«ادامنىڭ بەس اسىل ءىسى» مەن «ادامنىڭ بەس دۇشپانى»

14703
Adyrna.kz Telegram

اباي قۇنانبايۇلى – 175

(«ابايدىڭ انتروپولوگيزمى» – ابايتانۋداعى قۇندى ەڭبەك)

 

ادام مىنەز-قۇلقى، ءبىتىم-بولمىسى، جاراتىلىسى، دۇنيەتانىمى، سەزىمى – اباي قۇنانبايۇلى شىعارماشىلىعىندا كەڭىنەن كورىنىس تاپقان تاقىرىپتار. دەمەك، حاكىم ولەڭدەرى مەن «قارا سوزدەرى» – ادامتانۋ ۇستىنى دەۋگە نەگىز بار. ابايدىڭ تالاپ، ەڭبەك، تەرەڭ وي، قاناعات، راقىم جونىندەگى تۇجىرىمدارى باتىس جانە شىعىس ويشىلدارىنىڭ وسيەت-ناسيحاتتارىمەن وزەكتەس ءارى ولاردىكىنەن كوش ىلگەرى ەكەندىگىن بايقاۋ قيىنعا سوقپاس. ايتالىق، گولاند فيلوسوفى بەنەديكت سپينوزا ادام ولگەننەن سوڭ «ول بارلىق قيىندىقتان قۇتىلادى» دەگەن ويدا بولعانىمەن دە، ازىرەيىل پەرىشتە جانىڭدى سۋىرىپ العاننان كەيىنگى جاقسى مەن جاماننىڭ قانداي كۇي كەشەتىندىگىن تارقاتىپ جازباعان-دى. ال، فريدريح نيتسششە «اعلاق گەنەالوگياسىندا» «ءولىمدى – ءلاززات» دەپ تۇسىندىرەدى. امەريكا انتروپولوگى ءھام ميستيگى كارلوس كاستانەدا «دون حۋانىندا» جاننىڭ كىسى تىرشىلىگىندەگى ءحالىن سيپاتتايدى. اباي: «ولسە ولەر تابيعات، ادام ولمەس، ول بىراق قايتىپ كەلىپ، ويناپ-كۇلمەس. «مەنى» مەن «مەنىكىنىڭ» ايرىلعانىن «ءولدى» دەپ ات قويىپتى وڭكەي بىلمەس» دەيدى.

اقىن تۋىندىلارىنىڭ التىن ارقاۋىنا اينالعان مىنسىزدىك، ادامگەرشىلىك ماسەلەسى بارلىق دانىشپان-ويشىلدى مازالاعان-دى. الايدا، «قازاقتىڭ باس اقىنى» (ا.بايتۇرسىنۇلى) مۇنى ويقازانىندا وزدىگىنشە قورىتقان: «تالاپ، ەڭبەك، تەرەڭ وي، قاناعات، راقىم، ويلاپ قوي – بەس اسىل ءىس، كونسەڭىز». ال، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور، ابايتانۋشى جاڭعارا دادەباەۆ «ابايدىڭ انتروپولوگيزمى» اتتى ەڭبەگىندە: «زەرتتەۋشىلەردىڭ بىرقاتارى ادام بولۋ ءۇشىن قاجەتتى بەس اسىل ءىس تۋرالى ويدىڭ شىعۋ توركىنىن عۇلاماھي داۋانيدەن تاراتىپ ايتادى. داۋانيدىڭ اتىن ابايدىڭ ءوزى دە اتايدى. سولاي دەگەنمەن بۇل ويلاردىڭ ءتۇپ توركىنىن داۋانيعا نەمەسە باسقا ءبىر عۇلاماعا اپارىپ تەلۋ دۇرىس بولا المايدى. ويتكەنى، بۇل