Baǧdad MÜPTEKEQYZY, «Qyran» federasiiasy qoǧamdyq qorynyŋ atqaruşy direktory:
- Ūmytyla bastaǧan ūlttyq salt-dästürlerımız ben ǧūryptarymyzdy ortamyzǧa qaita oraltqan — tolaiym Täuelsızdık. Täuelsızdık jemısterı aluan türlı. Būl künderı san qatparly tırşılıktıŋ barlyq salasynan mäuesı menmūndalap tūr. Onyŋ bır ǧana mysalyn sızdıŋ qordyŋ jūmysynan da keltıruge bolatyn sekıldı. Şaǧyn ǧana qūsbegıler mektebı ūlǧaiyp, federasiia, odan qauymdastyq qūramyna enıp, qanatyn keŋge sermep otyrǧan jaiy bar. Bastalǧan ıstıŋ aiaqsyz qalmai, nätijelı şeşım tapqany täuelsızdıktiŋ arqasynda desek, eş qatelespeitınımız anyq qoi?
- İä, ūlttyq sport türlerınıŋ de, ūlttyq dästürlerımızdıŋ de qaita jandanuyna dem bergen täuelsızdık ekenı barşaǧa aian. Äitpese keŋestık kezeŋde eŋ äuelı ūlttyŋ ūlt retınde özındık erekşelıgın aiqyndaityn dünielerdıŋ bırtındep ūmytyla bastaǧany eşkımge jasyryn emes. «Jalaiyr Şora» mektebınıŋ negızınde «Qyran» federasiiasy qoǧamdyq qory qūryldy, onyŋ töraǧasy esımı elge keŋınen tanymal, halyq qalaulysy Nūrlan Önerbai. Bızdıŋ federasiia Ūlttyq sport türlerı qauymdastyǧynyŋ qūramyna kıredı. Al qauymdastyq töraǧasy ūlttyq qūndylyqtardy közdıŋ qaraşyǧyndai aialap, qamqor bolyp jürgen azamat Qairat Satybaldy. Qauymdastyqtyŋ qūramynda onnan astam federasiia bar. Istı bastau bar da, ony ärı qarai jalǧastyru bar. «Bıter ıstıŋ basyna, jaqsy keler qasyna» demekşı, eger Qairat, Nūrlan syndy janaşyr azamattar bılek sybanyp kırıspegende, bızdıŋ bastamamyzdyŋ jarty jolda qalyp qoiuy äbden mümkın edı.
Būl künderı täuelsız memleketımızdıŋ kök tuynda qyran beinesı beker tūrǧan joq. Onyŋ tereŋ simvolikalyq mänı bar. Qyran qūspen bızdıŋ qazaq halqynyŋ bıtım bolmysy ūqsas körınedı maǧan. Qyran öte biıkten qaraidy, Qyran sekıldı qazaqtyŋ da ruhy biık, alystan oilap, kez kelgen mäsele töŋıregınde asyqpai tūjyrym jasaidy. Qazaqtyŋ bar bolmysy qyran qūs, qūmai tazy, jüirık atyna toqailasqandai.
Künge qarap tıke ūşatyn qyrannyŋ eşbır basqa qūsta kezdespeitın qasietın qazaqtyŋ qaitpas qaisarlyǧyna ūqsatamyn öz basym.
- Özge emes, eŋ äuelı özımız üşın de ekzotikalyq sipat alyp bara jatqan qūsbegılık önerdıŋ jandanuyna alǧaş atsalysqan jannyŋ bırısız. Negızınen, er-azamattarǧa tän önerge qyzyǧuşylyq neden bastau aldy?
- Ülken atamyz zamanynda ekı jüzdei qyran ūstaǧan, elıne syily, baquatty kısı bolǧan eken. Ol kısınıŋ aulasynda būlbūl da sairaǧan körınedı. Al äkem de jas kezınde qarşyǧa ūstaǧanyn aityp otyratyn, kışkentaiymnan äkemnıŋ ınısı Bäitekenıŋ, sondai-aq Toqtasyn, Moldajan atalarymnyŋ ony qalai kütıp, baptaǧanyn körıp östım emes pe, soǧan qaraǧanda būl menıŋ qanymda bar, tekpen bırge süiekke sıŋgen qasiet pe dep oilaimyn. 1961 jyly babalarymyz Qytaidan elge ötken kezde «bürkıtımdı ötkızbese, sobetıŋe barmaimyn» dep qiǧylyq salǧan Toqtasyn atamyzdyŋ bastan ötkergen maşaqatyn bızdıŋ äulettıŋ ürım-būtaqtary tegıs bıledı. Sodan atamyz jaryqtyq bürkıtın näreste retınde tırketıp, şekaradan tastamai alyp ötken ǧoi.
