باعداد مۇپتەكەقىزى، «قىران» فەدەراتسياسى قوعامدىق قورىنىڭ اتقارۋشى ديرەكتورى:
- ۇمىتىلا باستاعان ۇلتتىق سالت-داستۇرلەرىمىز بەن عۇرىپتارىمىزدى ورتامىزعا قايتا ورالتقان — تولايىم تاۋەلسىزدىك. تاۋەلسىزدىك جەمىستەرى الۋان ءتۇرلى. بۇل كۇندەرى سان قاتپارلى تىرشىلىكتىڭ بارلىق سالاسىنان ماۋەسى مەنمۇندالاپ تۇر. ونىڭ ءبىر عانا مىسالىن ءسىزدىڭ قوردىڭ جۇمىسىنان دا كەلتىرۋگە بولاتىن سەكىلدى. شاعىن عانا قۇسبەگىلەر مەكتەبى ۇلعايىپ، فەدەراتسيا، ودان قاۋىمداستىق قۇرامىنا ەنىپ، قاناتىن كەڭگە سەرمەپ وتىرعان جايى بار. باستالعان ءىستىڭ اياقسىز قالماي، ناتيجەلى شەشىم تاپقانى تاۋەلسىزدىكتiڭ ارقاسىندا دەسەك، ەش قاتەلەسپەيتىنىمىز انىق قوي؟
- ءيا، ۇلتتىق سپورت تۇرلەرىنىڭ دە، ۇلتتىق داستۇرلەرىمىزدىڭ دە قايتا جاندانۋىنا دەم بەرگەن تاۋەلسىزدىك ەكەنى بارشاعا ايان. ايتپەسە كەڭەستىك كەزەڭدە ەڭ اۋەلى ۇلتتىڭ ۇلت رەتىندە وزىندىك ەرەكشەلىگىن ايقىندايتىن دۇنيەلەردىڭ بىرتىندەپ ۇمىتىلا باستاعانى ەشكىمگە جاسىرىن ەمەس. «جالايىر شورا» مەكتەبىنىڭ نەگىزىندە «قىران» فەدەراتسياسى قوعامدىق قورى قۇرىلدى، ونىڭ توراعاسى ەسىمى ەلگە كەڭىنەن تانىمال، حالىق قالاۋلىسى نۇرلان ونەرباي. ءبىزدىڭ فەدەراتسيا ۇلتتىق سپورت تۇرلەرى قاۋىمداستىعىنىڭ قۇرامىنا كىرەدى. ال قاۋىمداستىق توراعاسى ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى كوزدىڭ قاراشىعىنداي ايالاپ، قامقور بولىپ جۇرگەن ازامات قايرات ساتىبالدى. قاۋىمداستىقتىڭ قۇرامىندا وننان استام فەدەراتسيا بار. ءىستى باستاۋ بار دا، ونى ءارى قاراي جالعاستىرۋ بار. «بىتەر ءىستىڭ باسىنا، جاقسى كەلەر قاسىنا» دەمەكشى، ەگەر قايرات، نۇرلان سىندى جاناشىر ازاماتتار بىلەك سىبانىپ كىرىسپەگەندە، ءبىزدىڭ باستامامىزدىڭ جارتى جولدا قالىپ قويۋى ابدەن مۇمكىن ەدى.
بۇل كۇندەرى تاۋەلسىز مەملەكەتىمىزدىڭ كوك تۋىندا قىران بەينەسى بەكەر تۇرعان جوق. ونىڭ تەرەڭ سيمۆوليكالىق ءمانى بار. قىران قۇسپەن ءبىزدىڭ قازاق حالقىنىڭ ءبىتىم بولمىسى ۇقساس كورىنەدى ماعان. قىران وتە بيىكتەن قارايدى، قىران سەكىلدى قازاقتىڭ دا رۋحى بيىك، الىستان ويلاپ، كەز كەلگەن ماسەلە توڭىرەگىندە اسىقپاي تۇجىرىم جاسايدى. قازاقتىڭ بار بولمىسى قىران قۇس، قۇماي تازى، جۇيرىك اتىنا توقايلاسقانداي.