ويلاردىڭ ءتۇپ نەگىزى ارىدەن، اريستوتەلدىڭ «ەتيكاسىنان»، ءال-ءفارابيدىڭ الەۋمەتتىك-ەتيكالىق تراكتاتتارىنان، ءاھلي كىتاپتاردان باستالادى. ال، ءاھلي كىتاپتاردان، اريستوتەل، ءال-فارابيدەن بەرى ايتىلىپ كەلە جاتقان وسى ويلاردى اقىندىق پايىممەن سارالاۋ مەن دارالاۋعا، جۇيەگە تۇسىرۋگە، ءسويتىپ كوپتىڭ پايداسىنا جاراتۋعا كەلگەندە، ابايدىڭ ەڭبەگى زور، ورنى بولەك» دەپ تۇجىرىمدايدى. ءار ءىستى باستار ءۇشىن اۋەلى تالاپ قاجەت. تالاپتانعان جان تاس جارىپ، تاۋ قوپارادى. بۇل جەردە ىنتا-ىقىلاستىڭ دا ءرولى زور. اباي ۇعىمىنداعى اداميلىقتى ايقىندار فاكتوردىڭ ءبىرى – ەڭبەك. ەڭبەك تە – قۇندىلىق. دەنە ەڭبەگىمەن قاتار، وي ەڭبەگىن دە ەسكەرگەن ابزال. ال، راقىم – قۇدايدىڭ ادامعا بەرگەن ەرەكشە سىيى. وكىنىشتىسى سوندا، مۇنىڭ قادىر-قاسيەتىن ادامزات ءالى كۇنگە شەيىن تولىق تۇسىنە العان جوق. راقىم جوق جەردە ادامگەرشىلىك تە جوق. حاكىم ەڭبەك تۋرالى بىلاي دەپ جازادى: «ءوزىڭ ءۇشىن ەڭبەك قىلساڭ، ءوزى ءۇشىن وتتاعان حايۋاننىڭ ءبىرى بولاسىڭ. ادامشىلىقتىڭ قارىزى ءۇشىن ەڭبەك قىلساڭ، اللانىڭ سۇيگەن قۇلىنىڭ ءبىرى بولاسىڭ». دەمەك، شايىر ءۇشىن ەڭبەك – جالقى ەمەس، جالپى مانگە يە تۇسىنىك. «تۇبىندە باياندى ەڭبەك – ەگىن سالعان، جاسىنان وقۋ وقىپ، ءبىلىم العان. بي بولعان، بولىس بولعان ونەر ەمەس، ەڭبەكتىڭ بۇدان وزگە ءبارى جالعان» دەيدى اباي. تالاپتان باستالعان ەڭبەك، قايرات، اقىل، ءبىلىم، راقىم، قاناعات، ۇنەمشىلدىككە ۇلاسادى. حاكىم ادامدىققا ۇمتىلعان جاستارعا ناسيحات ەتكەندەگى بەس اسىل ءىستىڭ ىشىنە «تەرەي ويدى» دا ەنگىزگەن-ءدى. ويلانۋ – بىرنەشە دەڭگەيدەن تۇراتىن كۇردەلى پروتسەسس. ءبىز بۇعان نەيرولوگيالىق، فيزيولوگيالىق، پسيحولوگيالىق، سوتسيولوگيالىق، لينگۆيستيكالىق، تاريحي ءھام مادەني فاكتورلاردى قوسامىز. وسى تۋرالى جاڭعارا دادەباەۆ نە دەيدى ەكەن: «ءال-ءفارابيدىڭ «ويلاۋ كۇشى» مەن ابايدىڭ «تەرەڭ ويى»، «تەرەڭ ويدىڭ تەلمىرىپ سوڭىنا ەرۋى» اراسىندا قايشىلىق جوق. ويتكەنى، اقىن ايتۋىندا «تەرەڭ وي» مەن «تەرەڭ ويدىڭ سوڭىنا ەرۋ» ءوزارا ماندەس، كەيىنگى بولماعان جاعدايدا