Qūsbegılık — ata-babamyzdyŋ asyl mūralarynyŋ bırı. 1980 jyly KazGu-dıŋ jurnalistika fakultetın bıtırısımen Qazaq radiosynyŋ «Auyl ömırı» bas redaksiiasyna qyzmetke ornalastym. Redaksiianyŋ atynyŋ özı aityp tūrǧandai, jyldyŋ tört mezgılı ai saiyn kemınde ekı ret respublikamyzdyŋ tükpır-tükpırıne ıssaparǧa şyǧatyn edım. Jürgen jerımde ūlttyq dästürlerımızge qatysty kez kelgen eleŋ etkızer jaŋalyqty nazardan tys qaldyrmauǧa tyrysatynmyn. Äsırese, menı qatty qyzyqtyratyny — qūsbegılık öner boldy. Bürkıt ūstaǧan jan körsem, mındettı türde jazyp alyp, habar daiyndau būljymys ädetıme ainalǧan-dy. Kezınde men sūhbattasqan ondaǧan bürkıtşıden būl künderı qalǧany 4-5 kısı ǧana.
- Degenmen kez kelgen ıstıŋ basynda äiteuır bır şynaiy janaşyry, sol salany bes sausaqtai bıletın azamat tūrmasa, odan ärı damuy neǧaibil. Būl rette elımızdegı qūsbegılık önerınıŋ alǧaşqy janaşyrlary kımder bolǧan edı?
- Ötken ǧasyrdyŋ 80-jyldarynyŋ aiaǧynda «Jalaiyr Şora» atyndaǧy qūsbegıler mektebı qūryldy. Onyŋ negızın qalaǧan belgılı etnograf-ǧalym Jaǧda Babalyqūly, bürkıtşıler: Şäken Oşanbaiūly, Japar Satylǧanūly, Baijünıs Ködekūly, Toqtasyn, Moldajan Mämetūldary bolatyn. Jaǧda aǧamyz bürkıtşıler jaily äŋgıme bola qalsa «Orta jüzde Tınei degen qūsbegı boldy, Ūly jüzde Şora degen, «aspanda qūsşa ūşsam qanatym talady, jerge qonsam Jalaiyr Şora alady» dep aitatyn edı ünemı. Degeresten 2 gektar jer alyp, bükıl osy ūlttyq sport türlerı — kökpar, toǧyzqūmalaq, bäige, saiatşylar men atbegılerdıŋ basyn bırıktıretın etnografiialyq auyl aşudy josparlapty kezınde. Ol kısılerdıŋ bas boluymen 1989 jyly Almatynyŋ Ortalyq stadionynda tūŋǧyş ret körşıles qyrǧyz, türikmender qatysqan, Täuelsızdıktıŋ bastapqy jyldary, iaki 1991 jyly Nauryz meiramy aiasynda Almaty ippodromynda bürkıtşılerdıŋ respublikalyq saiysy da öttı. Būl öner endı örken jaia ma degen josparlaryna naryqtyŋ alǧaşqy jyldaryndaǧy qiyndyq qatty äser etken sekıldı. Ol kezeŋnıŋ eşkımge oŋai timegenı ras, sol jyldary köptegen igı bastama tek qiial türınde qalyqtap qaldy emes pe?! El eŋsesın jiia bastaǧan tūs, 1997 jyly Jaǧda Babalyqūly özınıŋ orta jolda qalǧan armanyn maǧan tabystap, «Jalaiyr Şora» atyndaǧy qūsbegıler mektebınıŋ şaŋyraǧyn qaita köterudı qaita-qaita aita berdı. «Jassyŋ ǧoi, jarty jolda tastap ketpei, ūlttyq dästürlerdıŋ qaita jaŋǧyruyna ülesıŋdı qos» dep amanattaǧan soŋ, jurnalist Süleimen Mämet aǧaiymnyŋ qoldauymen ekeumız baryp, ataqty qūsbegıler äuletınıŋ bırı Seiıtjan Ködekovpen bırge baiaǧy mekteptı endı ortalyq retınde qūrdyq. Sodan berı osynau kielı önerdıŋ örkendeuıne şamam jetkenşe atsalysyp kele jatqan jaiym bar.