كۇنگە قاراپ تىكە ۇشاتىن قىراننىڭ ەشبىر باسقا قۇستا كەزدەسپەيتىن قاسيەتىن قازاقتىڭ قايتپاس قايسارلىعىنا ۇقساتامىن ءوز باسىم.
- وزگە ەمەس، ەڭ اۋەلى ءوزىمىز ءۇشىن دە ەكزوتيكالىق سيپات الىپ بارا جاتقان قۇسبەگىلىك ونەردىڭ جاندانۋىنا العاش اتسالىسقان جاننىڭ ءبىرىسىز. نەگىزىنەن، ەر-ازاماتتارعا ءتان ونەرگە قىزىعۋشىلىق نەدەن باستاۋ الدى؟
- ۇلكەن اتامىز زامانىندا ەكى جۇزدەي قىران ۇستاعان، ەلىنە سىيلى، باقۋاتتى كىسى بولعان ەكەن. ول كىسىنىڭ اۋلاسىندا بۇلبۇل دا سايراعان كورىنەدى. ال اكەم دە جاس كەزىندە قارشىعا ۇستاعانىن ايتىپ وتىراتىن، كىشكەنتايىمنان اكەمنىڭ ءىنىسى بايتەكەنىڭ، سونداي-اق توقتاسىن، مولداجان اتالارىمنىڭ ونى قالاي كۇتىپ، باپتاعانىن كورىپ ءوستىم ەمەس پە، سوعان قاراعاندا بۇل مەنىڭ قانىمدا بار، تەكپەن بىرگە سۇيەككە سىڭگەن قاسيەت پە دەپ ويلايمىن. 1961 جىلى بابالارىمىز قىتايدان ەلگە وتكەن كەزدە «بۇركىتىمدى وتكىزبەسە، سوبەتىڭە بارمايمىن» دەپ قيعىلىق سالعان توقتاسىن اتامىزدىڭ باستان وتكەرگەن ماشاقاتىن ءبىزدىڭ اۋلەتتىڭ ءۇرىم-بۇتاقتارى تەگىس بىلەدى. سودان اتامىز جارىقتىق بۇركىتىن نارەستە رەتىندە تىركەتىپ، شەكارادان تاستاماي الىپ وتكەن عوي.
قۇسبەگىلىك — اتا-بابامىزدىڭ اسىل مۇرالارىنىڭ ءبىرى. 1980 جىلى كازگۋ-ءدىڭ جۋرناليستيكا فاكۋلتەتىن بىتىرىسىمەن قازاق راديوسىنىڭ «اۋىل ءومىرى» باس رەداكتسياسىنا قىزمەتكە ورنالاستىم. رەداكتسيانىڭ اتىنىڭ ءوزى ايتىپ تۇرعانداي، جىلدىڭ ءتورت مەزگىلى اي سايىن كەمىندە ەكى رەت رەسپۋبليكامىزدىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنە ىسساپارعا شىعاتىن ەدىم. جۇرگەن جەرىمدە ۇلتتىق داستۇرلەرىمىزگە قاتىستى كەز كەلگەن ەلەڭ ەتكىزەر جاڭالىقتى نازاردان تىس قالدىرماۋعا تىرىساتىنمىن. اسىرەسە، مەنى قاتتى قىزىقتىراتىنى — قۇسبەگىلىك ونەر بولدى. بۇركىت ۇستاعان جان كورسەم، مىندەتتى تۇردە جازىپ الىپ، حابار دايىنداۋ بۇلجىمىس ادەتىمە اينالعان-دى. كەزىندە مەن سۇحباتتاسقان ونداعان بۇركىتشىدەن بۇل كۇندەرى قالعانى 4-5 كىسى عانا.