الدىڭعىسىنان پايدا جوق. سونىمەن قاتار، «ويلاۋ كۇشى» «تەرەڭ ويعا» جەتۋدىڭ قۇرالى بولسا كەرەك. سالىستىرىپ قاراعاندا، «ويلاۋ كۇشىنىڭ» دە، «تەرەڭ ويدىڭ» دا، «تەرەڭ ويدىڭ سوڭىنا ەرۋدىڭ» دە تۇپكى ءمانى بىردەي. ايىرماشىلىق مازمۇندا ەمەس، پىشىندە. ءال-ءفارابيدىڭ ويى – ناقتى، ال اباي ويى – بەينەلى، وبرازدى. ەكىنشى جاعىنان، اباي ءوزىنىڭ ويلارىن ءوزى تانىپ، بىلگەن ءومىر تاجىريبەسى نەگىزىندە تاراتادى. سويتە تۇرا، الەمدىك اقىل-وي قورىندا جيناقتالعان عىلىمي پىكىرلەردەن الشاق كەتپەيدى». راسىندا، تالاپتىڭ دا، ەڭبەكتىڭ دە باستاۋى – وي. ادام ءبىر نارسەگە تالاپتانار الدىندا ويلانادى. ياعني، ءار ءىس ويدان باستالماق: ەڭبەك ەتسەم نەمەسە تالاپتانسام دەگەن. «تەرەڭ ويدان» تۋىنداعان بەلگىلى ءبىر ماقسۇت ناتيجەلى، جەمىستى بولۋعا ءتيىس. ابايدىڭ ادام بوپ قالىپتاسۋ جولىنداعى ۇستانىمىنا «بەس اسىل ءىستى» ەنگىزۋىندە ءمان بار. ەڭ قىزىعى، عۇلاما جاي انشەيىن ويدى ەمەس، «تەرەڭ وي» تۋرالى ايتىپ وتىر. جاڭعارا دادەباەۆ «اباي انتروپولوگيزمىندە» بىلاي دەيدى: «كىسىنىڭ وزىندە وي، ويىندا كوز بولۋى تۋرالى قاعيداسىن اقىن ەكى ءتۇرلى وبراز-بەينە ارقىلى نەگىزدەيدى. ونىڭ ءبىرى – «وزىندە وي»، «ويىندا كوز» بار ادامنىڭ بەينەسى. ەكىنشىسى – «وزىندە وي جوق»، «ويىندا كوز جوق» ادامنىڭ بەينەسى. ءبىرىنشىنىڭ ەرەكشەلىگى – كورگەن-بىلگەنىن ادىلەت پەن اقىلعا سىناتادى، تەرەڭ وي، تەرەڭ عىلىم ىزدەيدى، تەرەڭ ويدىڭ سوڭىنا ەرەدى. بۇلار – ادامدىقتىڭ بەلگىلەرى. ەكىنشىنىڭ ەرەكشەلىگى ءبىرىنشىنىڭ ەرەكشەلىكتەرىنە قاراما-قارسى سيپاتتارىمەن بەلگىلى بولادى. كورگەن-بىلگەنىن سىناتۋعا بويىنان ادىلەت پەن اقىل تاپپايدى، ادىلەت پەن اقىل تابايىن دەمەيدى، تەرەڭ ويدىڭ سوڭىنا ەرمەيدى، تەرەڭ وي، تەرەڭ عىلىم ىزدەمەيدى». ءيا، «تەرەڭ وي» ادامنىڭ بەس سەزىم مۇشەلەرى ارقىلى سەزىنىپ، ناتيجەسىندە دۇرىس پىكىر تۇيۋىنە تۇعىرتاس بولماق. تەرەڭ وي – كىسى اداميلىعىن اڭعارتار كورسەتكىش. بىراق، وعان جەتۋ ءۇشىن ەرۋديتسيا، رۋحاني تۇرعىدان تولىسۋ، ارلىلىق جانە ەڭ نەگىزگىسى – دەڭگەي-دارەجە قاجەت. «تەرەي