Arman SQABYLŪLY. "Qazaq edım degenşe...."

Demalys künderı taksimen jüretınım bar. İnternet sūmdyq damydy ǧoi. Şaqyrǧan taksiıŋnıŋ mäşine nömırın ǧana emes, jürgızuşısınıŋ de esımın bılıp otyrasyŋ. Bügın de "indraiverge" tapsyrys jıbergenmın. "Bes minutta keledı" degen jauap keldı. Tez kiınıp tysqa şyqtym. Taksige kıre "Assalaumaǧaleiküm!" deu menıŋ ädetım. Rölde qazaq ekenın mana habarlamadan körgenmın. Ekınşı ädetım, jürgızuşınıŋ qaidan kelgenın sūraimyn. Bärımız de Astanaǧa äiteuır bır jaqtan keldık qoi. Taksişıler köbıne oŋtüstıkten bolyp şyǧady. Oǧan da et üirengen. Būl joly jauap basqaşa boldy. -Reseiden keldım!-dedı orta jastan asqan jıgıt aǧasy kölıgın otaldyryp jatyp, -Tambov degen jerdı bıletın şyǧarsyz? -Qazaqtar onda qaidan jür?-dedım taŋǧalysymdy jasyra almai, -Orynbor, Omby deseŋız oiǧa qonady... Resei qazaǧy ünsız qaldy. Sosyn auyr kürsınıp qoiyp, äŋgımesın bastaǧan. ...Aqmola onyŋ ata-babalarynyŋ kındık qany tamǧan jer. Osy öŋırde ülken atalary Span bolys degen kısı ömır sürıptı.Ruy-Arǧyn. Bolys közı qaraqty, oqyǧan kısı bolsa kerek. Jiyrmasynşy ǧasyrdyŋ basyndaǧy qazaq ziialylarynyŋ bırazy onyŋ üiınen däm tatyp, äŋgıme-dürkın qūryp ketedı eken. Säken Seifullinmen jaqyn aralas-qūralas bolǧanǧa ūqsaidy. Ataman Annenkovtyŋ azap vagonynan qaşyp şyqqan Säken bıraz uaqyt osy Span bolystyŋ qystauynda jasyrynǧan degen derek bar. Qoş, sonymen Qazan töŋkerısınen soŋ Span bolys eşqaida qaşpai, Aqmolada tūra beredı. Malyn kedei-kepşıkke taratyp berıp, jaŋa ökımetke jaqqan syŋaily. Ūjymdastyrudan da, kämpeskeden de aman şyqqan. Bälkım, eskı dos Säkennıŋ kömegı tigen bolar...Ol jaǧy älı belgısız. Otyz jetınıŋ zūlmaty jetkende Span bolystyŋ da basyna qara būlt üiırıle bastaidy. Aldymen Säken tūtqyndaldy degen habar jetedı. Köp keşıkpei tuysqandarymen keşkı şäi ışıp otyrǧan Span bolystyŋ üiıne NKVD-nyŋ qūzǧyndary sau ete tüsedı. -Menıŋ äkem, iaǧni, Spannyŋ balasy-Hakım ol kezde on altydaǧy bozbala eken!-dedı jürgızuşı syrtqa, küzgı Astanaǧa qarap qoiyp, - "Qūzǧyndar" äketıp bara jatqan atamnyŋ artynan jügırgen eken, atam ony tanymaǧan keiıp tanytyp, "öz äke-şeşeŋe bar " dep iterıp tastaǧan körınedı. Äkemdı sol jerde tūrǧan tuystar özderımen alyp ketken. Atamyz sol ketkennen oralmady...Atyldy. ...Taksişı taǧy ünsız qaldy. Syrtqa köz tastaǧanmyn. Jaŋbyrdyŋ soŋy qarǧa ainala bastapty. Jolda keptelıs. Bola bersın! Myna kısınıŋ äŋgımesı qyzyqtyryp barady. -Äkem bır jyldai tuysqannyŋ üiınde jasyrynyp jüredı. Körşı-qolaŋ, aǧaiyn-tuys degender tynyş jatpaidy. "Span bolystyŋ ūly pälennıŋ üiınde jasyrynyp jür" degendei aryzdy tiıstı jerge jazyp jıberedı. Söitıp Spannyŋ ūly Magadannan bır-aq şyǧady. Qarşadai balany on jylǧa sottap, auyr jūmysqa jegedı. Azaptaidy. Ne üşın? Onyŋ kınäsı ne? Bar bolǧany