Barlybek pen Mämbetälı

6441
Adyrna.kz Telegram
https://adyrna.kz/content/uploads/2019/11/whatsapp-image-2019-11-06-at-14.43.43.jpeg
Qazaq jerınde bailanysy bır-bırımen tyǧyz ekı öŋır bar. Olar «Jer jännaty – Jetısu» men «Jer şoqtyǧy – Kökşetau». Būl qandai bailanys deseŋız, tarihi tūlǧalary arqyly astasyp jatyr. Eŋ äuelı Jetısudyŋ jyr jüirıgı – Iliias Jansügırov, Aqannyŋ aldyna qara salmas jüirık tūlpary Qūlagerdı jyrǧa qosyp, qazaq ädebietıne şoqtyǧy biık tuyndyny qosqanyn aitsaq bolady. Būl poema älı künge deiın oqyrman qauymnyŋ süiıp oqityn şyǧarmasy. Būny köpşılık qauym bıletın bırınşı bailanys dep sanaŋyz. Ekınşı bailanys, Bırjan men Sara aitysy. Aitys önerınıŋ ozyq ülgılerınıŋ bırı 1895 jyly qazırgı Almaty oblysynyŋ Qapal-Aqsu öŋırındegı Eşkıölmes tauynyŋ bauraiynda Toǧyzqūmalaq mekenınde öttı. Körkemdıgı biık, aqyndyq tılge bai aitys boldy. Al, üşınşı bailanys kökşetaulyq dramatrug Şahmet Qūsaiynov pen jetısulyq aktrisa Biken Rimova arasynda oryn alady. Ekı tūlǧa da elımızge tanymal, teatr salasynyŋ jılıgın şaǧyp, maiyn ışken käsıbi mamandary. Ekeuı de bır-bırıne ǧaşyq bolyp, qol ūstasyp, qos eldı qūda etedı. Būl künı ekı öŋırde de qos tūlǧanyŋ atyna berılgen drama teatrlary bar.  Törtınşı bailanys alaş arystary arasyndaǧy bailanys. Olar jetısulyq Barlybek Syrttanūly men kökşetaulyq Mämbetälı Serdalin. Ekı tūlǧa bır-bırımen bılım ızdep, Peterburg universitetıne kelgen kezde tanysady. Sonymen qatar, Baqytjan Qarataev, Janşa (Jahanşa) Seidalin, Abdolla Temırov t.b tūlǧalarmen osy oqu ornynda jürıp tanys, bılıs bolady. Barlybek Syrttanūly 1886-1890 jyldary Peterburg universitetındegı şyǧystanu fakultetınıŋ arab-parsy jäne türık-tatar tılderı mamandyǧy boiynşa bılım alady. Bılım ordasyn bırınşı därejelı diplommen üzdık tämamdaidy. Barlybektanuşy Eldos Toqtarbaidyŋ arhiv derekterıne süienıp, ūsynǧan mälımetıne qarasaq student Barlybek Syrttanūly V.V.Grigorev, N.İ.Veselovskii, V.V.Radlov syndy tanymal professorlardyŋ därısın tyŋdaǧan. Taǧy bır qyzyq derek, P.M. Melioranskii, V.V.Bartold syndy tanymal ǧalymdar Barlybekpen qatar «arab-parsy-türık-tatar» tılderı razriady boiynşa oqyǧan. N.Dulatbekov Barlybektıŋ Sankt-Peterburg universitetınde qandai ülgerımmen bılım alǧanyn aiǧaqtaityn attestat pen bıtırgendıgı jönınde kuälık saqtalǧanyn aitqan bolatyn. Soǧan nazar audarsaq, attestatta Barlybektıŋ tärtıbı öte jaqsy, barlyq pänderge degen qyzyǧuşylyǧy, ynta-yqylasy öte jaqsy ekenı aişyqtalǧan. Pänder boiynşa mynandai ülgerımder körsetken: Orys tılı men jazudan – 4 (jaqsy) Logikadan – 4 (jaqsy) Latyn tılınen – 4 (jaqsy) Grek tılınen – oqudan bosatylǧan Matematikadan – 5 (öte jaqsy) Fizika. Matematikalyq jaǧrafiiadan – 5 (öte jaqsy) Qysqaşa tabiǧattanudan – 4 (jaqsy) Tarihtan – 5 (öte jaqsy) Geografiiadan – 5 (öte jaqsy) Nemıs tılınen – 5 (öte jaqsy) Barlyqbek Syrttanūly negızgı pänderdı jaqsy ülgerımmen tämamdaǧan. Kuälıkte Barlybektıŋ Sankt-Peterburg universitetıne 1886 jyldyŋ tamyzynda qabyldanǧany jazylǧan. Al, Mämbetälı Serdalin 1886 jyly Peterburg universitetınde oqidy. Bıraq «Jerlester