باستى بەت
الاش ۇلدارى
ارمان سقابىلۇلى. "قازاق ەدىم دەگەنشە...."

ارمان سقابىلۇلى. "قازاق ەدىم دەگەنشە...."

25.11.2019

4035

دەمالىس كۇندەرى تاكسيمەن جۇرەتىنىم بار. ينتەرنەت سۇمدىق دامىدى عوي. شاقىرعان تاكسيىڭنىڭ ماشينە ءنومىرىن عانا ەمەس، جۇرگىزۋشىسىنىڭ دە ەسىمىن ءبىلىپ وتىراسىڭ. بۇگىن دە "يندرايۆەرگە" تاپسىرىس جىبەرگەنمىن. "بەس مينۋتتا كەلەدى" دەگەن جاۋاپ كەلدى. تەز كيىنىپ تىسقا شىقتىم. تاكسيگە كىرە "اسسالاۋماعالەيكۇم!" دەۋ مەنىڭ ادەتىم. رولدە قازاق ەكەنىن مانا حابارلامادان كورگەنمىن. ەكىنشى ادەتىم، جۇرگىزۋشىنىڭ قايدان كەلگەنىن سۇرايمىن. ءبارىمىز دە استاناعا ايتەۋىر ءبىر جاقتان كەلدىك قوي. تاكسيشىلەر كوبىنە وڭتۇستىكتەن بولىپ شىعادى. وعان دا ەت ۇيرەنگەن. بۇل جولى جاۋاپ باسقاشا بولدى.
-رەسەيدەن كەلدىم!-دەدى ورتا جاستان اسقان جىگىت اعاسى كولىگىن وتالدىرىپ جاتىپ، -تامبوۆ دەگەن جەردى بىلەتىن شىعارسىز؟
-قازاقتار وندا قايدان ءجۇر؟-دەدىم تاڭعالىسىمدى جاسىرا الماي، -ورىنبور، ومبى دەسەڭىز ويعا قونادى...
رەسەي قازاعى ءۇنسىز قالدى. سوسىن اۋىر كۇرسىنىپ قويىپ، اڭگىمەسىن باستاعان.
...اقمولا ونىڭ اتا-بابالارىنىڭ كىندىك قانى تامعان جەر. وسى وڭىردە ۇلكەن اتالارى سپان بولىس دەگەن كىسى ءومىر ءسۇرىپتى.رۋى-ارعىن. بولىس كوزى قاراقتى، وقىعان كىسى بولسا كەرەك. جيىرماسىنشى عاسىردىڭ باسىنداعى قازاق زيالىلارىنىڭ ءبىرازى ونىڭ ۇيىنەن ءدام تاتىپ، اڭگىمە-دۇركىن قۇرىپ كەتەدى ەكەن. ساكەن سەيفۋللينمەن جاقىن ارالاس-قۇرالاس بولعانعا ۇقسايدى. اتامان اننەنكوۆتىڭ ازاپ ۆاگونىنان قاشىپ شىققان ساكەن ءبىراز ۋاقىت وسى سپان بولىستىڭ قىستاۋىندا جاسىرىنعان دەگەن دەرەك بار. قوش، سونىمەن قازان توڭكەرىسىنەن سوڭ سپان بولىس ەشقايدا قاشپاي، اقمولادا تۇرا بەرەدى. مالىن كەدەي-كەپشىككە تاراتىپ بەرىپ، جاڭا وكىمەتكە جاققان سىڭايلى. ۇجىمداستىرۋدان دا، كامپەسكەدەن دە امان شىققان. بالكىم، ەسكى دوس ساكەننىڭ كومەگى تيگەن بولار...ول جاعى ءالى بەلگىسىز. وتىز جەتىنىڭ زۇلماتى جەتكەندە سپان بولىستىڭ دا باسىنا قارا بۇلت ۇيىرىلە باستايدى. الدىمەن ساكەن تۇتقىندالدى دەگەن حابار جەتەدى. كوپ كەشىكپەي تۋىسقاندارىمەن كەشكى ءشاي ءىشىپ وتىرعان سپان بولىستىڭ ۇيىنە نكۆد-نىڭ قۇزعىندارى ساۋ ەتە تۇسەدى.