- Qūsbegılerdı tabu da oŋaiǧa tüspegen bolar?
- Bızdıŋ Almaty oblysy Eŋbekşıqazaq audanyndaǧy «Nūra» degen bır ǧana auyldyŋ özınde 20 şaqty qūsbegı bar. Kezınde Qytaidan qyran qūstaryn bırge alyp kelgen Mämetov pen Ködekovtar äuletı. Olar keŋestık kezeŋde ūmytyla bastaǧan qūsbegılık önerdıŋ 70-80 jyldan keiın elımızde qaita tüleuıne yqpal etıp, öz ülesterın qosqan, onyŋ ärı qarai damuyna jol salǧan azamattar.
- «Qyzyl kıtapqa» engızılgen qyran tobyna jatatyn qūstardy qalai bolsa solai alyp jüruge bolmaidy emes pe?! Jyl saiyn «Sonar» ötkızudı dästürge ainaldyrǧan sızder üşın būl tūrǧyda arnaiy jeŋıldıkter qarastyrylǧan ba?
- Qaidaǧy jeŋıldık? Qūsbegılıktı ūlttyq sport türlerıne engızdık. Degenmen mūnyŋ älı tolyqqandy jasalynǧan türlı kölıkterde tasymaldaudyŋ erejesı joq, zaŋdylyqtary bekıtılmegen. Jylda oblystarǧa jarysqa barar kezde äbden qinalamyz. Adamdarmen bırge otyrǧyzu qolaisyz, jük qoiatyn jerlerge ötkızu qauıptı. Torǧa syimaidy. Qyrandar qanatyn jaiǧan kezde kölemı 3 metrge deiın sozylady. Bır qanatynyŋ özı — 1,5 metr. Alatau, Altaidyŋ qyrandarynyŋ salmaǧy 10 kelige deiın barady, ony qaşanǧy qolyŋa ūstap otyrmaqsyŋ, ol mümkın de emes qoi. Bız ünemı ūşaqqa da, poiyzǧa da qūstar üşın kämeletke tolmaǧan balalardyŋ biletın alyp, tasyp jürgen jaiymyz bar, onyŋ özınde bızdıŋ Almaty oblysy äkımdıgınıŋ kezınde jasaǧan batyl äreketınıŋ nätijesınde, Sport basqarmasynyŋ rūqsaty bar. Keibır oblystardan kelgen qūsbegıler jük qoiatyn jerge ornalastyryp alyp kelgenımen jol boiy kütımsız, şarşaǧan qūstar aŋ almaq tūrmaq, jöndep ūşa almai da qalady, jol azabyn kötere almaǧan keibırı tıptı ölıp te qalady.
Osy rette ūlttyq sport türlerıne qatysty arnaiy zaŋ kerek sekıldı. Kez kelgen damyǧan memlekette eŋ äuelı ūlttyq sport türlerın jandandyruǧa asa män berıledı eken. Alysqa barmai-aq, özımızdıŋ körşı Resei biudjetınen sportqa bölınetın qarjynyŋ teŋ jarymyn ūlttyq sport türlerıne, qalǧan jartysyn olimpiadalyq oiyndarǧa böletın körınedı.
Europa memleketterınde qabyldanǧan chip bızde älı bırızdılıkke tüsken joq. Onyŋ da problemasy jetedı. Qūstyŋ keudesıne nömırı bar arnaiy qondyrǧy ornatady da qai jerde ūşyp jürgenın kompiuter arqyly baqylap otyrady. Bälkım, būl territoriiasy Qazaqstannyŋ bır oblys emes, bır audanynyŋ kölemınen aspaityn Europa memleketterıne tiımdı şyǧar, al bızdıŋ Altai men Atyraudyŋ arasyn közden tasa etpeimız degen bos äureşılık, esesıne qūsbegılerımız qinaluda. «Keudesın tesıp, chip qondyrǧan qūstarymyzǧa zalalyn tigızedı, bosqa öltırıp alamyz» dep ürkıp, kezınde kelgenderden jasyryp qalǧan aqsaqaldarymyzdyŋ aldy «qyzyl kıtapqa» engızılgen qūsty zaŋsyz ūstap otyrǧany üşın sottalyp ta jatyr.