odaǧy» atty studenttık ūiymǧa qatysqany üşın oqudan şyǧarylady. T. Boranǧaliūlynyŋ «Peterborda oqyǧan talai qazaq jastary» atty maqalasynda 1890 jyldary osy qala universitetın bıtırgen jetısulyq Barlybek Syrttanov, yrǧyzdyq Abdolla Temırov, oraldyq Baqytjan Qarataevtar turaly aita kelıp: «Būlarmen bır jylda tüsken kökşetaulyq Mämbetälı Serdalin saiasi közqarasy üşın qudalanyp, universitettı bıtırge almaǧanymen, ziialy ekonomist-ǧalym retınde tanymal boldy», - deidı. Mämbetälı Peterburg universitetınıŋ jaratylystanu fakultetınde V.İ. Leninnıŋ aǧasy Aleksandr Ulianovpen bır kursta oqyǧan. Mäskeude tūrǧan Tarlichev degen kısınıŋ aituyna jäne arhiv derekterıne qaraǧanda, V.İ. Leninnıŋ Sovet ükımetı tūsynda hatşysy bolǧan. Endı «Jerlester odaǧy» ūiymyna toqtalaiyq. Joǧaryda aty atalǧan tūlǧalar studenttık jyldary oqu ornynda oqyp jürıp, özderımen tılegı, nietı bır, ūlt bolaşaǧyna alaŋdaityn jastarmen bırıgıp, özge ūlt ökılderı sekıldı «Jerlester odaǧy» atty ūiymdy qūruǧa belsene at salysady. Būl ūiym arqyly alaş azamattary jyǧylǧanǧa demeu, sürıngenge süieu boldy. D. Seiıtjanūlynyŋ mälımetıne qaraǧanda, «Jerlester» - qazaq tarihyndaǧy eŋ tūŋǧyş ūiytqy bolǧan jastar ūiymy. Osy universitet qabyrǧasynan bılım närımen qanyǧa susyndap, saiyn dalasynda azattyq pen örkeniet jarşysy boludy kökseidı. Būl mūrattardyŋ bärın universitette är ūlttyŋ jastary arasynda özınıŋ baǧdarlamasy bar, saiasi baǧyt közdegen «Jerlester» üiırmesı nemese «Jerlester odaǧy» dep atalatyn astyrtyn ūiymdardyŋ ışınde jürıp şyŋdaǧan edı». Būl ūiymnyŋ qūryluyna 1886-1887 jyldary Sankt-Peterburgte bolǧan saiasi oqiǧalar orasan zor yqpalyn tigızdı. Osy jyldary studentter arasynda revoliusiialyq qozǧalystar da oryn aldy. 1886 jyly qalada bolǧan toqyma salasynda ısteitın jūmysşy qauymynyŋ köterıluı studentterge ölşeusız ruh berıp qana qoimai, qoǧamdaǧy saiasi belsendılıgın arttyra tüstı. 1887 jyly Petropavl qamalynda student Vetrovanyŋ zorlyq-zombylyqqa qarsy narazylyq retınde özın-özı örtep jıberuı bükıl Resei imperiiasynyŋ barlyq universitetterındegı studentterdıŋ tolquyna sebep bolady. 1887 jyly 1 nauryzynda A. Ulianov jäne basqa revoliusionerlerdıŋ Aleksandr III patşaǧa qarsy jasaǧan qastandyq äreketterı jastar ülken äser ettı. Osyndai saryndaǧy oqiǧalar studentterdıŋ kün saiyn saiasi belsendılıgın arttyra tüstı. Qalada bolyp jatqan oqiǧalarǧa qatyspau jönınde universitet basşylyǧy är studentten qolhat jazdyryp aldy. Osy tūrǧy da Barlybek Syrttanūlynyn da jazǧan qolhaty saqtalǧan.  Būl oqiǧalar bilıktı qatty alaŋdata qoimasa da qataŋ tärtıpke köştı. Jaŋa jarǧy bekıtılıp, universitetterden saiasi közqarastary üşın studentter jappai quyldy, sögıs jariialandy, 24 saǧattan 4 aptaǧa deiın karserge qamaldy, şet aimaqtarǧa aidauǧa jıberıldı. Studenttık ūiym, top qūruǧa jäne de jasyryn türde jinaluǧa qataŋ tyiym salyndy. Bekıtılgen jaŋa jarǧyǧa bailanysty Mämbetälı Serdalin de osy tūsta oqudan şyǧyp qaldy. Mämbetälı osy kezderı revoliusiialyq qozǧalystar men studenttık jiyndarǧa jiı-jiı qatysyp jürdı. Aleksandr III-ge qastandyq jasau ısıne belsene qatysqan bır top studentter ölım jazasyna kesılıp, jüzdegen studentter oqudan şyǧarylady. Patşa ökımetı osy tūsta Mämbetälını oqudan şyǧaryp, Kökşetauǧa polisiianyŋ baqylauyna jıberedı. Sonymen qatar, studentter demalysta elıne ketetın bolsa nemese basqa bır jerge baratyn bolsa studentter rūqsat sūrap, ötınış jazǧan. Abdolla Temırovtyŋ Torǧai oblysyna qaitpaq bolǧanda arnaiy rūqsat sūrap jazǧan ötınışı saqtalǧan.  