-مەنىڭ اكەم، ياعني، سپاننىڭ بالاسى-حاكىم ول كەزدە ون التىداعى بوزبالا ەكەن!-دەدى جۇرگىزۋشى سىرتقا، كۇزگى استاناعا قاراپ قويىپ، - "قۇزعىندار" اكەتىپ بارا جاتقان اتامنىڭ ارتىنان جۇگىرگەن ەكەن، اتام ونى تانىماعان كەيىپ تانىتىپ، ء"وز اكە-شەشەڭە بار " دەپ يتەرىپ تاستاعان كورىنەدى. اكەمدى سول جەردە تۇرعان تۋىستار وزدەرىمەن الىپ كەتكەن. اتامىز سول كەتكەننەن ورالمادى...اتىلدى.
...تاكسيشى تاعى ءۇنسىز قالدى. سىرتقا كوز تاستاعانمىن. جاڭبىردىڭ سوڭى قارعا اينالا باستاپتى. جولدا كەپتەلىس. بولا بەرسىن! مىنا كىسىنىڭ اڭگىمەسى قىزىقتىرىپ بارادى.
-اكەم ءبىر جىلداي تۋىسقاننىڭ ۇيىندە جاسىرىنىپ جۇرەدى. كورشى-قولاڭ، اعايىن-تۋىس دەگەندەر تىنىش جاتپايدى. "سپان بولىستىڭ ۇلى پالەننىڭ ۇيىندە جاسىرىنىپ ءجۇر" دەگەندەي ارىزدى ءتيىستى جەرگە جازىپ جىبەرەدى. ءسويتىپ سپاننىڭ ۇلى ماگاداننان ءبىر-اق شىعادى. قارشاداي بالانى ون جىلعا سوتتاپ، اۋىر جۇمىسقا جەگەدى. ازاپتايدى. نە ءۇشىن؟ ونىڭ كىناسى نە؟ بار بولعانى بولىستىڭ بالاسى بولعانى ءۇشىن عانا ما؟
...تاكسيشى بولىس بالاسى-اكەسىنىڭ ماگاداندا كورگەن قورلىقتارىن ايتقان سوڭ ءبىراز ۋاقىت ءۇنسىز قالدى.وسى ءساتتى پايدالانىپ مەن دە ۇيالى تەلەفونىما شۇقشيدىم. ەگەر ايتىپ وتىرعان اڭگىمەسى راس بولسا، سپان بولىس جايلى ءبىر دەرەك مىناۋ عالامتوردا بولۋى ءتيىس! بۇل تاكسيشىگە سەنبەگەندىگىمنەن ەمەس، جۋرناليستىك قىزىعۋشىلىعىم ەدى. تاپتىم! اقمولا وڭىرىندە سپان بولىس دەگەن كىسى بولعان. جانە دە قانداي ىسىمەن اتى قالعان؟ وقىڭىز!
«جيىرماسىنشى عاسىردىڭ باسىندا ءستولىپيننىڭ رەفورماسىنان سوڭ قاراشەكپەندىلەر /ورىستار/ قازاق دالاسىنا شۇبىرىپ كەلە باستايدى. ولار ەڭ ءبىر قۇنارلى جەرلەرگە رۇقساتسىز ءۇي سالا باستاعان.سول كەزدە اقمولا تۇبىندەگى تايتوبەگە كەلگەن ورىستاردى تەمەش رۋىنىڭ سپان دەگەن بولىسى باسپانالارىن بۇزىپ، وزدەرىن قامشىنىڭ استىنا الىپ، قۋىپ جىبەرەدى. «سارىارقا» گازەتى»
ال، كەرەك بولسا! سپان اتامىز ءجاي عانا بولىس ەمەس، ەلىم دەپ ەڭىرەگەن ەر ەكەن عوي! ال، ونىڭ جالعىز تۇياعى؟
-اكەم ماگاداندا سوعىس باستالعانعا دەيىن بولدى،-دەدى تاكسيشى،- قىرىق ءبىرىنشى جىلى نەمىستەر كەڭەس وداعىنا لاپ بەرگەندە قان مايدانعا سۇرانىپ، قايتا-قايتا ارىز جازىپتى. ازاپ لاگەردىڭ تامۇعىنان سوعىستىڭ توزاعىن ارتىق كورگەن-اۋ شاماسى. سپان اتامىز بالاسىنا ءبىلىم بەرۋدەن ايانباعان ەكەن. ماگاداندا جۇرگەندەردىڭ ىشىندە بولىستىڭ بالاسى باسقالارعا قاراعاندا ءبىلىمى تەرەڭ، ورىس تىلىنە وتە جەتىك بولعان. ونىڭ ۇستىنە كەڭەس اسكەرى فاشيستەردەن كۇيرەي جەڭىلىپ، الدى-ارتىنا قاراماي قاشىپ كەلە جاتقان كەز عوي. اسكەردە ادام سۇمدىق جەتىسپەگەن. وسىنىڭ ءبارى سەبەپ بولدى ما، اكەمىز اسكەرگە الىنىپ، مايدان دالاسىنان ءبىر-اق شىعادى. كىشى وفيتسەرلەر دايىندايتىن كۋرستان وتەدى. اكەسىن اتىپ، ءوزىپ ازاپ لاگەرىنە اتتاندىرعان «وتاندى» قورعاپ، تالاي ەرلىكتەر جاساپ، سوعىستى بەرليندە جەڭىسپەن اياقتايدى. جۇرت جەڭىس تويىن تويلاپ، ارتىنىپ، تارتىنىپ ەلدەرىنە قايتىپ جاتقاندا اكەم ولارعا قىزىعا قاراپ تۇرىپ، ويعا باتادى.