Qūsbegılık mektepterı de aşyluda. Mektepte 20-30 baladai oqidy, olarǧa qūstardy naqty körsetpei qalai üiretpek, osynau önerge qalai baulymaq?! «Qyzyl kıtap» degen syltaumen qyran ūstauǧa eş rūqsat joq, sonda bolaşaq qūsbegılerdı qalai daiyndap şyqpaq, nemen oqytpaq, osynyŋ bärınıŋ basyn toǧystyratyn, arajıgın aiqyn aşyp körsetetın būl salanyŋ tolyqqandy erejesı joq. Qarama-qaişylyqtary köp-aq. Bırın-bırı tüsınbei jürgen jūrt.
- Qūsbegılık mektepterde mamandar jetkılıktı me?
- Qūsbegılık önerdı jastaiynan janyna serık etken azamattar osynau önerge ikemı bar-au degen balalardy onyŋ qyr-syryn meŋgeruge şama-şarqynşa baulyp jatqan jaiy bar. Sport jäne turizm akademiiasynda jüielı türde ūlttyq sport türlerı üşın arnaiy mamandar, töreşıler daiarlau jaǧyn qarastyrsa qūba- qūp. Alaida qazırgı taŋda bır problemadan ekınşısı tuyndap, sol qiyndyqtar men kedergılerdı azaitamyz dep şabylumen älekpız.
Almaty oblysyndaǧy Nūra auyly ūly Jıbek jolynyŋ boiynda. Tabiǧaty da qyran baptauǧa öte yŋǧaily. Sony etnografiialyq auyl etemız be degen oiymyzdy ıske asyru jaǧy qiyndau bolyp tūr. Nūrlan Önerbaev tiıstı oryndarǧa deputattyq saual da joldady. Äzırge qanaǧattandyrarlyq jauap joq.
Quanatynymyz — ūlttyq dästürımızdı jalǧastyrar ūrpaq bary, endı ūmytylmaidy, būl sala qaita tüleu üstınde. Oǧan dälel Raiymbek, Jambyl audandarynda ötken soŋǧy jyldardaǧy «Sonarǧa» 40-tan astam bürkıtşı, on qarşyǧa baptauşylar keldı, denı jastar. Onşaqtysy ǧana eskıközder. Eŋ kışkentai Tūrniiaz Eşmet alty jasta, Jambyl oblysynda tūrady.
Ökınıştısı — kezınde akademik, ǧūlama ǧalym Älkei Marǧūlan: «Qūsbegılık — qazaqtyŋ ūly mädeni mūrasynyŋ aşylmai qalǧan paraqtarynyŋ bırı, özınıŋ zertteuın kütıp jatqan ūlttyq öner» dep asa zor baǧa bergen ūlttyq qūndylyqtarymyzdyŋ ajyramas tarmaǧy osynau önerdıŋ «Mädeni mūraǧa» kırmei qalǧany.
- Bürkıtşıler saiysyn negızınen bır-ekı oblysta ǧana ötkızumen şektelıp kelesızder. Basqa öŋırlerge şyǧu oilaryŋyzda joq pa?
- «Sonar» Almatyda, «Qansonar» Kökşetauda, «Salburyn» Qaraǧandy oblysynda ötkızıp jürmız. Atyrauda, Qostanaida bır retten öttı, Qaraǧandyda keide ötedı, keide joq, ol endı oblys basşylarynyŋ köŋıl küiıne bailanysty. Almaty men Aqmola oblystarynda tūraqty türde ötıp keledı.
Bır jyldary «Sonar» Qostanaida öttı, endı at basyn Jambyl oblysyna qarai būrsaq pa degen oidamyz.
Sal-serıler ızımen bürkıtşıler deisız be, atbegıler deisız be, bäige, kökpar deisız be barlyq ūlttyq sport türıne kırer oiyndardyŋ basyn bırıktırıp, ūlttyq oiyndardyŋ festivalın ūiymdastyrudy köpten oilap jürgen edık, sonyŋ şetı körıne bastady. Täuelsızdıktıŋ 20 jyldyq mereilı merekesınıŋ qūrmetıne Elbasynyŋ kındık qany tamǧan Üşqoŋyrdyŋ bauraiynda üstımızdegı jyldyŋ qaraşa aiynda Respublikalyq Sport komitetı, Ūlttyq sport türlerı qauymdastyǧy, «Qyran» federasiiasy Almaty oblysy äkımdıgınıŋ qoldauymen tūŋǧyş ret Qūsbegılerdıŋ halyqaralyq festivalın ötkızudı josparlap otyrmyz. Qazırgı taŋda daiyndyq qyzu jürgızılude.
Sūhbattasqan
Ūlbosyn AITÖLEN,
«Aiqyn».
