy jasaǵan qastandyq áreketteri jastar úlken áser etti. Osyndaı saryndaǵy oqıǵalar stýdentterdiń kún saıyn saıası belsendiligin arttyra tústi. Qalada bolyp jatqan oqıǵalarǵa qatyspaý jóninde ýnıversıtet basshylyǵy ár stýdentten qolhat jazdyryp aldy. Osy turǵy da Barlybek Syrttanulynyn da jazǵan qolhaty saqtalǵan. Bul oqıǵalar bılikti qatty alańdata qoımasa da qatań tártipke kóti. Jańa jarǵy bekitilip, ýnıversıtetterden saıası kózqarastary úshin stýdentter jappaı qýyldy, sógis jarııalandy, 24 saǵattan 4 aptaǵa deıin karerge qamaldy, shet aımaqtarǵa aıdaýǵa jiberildi. Stýdenttik uıym, top qurýǵa jáne de jasyryn túrde jınalýǵa qatań tyıym salyndy. Bekitilgen jańa jarǵyǵa baılanysty Mámbetáli Serdalın de osy tusta oqýdan shyǵyp qaldy. Mámbetáli osy kezderi revolıýııalyq qozǵalystar men stýdenttik jıyndarǵa jıi-jıi qatysyp júrdi. Aleksandr III-ge qastandyq jasaý isine belsene qatysqan bir top stýdentter ólim jazasyna kesilip, júzdegen stýdentter oqýdan shyǵarylady. Patsha ókimeti osy tusta Mámbetálini oqýdan shyǵaryp, Kókshetaýǵa polıııanyń baqylaýyna jiberedi. Sonymen qatar, stýdentter demalysta eline ketetin bolsa nemese basqa bir jerge baratyn bolsa stýdentter ruqsat surap, ótinish jazǵan. Abdolla Temirovtyń Torǵaı oblysyna qaıtpaq bolǵanda arnaıy ruqsat surap jazǵan ótinishi saqtalǵan.
Biraqta «Jerlester odaǵy» oǵan qaramastan óziniń aýdıtorııasyn keńeıtip, astyrtyn túrde jumystaryn júrgizip otyrdy. Bul uıymnyń qurylǵandaǵy basty maqsaty jóninde S. Ózbekuly bylaı deıdi: «bir ólkeden, bir topyraqtan shyqqan stýdentterdiń qoıan-qoltyq aralasýy jáne bir-birine qamqor bolýy edi. Alǵashynda «Jerlester» uıymynyń músheleriniń maqsaty bir ulttan nemese bir ólkeden kelgen muqtaj stýdentterge materıaldyq kómek kórsetý bolǵan. Biraq bul uıymdardyń pisip-jetilýi barysynda aldaryna qoıǵan maqsattary saıasatqa ushyrasyp ketip otyrdy». «Jerlester» úıirmesi ulǵaıa kele «Jerlester odaǵyna» aınaldy. Olardyń arnaıy jarǵylary, múshelik jarnalary da bolǵan.
Barlybek pen Mámbetáli de osy uıymnyń quramynda bolyp, stýdentterge qarajat jaǵy boıynsha, aýyryp qalǵan jaǵdaıda dári-dármekpen qamtamasyz etý sııaqty máselelerdi sheshti. Aleksandar III-ge qastandyq jasalǵannan keıin Mınıstrler kabıneti oqý úshin tólenetin aqy 60 rýbldi 100 rýblge deıin biraq kóterdi. Stýdentter materıaldyq aýyr jaǵdaıdy bastan keshirdi. Baqtygereı Qulmanov stýdenttik ómirin óte aýyr jaǵdaıda ótkizse de ýnıversıtetti tolyq aıaqtap shyqqan. D. Seıitjanulynyń dereginde «Qazaq zııalysy Sádýaqas Shormanov Sankt-Peterbýrg ýnıversıtetindegi Barlybektiń halinen habardar bolyp, Grıgorıı Potanınge jazǵan hatynda: «...bir bala Peterbýrgsıkı ýnıversıtette oqıdy, rýy Syrtanov, soǵan múmkin bolsa kórisip, laıyq bolǵan qadarı járdemińizden tastaı kórmeńiz» delingen. Osylaısha uıym ýaqyt óte kele odaqqa aınalyp músheliktegi adamdar qazaq halqynyń máselelerin qozǵap, talqyǵa saldy. Ártúrli salada bilim alatyn stýdentter qazaq jeriniń naqtyly bostandyǵy jáne ony órkenıet jolymen damytýdaǵy ózderiniń atqarar róli týraly armandady. Sonymen qatar, bilimge sýsyndap kelgen jas jigitter orys halqynyń ozyq oıly tulǵalary N. Chernyshevsıkı, V. Belınskıı, N. Dobrolıýbov, A. Gerenniń shyǵarmashylyǵy jáne qaıratkerlik órisimen jaqyn tanysty. Osylaısha Barlybek Syrttanuly men Mámbetáli Serdalın arasynda baılanys ornaıdy.
Jetisý óńiri men Kókshe óńiriniń arasyndaǵy baılanystar óte kóp kezdesedi. Sonymen qatar, eki ólkeniń de tulǵalary qazaq halqynyń bolashaǵy úshin eleýli ister atqaryp ketken. Kákimbek Salyqovta qos ólkeniń baılanysyn joǵary baǵalap, «Jetisý men Kókshedeı» atty óleń jazdy. Eki óńirde tabıǵatynyń sulýlyǵymen Qazaqstannyń kórki desek te bolady. Qazaqstannyń barlyq óńirleri osylaı bir-birimen baılanysyp, bir týdyń astynda, bir múdde, qazaq halqynyń bolashaǵy úshin qyzmet atqarsa memleketimizdiń barlyq salasy da gúldeneri sózsiz.
Erden NURAHMET
Sh. Ýálıhanov atyndaǵy Kókshetaý
memlekettik ýnıversıtetiniń 3-kýrs stýdenti.