«ەلگە بارعاندا نە ىستەيمىن؟-دەيدى وزىنە ءوزى،-بۋىنى قاتپاعان بوزبالانى شىرىلداتىپ نكۆد-نىڭ تابانىنا سالىپ بەرگەن اعايىن ءالى ولگەن جوق! ەرتەڭ ەلگە بارا قالسا تاعى دا ارىزدارىن جوعارىعا جاۋدىرماسىنا كىم كەپىل؟ سپاندى اياماعان قازاق ونىڭ بالاسىن اياۋشى ما ەدى؟ ساكەندەردى جۇتقان اعايىن بولىستىڭ بالاسىن ءتىرى جۇرگىزبەس...»
تاكسيشى تاعى ءۇنسىز قالدى. سىرتتا قارلى جاڭبىر. ويىما تابىل دوستىڭ ولەڭى ورالدى.
«قازاق ەدىم دەگەنشە، قۇسالىقپىن دەسەڭشى،
تۇزاعىنا تالايدىڭ تۇسالىپپىن دەسەڭشى،
ساكە، ءىلياس، بەيىمبەت ءۇش ارىستى ءبىر تۇندە،
ارامىزدان اپ كەتكەن ءۇش ءارىپپىن دەسەڭشى...»
«...قازاقتىڭ جەرىنە قازىق قاداعان «قاراشەكپەندىلەرگە» قامشى ۇيىرگەن بولىستى اياماعان قازاق ونىڭ بالاسىن اياسىن با؟ نە دەگەن ساتقىن ەدىك؟ نە دەگەن جالتاق ەدىك؟ اعايىندى كورە الماي، اياعىنان تارتار قانداي ايار ەدىك؟ بارمايمىن! قايتپايمىن ول ەلگە!»
سوعىستان قيراعان بەرليننىڭ ۇيىندىلەرىنىڭ ورتاسىندا تۇرىپ بولىس بالاسى وسىنى ويلاعان. ونىڭ وسىلاي جولايرىقتا تۇرعانىن سەزگەن مايدانداس دوستارىنىڭ ءبىرى رەسەيدىڭ تامبوۆ قالاسىنا بىرگە ءجۇرۋدى ۇسىنعان. حاكىم قۋانا كەلىستى.
تامبوۆ قازاقتىڭ بالاسىن جاقسى قارسى الدى. ءۇي بەردى. جەرگىلىكتى اسكەري كوميسسارياتتىڭ باستىعى قىزمەتىن ۇسىندى. بىلاي قاراعاندا ءبارى جاقسى. ەشتەڭەگە الاڭداماي ءومىر سۇرە بەر! قايدام! قانشا وكپەلى بولسا دا سارىارقانىڭ سار دالاسىنا دەگەن ساعىنىش جۇرەگىنە مازا بەرمەيتىن. قارا ورمان ورىستىڭ ورتاسىندا جۇرگەن جالعىز قازاق سول بويى جۇتىلىپ كەتەر مە ەدى، ءبىر كۇندەرى تامبوۆقا قانداستارى كەلمەگەندە...
قىرقىنشى جىلداردىڭ سوڭىندا تامبوۆقا، قالانى قالپىنا كەلتىرۋگە، قازاقستاننان، قىزىلوردادان ءۇش قىز كەلەدى. ۇشەۋىن كورگەن حاكىم ساعىنىپ جۇرگەن سارىارقاسى كوشىپ كەلگەندەي قۋانادى. ۇشەۋدىڭ ءبىرى-ءوزى سياقتى جەتىم، اقسارى قىز ايجانمەن كوڭىلى جاراسىپ، شاڭىراق كوتەرەدى.