- دەگەنمەن كەز كەلگەن ءىستىڭ باسىندا ايتەۋىر ءبىر شىنايى جاناشىرى، سول سالانى بەس ساۋساقتاي بىلەتىن ازامات تۇرماسا، ودان ءارى دامۋى نەعايبiل. بۇل رەتتە ەلىمىزدەگى قۇسبەگىلىك ونەرىنىڭ العاشقى جاناشىرلارى كىمدەر بولعان ەدى؟
- وتكەن عاسىردىڭ 80-جىلدارىنىڭ اياعىندا «جالايىر شورا» اتىنداعى قۇسبەگىلەر مەكتەبى قۇرىلدى. ونىڭ نەگىزىن قالاعان بەلگىلى ەتنوگراف-عالىم جاعدا بابالىقۇلى، بۇركىتشىلەر: شاكەن وشانبايۇلى، جاپار ساتىلعانۇلى، ءبايجۇنىس كودەكۇلى، توقتاسىن، مولداجان مامەتۇلدارى بولاتىن. جاعدا اعامىز بۇركىتشىلەر جايلى اڭگىمە بولا قالسا «ورتا جۇزدە تىنەي دەگەن قۇسبەگى بولدى، ۇلى جۇزدە شورا دەگەن، «اسپاندا قۇسشا ۇشسام قاناتىم تالادى، جەرگە قونسام جالايىر شورا الادى» دەپ ايتاتىن ەدى ۇنەمى. دەگەرەستەن 2 گەكتار جەر الىپ، بۇكىل وسى ۇلتتىق سپورت تۇرلەرى — كوكپار، توعىزقۇمالاق، بايگە، ساياتشىلار مەن اتبەگىلەردىڭ باسىن بىرىكتىرەتىن ەتنوگرافيالىق اۋىل اشۋدى جوسپارلاپتى كەزىندە. ول كىسىلەردىڭ باس بولۋىمەن 1989 جىلى الماتىنىڭ ورتالىق ستاديونىندا تۇڭعىش رەت كورشىلەس قىرعىز، تۇرiكمەندەر قاتىسقان، تاۋەلسىزدىكتىڭ باستاپقى جىلدارى، ياكي 1991 جىلى ناۋرىز مەيرامى اياسىندا الماتى يپپودرومىندا بۇركىتشىلەردىڭ رەسپۋبليكالىق سايىسى دا ءوتتى. بۇل ونەر ەندى وركەن جايا ما دەگەن جوسپارلارىنا نارىقتىڭ العاشقى جىلدارىنداعى قيىندىق قاتتى اسەر ەتكەن سەكىلدى. ول كەزەڭنىڭ ەشكىمگە وڭاي تيمەگەنى راس، سول جىلدارى كوپتەگەن يگى باستاما تەك قيال تۇرىندە قالىقتاپ قالدى ەمەس پە؟! ەل ەڭسەسىن جيا باستاعان تۇس، 1997 جىلى جاعدا بابالىقۇلى ءوزىنىڭ ورتا جولدا قالعان ارمانىن ماعان تابىستاپ، «جالايىر شورا» اتىنداعى قۇسبەگىلەر مەكتەبىنىڭ شاڭىراعىن قايتا كوتەرۋدى قايتا-قايتا ايتا بەردى. «جاسسىڭ عوي، جارتى جولدا تاستاپ كەتپەي، ۇلتتىق داستۇرلەردىڭ قايتا جاڭعىرۋىنا ۇلەسىڭدى قوس» دەپ اماناتتاعان سوڭ، جۋرناليست سۇلەيمەن مامەت اعايىمنىڭ قولداۋىمەن ەكەۋمىز بارىپ، اتاقتى قۇسبەگىلەر اۋلەتىنىڭ ءبىرى سەيىتجان كودەكوۆپەن بىرگە باياعى مەكتەپتى ەندى ورتالىق رەتىندە قۇردىق. سودان بەرى وسىناۋ كيەلى ونەردىڭ وركەندەۋىنە شامام جەتكەنشە اتسالىسىپ كەلە جاتقان جايىم بار.