bolystyŋ balasy bolǧany üşın ǧana ma? ...Taksişı bolys balasy-äkesınıŋ Magadanda körgen qorlyqtaryn aitqan soŋ bıraz uaqyt ünsız qaldy.Osy sättı paidalanyp men de ūialy telefonyma şūqşidym. Eger aityp otyrǧan äŋgımesı ras bolsa, Span bolys jaily bır derek mynau ǧalamtorda boluy tiıs! Būl taksişıge senbegendıgımnen emes, jurnalistık qyzyǧuşylyǧym edı. Taptym! Aqmola öŋırınde Span bolys degen kısı bolǧan. Jäne de qandai ısımen aty qalǧan? Oqyŋyz! «Jiyrmasynşy ǧasyrdyŋ basynda Stolypinnıŋ reformasynan soŋ qaraşekpendıler /orystar/ qazaq dalasyna şūbyryp kele bastaidy. Olar eŋ bır qūnarly jerlerge rūqsatsyz üi sala bastaǧan.Sol kezde Aqmola tübındegı Taitöbege kelgen orystardy Temeş ruynyŋ SPAN DEGEN BOLYSY baspanalaryn būzyp, özderın qamşynyŋ astyna alyp, quyp jıberedı. «Saryarqa» gazetı» Al, kerek bolsa! Span atamyz jäi ǧana bolys emes, elım dep eŋıregen er eken ǧoi! Al, onyŋ jalǧyz tūiaǧy? -Äkem Magadanda soǧys bastalǧanǧa deiın boldy,-dedı taksişı,- Qyryq bırınşı jyly nemıster Keŋes Odaǧyna lap bergende qan maidanǧa sūranyp, qaita-qaita aryz jazypty. Azap lagerdıŋ tamūǧynan soǧystyŋ tozaǧyn artyq körgen-au şamasy. Span atamyz balasyna bılım beruden aianbaǧan eken. Magadanda jürgenderdıŋ ışınde bolystyŋ balasy basqalarǧa qaraǧanda bılımı tereŋ, orys tılıne öte jetık bolǧan. Onyŋ üstıne Keŋes äskerı faşisterden küirei jeŋılıp, aldy-artyna qaramai qaşyp kele jatqan kez ǧoi. Äskerde adam sūmdyq jetıspegen. Osynyŋ bärı sebep boldy ma, äkemız äskerge alynyp, maidan dalasynan bır-aq şyǧady. Kışı ofiserler daiyndaityn kurstan ötedı. Äkesın atyp, özıp azap lagerıne attandyrǧan «Otandy» qorǧap, talai erlıkter jasap, soǧysty Berlinde jeŋıspen aiaqtaidy. Jūrt jeŋıs toiyn toilap, artynyp, tartynyp elderıne qaityp jatqanda äkem olarǧa qyzyǧa qarap tūryp, oiǧa batady. «Elge barǧanda ne ısteimın?-deidı özıne özı,-Buyny qatpaǧan bozbalany şyryldatyp NKVD-nyŋ tabanyna salyp bergen aǧaiyn älı ölgen joq! Erteŋ elge bara qalsa taǧy da aryzdaryn joǧaryǧa jaudyrmasyna kım kepıl? Spandy aiamaǧan qazaq onyŋ balasyn aiauşy ma edı? Säkenderdı jūtqan aǧaiyn bolystyŋ balasyn tırı jürgızbes...» Taksişı taǧy ünsız qaldy. Syrtta qarly jaŋbyr. Oiyma Tabyl dostyŋ öleŋı oraldy. «Qazaq edım degenşe, qūsalyqpyn deseŋşı, Tūzaǧyna talaidyŋ tūsalyppyn deseŋşı, Säke, Iliias, Beiımbet üş arysty bır tünde, Aramyzdan ap ketken üş ärıppın deseŋşı...» «...Qazaqtyŋ jerıne qazyq qadaǧan «qaraşekpendılerge» qamşy üiırgen bolysty aiamaǧan qazaq onyŋ balasyn aiasyn ba? Ne degen satqyn edık? Ne degen jaltaq edık? Aǧaiyndy köre almai, aiaǧynan tartar qandai aiar edık? Barmaimyn! Qaitpaimyn ol elge!» Soǧystan qiraǧan Berlinnıŋ üiındılerınıŋ ortasynda tūryp bolys balasy osyny oilaǧan. Onyŋ osylai jolairyqta tūrǧanyn sezgen maidandas dostarynyŋ bırı Reseidıŋ Tambov qalasyna bırge jürudı ūsynǧan. Hakım quana kelıstı. Tambov qazaqtyŋ balasyn jaqsy qarsy aldy. Üi berdı. Jergılıktı äskeri komissariattyŋ bastyǧy qyzmetın ūsyndy. Bylai qaraǧanda bärı jaqsy. Eşteŋege alaŋdamai ömır süre ber! Qaidam! Qanşa ökpelı bolsa da Saryarqanyŋ sar dalasyna degen saǧynyş jüregıne maza bermeitın. Qara orman orystyŋ ortasynda jürgen jalǧyz qazaq sol boiy jūtylyp keter me edı, bır künderı Tambovqa qandastary kelmegende... Qyrqynşy jyldardyŋ soŋynda Tambovqa, qalany qalpyna keltıruge, Qazaqstannan, Qyzylordadan üş qyz keledı. Üşeuın körgen Hakım saǧynyp jürgen Saryarqasy köşıp kelgendei quanady. Üşeudıŋ bırı-özı siiaqty jetım, aqsary qyz Aijanmen köŋılı jarasyp, şaŋyraq köteredı. -Äkem anammen baqytty ömır sürdı,- dedı taksişı maǧan qarap qoiyp,- Bırneşe bala süidı. Es bılgennen üide qazaqşa söiledık. Bır-bırımızben orysşa tıldeskenımızdı baiqap qalsa qatty renjitın. Sonau Tambovta jürıp qazaqtyŋ tarihyn oqydyq. Äkemızden şejıre tyŋdadyq. Keide qara dombyrany qolyna alyp, kümbırletıp küi şertıp otyratyn. Elde qandai ataqty tūlǧalardyŋ bızge tuys bolyp keletının bılıp östık. Seksenınşı jyldary äkem qatty auyrdy. Jasy da kelıp qalǧan. Köp ömırı qalmaǧanyn özı de, bız de sezdık. -Äke, olai-būlai bolyp ketseŋ elge aparyp jerleiık,-dedım men oǧan,-Özıŋız de sony oilap jatqan bolarsyz? -Joq!-dedı ol qatulanyp,-Ol el üşın men baiaǧyda ölgenmın! Basyma kelıp dūǧa oqityn eşkım qalǧan joq onda!.. Köp ūzamai äkem ömırden öttı. Özınıŋ soŋǧy qalauymen Volgogradtyŋ Mamaev qorǧanyna jerledık. Öle ölgenşe aǧaiynǧa degen ökpesı tarqamai kettı. Jüregıne şemen bolyp qatyp qalǧan eken ǧoi... Taksişı kökıregın kere taǧy kürsındı. Men söz tappai syrtqa qaradym. Aǧaiyn üşın ūialǧanym şyǧar...Baratyn jerıme jetıp qalǧan ekenmın. Tüsuge yŋǧailana bastadym. -On jyl boiy Astanadamyn!-dedı taksişı kölıgın toqtatyp jatyp,-Äkemnıŋ tuystaryn taptym. Elmen bırge ösıp, önıp jatyrmyz. Atam Spannyŋ osynda qaraǧaidan qiystyrǧan zäulım üiı bolǧan eken! Arhiv qoparyp jürıp ony da tauyp aldym. Älı tūr. Äldebır kompaniialar iemdenıp alypty. Bar däiek, derekterımdı qosyp joǧaryǧa hat ta jazdym. Jauap joq.Men ony paida köreiın dep daulap jürgen joqpyn! Syrtyna eŋ qūryǧanda «Qazaqtyŋ Span bolysy tūrǧan üi» dep jazylsa deimın. Atam jazyqsyz atyldy, äkem ömır boiy sonyŋ zardabyn şektı... Būl düniede bır ädılettık boluy kerek qoi,bauyrym! Solai ma? Jauap qatpadym. Taksişı jürıp kettı. Oiǧa şomyp kelemın. «Äi, bere qoimas...Būrynǧy Ükımet üiınıŋ özın jekeşelendırıp jatqandar Span bolystyŋ üiın ūrpaǧyna tırı tūryp bere me? Äi, bere qoimas...» ...Sälden soŋ Astananyŋ zäulım üilerınıŋ arasymen kele jatyp, qaraǧaidan salynǧan bırneşe köne ǧimaratqa közım tüskenı. Bolystyŋ üiı osylardyŋ bırı şyǧar?..