Bıraqta «Jerlester odaǧy» oǧan qaramastan özınıŋ auditoriiasyn keŋeitıp, astyrtyn türde jūmystaryn jürgızıp otyrdy. Būl ūiymnyŋ qūrylǧandaǧy basty maqsaty jönınde S. Özbekūly bylai deidı: «bır ölkeden, bır topyraqtan şyqqan studentterdıŋ qoian-qoltyq aralasuy jäne bır-bırıne qamqor boluy edı. Alǧaşynda «Jerlester» ūiymynyŋ müşelerınıŋ maqsaty bır ūlttan nemese bır ölkeden kelgen mūqtaj studentterge materialdyq kömek körsetu bolǧan. Bıraq būl ūiymdardyŋ pısıp-jetıluı barysynda aldaryna qoiǧan maqsattary saiasatqa ūşyrasyp ketıp otyrdy». «Jerlester» üiırmesı ūlǧaia kele «Jerlester odaǧyna» ainaldy. Olardyŋ arnaiy jarǧylary, müşelık jarnalary da bolǧan.  Barlybek pen Mämbetälı de osy ūiymnyŋ qūramynda bolyp, studentterge qarajat jaǧy boiynşa, auyryp qalǧan jaǧdaida därı-därmekpen qamtamasyz etu siiaqty mäselelerdı şeştı. Aleksandar III-ge qastandyq jasalǧannan keiın Ministrler kabinetı oqu üşın tölenetın aqy 60 rubldı 100 rublge deiın bıraq köterdı. Studentter materialdyq auyr jaǧdaidy bastan keşırdı. Baqtygerei Qūlmanov studenttık ömırın öte auyr jaǧdaida ötkızse de universitettı tolyq aiaqtap şyqqan. D. Seiıtjanūlynyŋ deregınde «Qazaq ziialysy Säduaqas Şormanov Sankt-Peterburg universitetındegı Barlybektıŋ halınen habardar bolyp, Grigorii Potaninge jazǧan hatynda: «...bır bala Peterburgsiki universitette oqidy, ruy Syrtanov, soǧan mümkın bolsa körısıp, laiyq bolǧan qadari järdemıŋızden tastai körmeŋız» delıngen. Osylaişa ūiym uaqyt öte kele odaqqa ainalyp müşelıktegı adamdar qazaq halqynyŋ mäselelerın qozǧap, talqyǧa saldy. Ärtürlı salada bılım alatyn studentter qazaq jerınıŋ naqtyly bostandyǧy jäne ony örkeniet jolymen damytudaǧy özderınıŋ atqarar rölı turaly armandady. Sonymen qatar, bılımge susyndap kelgen jas jıgıtter orys halqynyŋ ozyq oily tūlǧalary N. Chernyşevsiki, V. Belinskii, N. Dobroliubov, A. Gersennıŋ şyǧarmaşylyǧy jäne qairatkerlık örısımen jaqyn tanysty. Osylaişa Barlybek Syrttanūly men Mämbetälı Serdalin arasynda bailanys ornaidy.  Jetısu öŋırı men Kökşe öŋırınıŋ arasyndaǧy bailanystar öte köp kezdesedı. Sonymen qatar, ekı ölkenıŋ de tūlǧalary qazaq halqynyŋ bolaşaǧy üşın eleulı ıster atqaryp ketken. Käkımbek Salyqovta qos ölkenıŋ bailanysyn joǧary baǧalap, «Jetısu men Kökşedei» atty öleŋ jazdy. Ekı öŋırde tabiǧatynyŋ sūlulyǧymen Qazaqstannyŋ körkı desek te bolady. Qazaqstannyŋ barlyq öŋırlerı osylai bır-bırımen bailanysyp, bır tudyŋ astynda, bır müdde, qazaq halqynyŋ bolaşaǧy üşın qyzmet atqarsa memleketımızdıŋ barlyq salasy da güldenerı sözsız. 

Erden NŪRAHMET

Ş. Uälihanov atyndaǧy Kökşetau 

memlekettık universitetınıŋ 3-kurs studentı.

Pıkırler