- قۇسبەگىلەردى تابۋ دا وڭايعا تۇسپەگەن بولار؟
- ءبىزدىڭ الماتى وبلىسى ەڭبەكشىقازاق اۋدانىنداعى «نۇرا» دەگەن ءبىر عانا اۋىلدىڭ وزىندە 20 شاقتى قۇسبەگى بار. كەزىندە قىتايدان قىران قۇستارىن بىرگە الىپ كەلگەن مامەتوۆ پەن كودەكوۆتار اۋلەتى. ولار كەڭەستىك كەزەڭدە ۇمىتىلا باستاعان قۇسبەگىلىك ونەردىڭ 70-80 جىلدان كەيىن ەلىمىزدە قايتا تۇلەۋىنە ىقپال ەتىپ، ءوز ۇلەستەرىن قوسقان، ونىڭ ءارى قاراي دامۋىنا جول سالعان ازاماتتار.
- «قىزىل كىتاپقا» ەنگىزىلگەن قىران توبىنا جاتاتىن قۇستاردى قالاي بولسا سولاي الىپ جۇرۋگە بولمايدى ەمەس پە؟! جىل سايىن «سونار» وتكىزۋدى داستۇرگە اينالدىرعان سىزدەر ءۇشىن بۇل تۇرعىدا ارنايى جەڭىلدىكتەر قاراستىرىلعان با؟
- قايداعى جەڭىلدىك؟ قۇسبەگىلىكتى ۇلتتىق سپورت تۇرلەرىنە ەنگىزدىك. دەگەنمەن مۇنىڭ ءالى تولىققاندى جاسالىنعان ءتۇرلى كولىكتەردە تاسىمالداۋدىڭ ەرەجەسى جوق، زاڭدىلىقتارى بەكىتىلمەگەن. جىلدا وبلىستارعا جارىسقا بارار كەزدە ابدەن قينالامىز. ادامدارمەن بىرگە وتىرعىزۋ قولايسىز، جۇك قوياتىن جەرلەرگە وتكىزۋ قاۋىپتى. تورعا سىيمايدى. قىراندار قاناتىن جايعان كەزدە كولەمى 3 مەترگە دەيىن سوزىلادى. ءبىر قاناتىنىڭ ءوزى — 1,5 مەتر. الاتاۋ، التايدىڭ قىراندارىنىڭ سالماعى 10 كەلiگە دەيىن بارادى، ونى قاشانعى قولىڭا ۇستاپ وتىرماقسىڭ، ول مۇمكىن دە ەمەس قوي. ءبىز ۇنەمى ۇشاققا دا، پويىزعا دا قۇستار ءۇشىن كامەلەتكە تولماعان بالالاردىڭ بيلەتىن الىپ، تاسىپ جۇرگەن جايىمىز بار، ونىڭ وزىندە ءبىزدىڭ الماتى وبلىسى اكىمدىگىنىڭ كەزىندە جاساعان باتىل ارەكەتىنىڭ ناتيجەسىندە، سپورت باسقارماسىنىڭ رۇقساتى بار. كەيبىر وبلىستاردان كەلگەن قۇسبەگىلەر جۇك قوياتىن جەرگە ورنالاستىرىپ الىپ كەلگەنىمەن جول بويى كۇتىمسىز، شارشاعان قۇستار اڭ الماق تۇرماق، جوندەپ ۇشا الماي دا قالادى، جول ازابىن كوتەرە الماعان كەيبىرى ءتىپتى ءولىپ تە قالادى.
وسى رەتتە ۇلتتىق سپورت تۇرلەرىنە قاتىستى ارنايى زاڭ كەرەك سەكىلدى. كەز كەلگەن دامىعان مەملەكەتتە ەڭ اۋەلى ۇلتتىق سپورت تۇرلەرىن جانداندىرۋعا اسا ءمان بەرىلەدى ەكەن. الىسقا بارماي-اق، ءوزىمىزدىڭ كورشى رەسەي بيۋدجەتىنەن سپورتقا بولىنەتىن قارجىنىڭ تەڭ جارىمىن ۇلتتىق سپورت تۇرلەرىنە، قالعان جارتىسىن وليمپيادالىق ويىندارعا بولەتىن كورىنەدى.