-اكەم اناممەن باقىتتى ءومىر ءسۇردى،- دەدى تاكسيشى ماعان قاراپ قويىپ،- بىرنەشە بالا ءسۇيدى. ەس بىلگەننەن ۇيدە قازاقشا سويلەدىك. ءبىر-بىرىمىزبەن ورىسشا تىلدەسكەنىمىزدى بايقاپ قالسا قاتتى رەنجيتىن. سوناۋ تامبوۆتا ءجۇرىپ قازاقتىڭ تاريحىن وقىدىق. اكەمىزدەن شەجىرە تىڭدادىق. كەيدە قارا دومبىرانى قولىنا الىپ، كۇمبىرلەتىپ كۇي شەرتىپ وتىراتىن. ەلدە قانداي اتاقتى تۇلعالاردىڭ بىزگە تۋىس بولىپ كەلەتىنىن ءبىلىپ وستىك.
سەكسەنىنشى جىلدارى اكەم قاتتى اۋىردى. جاسى دا كەلىپ قالعان. كوپ ءومىرى قالماعانىن ءوزى دە، ءبىز دە سەزدىك.
-اكە، ولاي-بۇلاي بولىپ كەتسەڭ ەلگە اپارىپ جەرلەيىك،-دەدىم مەن وعان،-ءوزىڭىز دە سونى ويلاپ جاتقان بولارسىز؟
-جوق!-دەدى ول قاتۋلانىپ،-ول ەل ءۇشىن مەن باياعىدا ولگەنمىن! باسىما كەلىپ دۇعا وقيتىن ەشكىم قالعان جوق وندا!..
كوپ ۇزاماي اكەم ومىردەن ءوتتى. ءوزىنىڭ سوڭعى قالاۋىمەن ۆولگوگرادتىڭ ماماەۆ قورعانىنا جەرلەدىك. ولە ولگەنشە اعايىنعا دەگەن وكپەسى تارقاماي كەتتى. جۇرەگىنە شەمەن بولىپ قاتىپ قالعان ەكەن عوي...
تاكسيشى كوكىرەگىن كەرە تاعى كۇرسىندى. مەن ءسوز تاپپاي سىرتقا قارادىم. اعايىن ءۇشىن ۇيالعانىم شىعار...باراتىن جەرىمە جەتىپ قالعان ەكەنمىن. تۇسۋگە ىڭعايلانا باستادىم.
-ون جىل بويى استانادامىن!-دەدى تاكسيشى كولىگىن توقتاتىپ جاتىپ،-اكەمنىڭ تۋىستارىن تاپتىم. ەلمەن بىرگە ءوسىپ، ءونىپ جاتىرمىز. اتام سپاننىڭ وسىندا قاراعايدان قيىستىرعان ءزاۋلىم ءۇيى بولعان ەكەن! ارحيۆ قوپارىپ ءجۇرىپ ونى دا تاۋىپ الدىم. ءالى تۇر. الدەبىر كومپانيالار يەمدەنىپ الىپتى. بار دايەك، دەرەكتەرىمدى قوسىپ جوعارىعا حات تا جازدىم. جاۋاپ جوق.مەن ونى پايدا كورەيىن دەپ داۋلاپ جۇرگەن جوقپىن! سىرتىنا ەڭ قۇرىعاندا «قازاقتىڭ سپان بولىسى تۇرعان ءۇي» دەپ جازىلسا دەيمىن. اتام جازىقسىز اتىلدى، اكەم ءومىر بويى سونىڭ زاردابىن شەكتى... بۇل دۇنيەدە ءبىر ادىلەتتىك بولۋى كەرەك قوي،باۋىرىم! سولاي ما؟
جاۋاپ قاتپادىم. تاكسيشى ءجۇرىپ كەتتى. ويعا شومىپ كەلەمىن. «ءاي، بەرە قويماس...بۇرىنعى ۇكىمەت ءۇيىنىڭ ءوزىن جەكەشەلەندىرىپ جاتقاندار سپان بولىستىڭ ءۇيىن ۇرپاعىنا ءتىرى تۇرىپ بەرە مە؟ ءاي، بەرە قويماس...»
...سالدەن سوڭ استانانىڭ ءزاۋلىم ۇيلەرىنىڭ اراسىمەن كەلە جاتىپ، قاراعايدان سالىنعان بىرنەشە كونە عيماراتقا كوزىم تۇسكەنى. بولىستىڭ ءۇيى وسىلاردىڭ ءبىرى شىعار؟..