ەۋروپا مەملەكەتتەرىندە قابىلدانعان چيپ بىزدە ءالى بىرىزدىلىككە تۇسكەن جوق. ونىڭ دا پروبلەماسى جەتەدى. قۇستىڭ كەۋدەسىنە ءنومىرى بار ارنايى قوندىرعى ورناتادى دا قاي جەردە ۇشىپ جۇرگەنىن كومپيۋتەر ارقىلى باقىلاپ وتىرادى. بالكىم، بۇل تەرريتورياسى قازاقستاننىڭ ءبىر وبلىس ەمەس، ءبىر اۋدانىنىڭ كولەمىنەن اسپايتىن ەۋروپا مەملەكەتتەرىنە ءتيىمدى شىعار، ال ءبىزدىڭ التاي مەن اتىراۋدىڭ اراسىن كوزدەن تاسا ەتپەيمىز دەگەن بوس اۋرەشىلىك، ەسەسىنە قۇسبەگىلەرىمىز قينالۋدا. «كەۋدەسىن تەسىپ، چيپ قوندىرعان قۇستارىمىزعا زالالىن تيگىزەدى، بوسقا ءولتىرىپ الامىز» دەپ ۇركىپ، كەزىندە كەلگەندەردەن جاسىرىپ قالعان اقساقالدارىمىزدىڭ الدى «قىزىل كىتاپقا» ەنگىزىلگەن قۇستى زاڭسىز ۇستاپ وتىرعانى ءۇشىن سوتتالىپ تا جاتىر.
قۇسبەگىلىك مەكتەپتەرى دە اشىلۋدا. مەكتەپتە 20-30 بالاداي وقيدى، ولارعا قۇستاردى ناقتى كورسەتپەي قالاي ۇيرەتپەك، وسىناۋ ونەرگە قالاي باۋلىماق؟! «قىزىل كىتاپ» دەگەن سىلتاۋمەن قىران ۇستاۋعا ەش رۇقسات جوق، سوندا بولاشاق قۇسبەگىلەردى قالاي دايىنداپ شىقپاق، نەمەن وقىتپاق، وسىنىڭ ءبارىنىڭ باسىن توعىستىراتىن، اراجىگىن ايقىن اشىپ كورسەتەتىن بۇل سالانىڭ تولىققاندى ەرەجەسى جوق. قاراما-قايشىلىقتارى كوپ-اق. ءبىرىن-ءبىرى تۇسىنبەي جۇرگەن جۇرت.
- قۇسبەگىلىك مەكتەپتەردە ماماندار جەتكىلىكتى مە؟
- قۇسبەگىلىك ونەردى جاستايىنان جانىنا سەرىك ەتكەن ازاماتتار وسىناۋ ونەرگە يكەمى بار-اۋ دەگەن بالالاردى ونىڭ قىر-سىرىن مەڭگەرۋگە شاما-شارقىنشا باۋلىپ جاتقان جايى بار. سپورت جانە تۋريزم اكادەمياسىندا جۇيەلى تۇردە ۇلتتىق سپورت تۇرلەرى ءۇشىن ارنايى ماماندار، تورەشىلەر دايارلاۋ جاعىن قاراستىرسا قۇبا- قۇپ. الايدا قازىرگى تاڭدا ءبىر پروبلەمادان ەكىنشىسى تۋىنداپ، سول قيىندىقتار مەن كەدەرگىلەردى ازايتامىز دەپ شابىلۋمەن الەكپىز.
الماتى وبلىسىنداعى نۇرا اۋىلى ۇلى جىبەك جولىنىڭ بويىندا. تابيعاتى دا قىران باپتاۋعا وتە ىڭعايلى. سونى ەتنوگرافيالىق اۋىل ەتەمىز بە دەگەن ويىمىزدى ىسكە اسىرۋ جاعى قيىنداۋ بولىپ تۇر. نۇرلان ونەرباەۆ ءتيىستى ورىندارعا دەپۋتاتتىق ساۋال دا جولدادى. ازىرگە قاناعاتتاندىرارلىق جاۋاپ جوق.
قۋاناتىنىمىز — ۇلتتىق ءداستۇرىمىزدى جالعاستىرار ۇرپاق بارى، ەندى ۇمىتىلمايدى، بۇل سالا قايتا تۇلەۋ ۇستىندە. وعان دالەل رايىمبەك، جامبىل اۋداندارىندا وتكەن سوڭعى جىلدارداعى «سونارعا» 40-تان استام بۇركىتشى، ون قارشىعا باپتاۋشىلار كەلدى، دەنى جاستار. ونشاقتىسى عانا ەسكىكوزدەر. ەڭ كىشكەنتاي تۇرنياز ەشمەت التى جاستا، جامبىل وبلىسىندا تۇرادى.
وكىنىشتىسى — كەزىندە اكادەميك، عۇلاما عالىم الكەي مارعۇلان: «قۇسبەگىلىك — قازاقتىڭ ۇلى مادەني مۇراسىنىڭ اشىلماي قالعان پاراقتارىنىڭ ءبىرى، ءوزىنىڭ زەرتتەۋىن كۇتىپ جاتقان ۇلتتىق ونەر» دەپ اسا زور باعا بەرگەن ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزدىڭ اجىراماس تارماعى وسىناۋ ونەردىڭ «مادەني مۇراعا» كىرمەي قالعانى.
- بۇركىتشىلەر سايىسىن نەگىزىنەن ءبىر-ەكى وبلىستا عانا وتكىزۋمەن شەكتەلىپ كەلەسىزدەر. باسقا وڭىرلەرگە شىعۋ ويلارىڭىزدا جوق پا?
- «سونار» الماتىدا، «قانسونار» كوكشەتاۋدا، «سالبۋرىن» قاراعاندى وبلىسىندا وتكىزىپ ءجۇرمىز. اتىراۋدا، قوستانايدا ءبىر رەتتەن ءوتتى، قاراعاندىدا كەيدە وتەدى، كەيدە جوق، ول ەندى وبلىس باسشىلارىنىڭ كوڭىل كۇيىنە بايلانىستى. الماتى مەن اقمولا وبلىستارىندا تۇراقتى تۇردە ءوتىپ كەلەدى.
ءبىر جىلدارى «سونار» قوستانايدا ءوتتى، ەندى ات باسىن جامبىل وبلىسىنا قاراي بۇرساق پا دەگەن ويدامىز.
سال-سەرىلەر ىزىمەن بۇركىتشىلەر دەيسىز بە، اتبەگىلەر دەيسىز بە، بايگە، كوكپار دەيسىز بە بارلىق ۇلتتىق سپورت تۇرىنە كىرەر ويىنداردىڭ باسىن بىرىكتىرىپ، ۇلتتىق ويىنداردىڭ فەستيۆالىن ۇيىمداستىرۋدى كوپتەن ويلاپ جۇرگەن ەدىك، سونىڭ شەتى كورىنە باستادى. تاۋەلسىزدىكتىڭ 20 جىلدىق مەرەيلى مەرەكەسىنىڭ قۇرمەتىنە ەلباسىنىڭ كىندىك قانى تامعان ۇشقوڭىردىڭ باۋرايىندا ۇستىمىزدەگى جىلدىڭ قاراشا ايىندا رەسپۋبليكالىق سپورت كوميتەتى، ۇلتتىق سپورت تۇرلەرى قاۋىمداستىعى، «قىران» فەدەراتسياسى الماتى وبلىسى اكىمدىگىنىڭ قولداۋىمەن تۇڭعىش رەت قۇسبەگىلەردىڭ حالىقارالىق فەستيۆالىن وتكىزۋدى جوسپارلاپ وتىرمىز. قازىرگى تاڭدا دايىندىق قىزۋ جۇرگىزىلۋدە.
سۇحباتتاسقان
ۇلبوسىن ايتولەن،
«ايقىن».