وي» اتتى وزەن «قاناعات» دەگەن تەڭىزگە بارىپ قۇيادى. تاعى، قاناعات – سۇزگى. ول ادامدى اعاتتىقتان، قاتەلىكتەن، ءتۇرلى كەسىر-كەساپاتتان قورعاپ-قورشايدى. قاناعاتشىل – شۇكىرشىل ادام. «قاناعات قارىن تويدىرار» ماتەلىنەن-اق بۇل قاسيەت ادامدى شەكتەۋ ارقىلى، انتيۆيرۋس سەكىلدى باسى ارتىق نارسەلەردەن قالقالايتىنىن ءتۇسىنۋ كەرەك. تەگىندە، ءجونى ءتۇزۋ كىسى قاناعاتشىل كەلەدى. قاناعاتشىل – قۇدايعا ءبىر تابان جاقىن جان. سەبەبى، ىسىراپشىل ەمەس، ۇنەمشىل. ۇنەمشىلدىك پىسىقتىق ماعىناسىندا ايتىلىپ تۇرعان جوق. قايتا ارتىلعاندى ورنى-ورنىمەن، ناتيجەلى جۇمساۋ دەگەن ءسوز. ءوزى تويسا دا، كوزى تويمايتىنداردى قاناعاتشىل دەپ قالاي ايتا الامىز؟! جۇرەگىن دۇنيەگە بايلاعان پەندەنىڭ پەيىلى، بولمىسى، مىنەزى وزگەرەدى. ول جانىنداعىلاردى ۇمىتادى، وڭ مەن سولدى اجىراتۋدان قالادى. اقىلدى ءارى ىشكى الەمى باي ادامنىڭ قورعانى – قاناعات. «جۇرت ءجۇر عوي ارامدىقتى ەپ كورەم دەپ، توقتاۋ ايتقان كىسىنى شەت كورەم دەپ. بار ما ەكەن جاي جۇرگەن جان قاناعاتپەن، قۇدايدىڭ ءوز بەرگەنىن جەپ كورەم دەپ» دەيدى اباي. قاناعاتسىزدىق – تويىمسىزدىق باستاۋى. مونوگرافيا اۆتورىنىڭ وسىعان قاتىستى ويىن بىلسەك: «قاناعاتقا نەگىز بولاتىن – كوڭىلدىڭ تىنىشتىعى. كوڭىلدىڭ تىنىشتىعى ءۇشىن كىسى، جوعارىدا تالاپقا قاتىستى كورسەتىلگەندەي، ءۇش ءتۇرلى ىستەن اۋلاق بولۋ قاجەت: ا) ادامنىڭ ادامدىعىن بۇزاتىن جاماندىقتان; ءا) ءوزىن-ءوزى وزگەشەلىكپەن ارتىق كورسەتپەكتەن; ب) بىرەۋگە قاستىق قىلماقتان، بىرەۋدى قور تۇتپاقتان، كەمىتپەكتەن. بۇلار – ناپسىدەن تۋاتىن قۇمارلىقتاردىڭ تۇرلەرى. ناپسىدەن تۋاتىن قۇمارلىقتارعا بوي الدىرعان ادام ادامشىلىقتان شىقپاي، جاماندىققا ۇرىنباي قالمايدى. ناپسىدەن تۋاتىن قۇمارلىقتارعا بوي الدىرماۋدىڭ جولى – ءار نارسەنىڭ ولشەۋىن ءبىلۋ، قاناعات ەتۋ، ىنساپتى بولۋ». عالىمنىڭ ويىنشا، قاناعاتسىزدىق – ءناپسىنىڭ قوزۋىنا تىكەلەي قاتىسى بار فاكتور. راقىم، مەيىرىم، قايىرىم، قاناعات – تۋىستاس ۇعىمدار. ماسەلەنكي، راقىم – كەشىرىمگەرشىلىكپەن، مەيىرىم – جىلىلىقپەن، قايىرىم – كىسىلىكپەن، قاناعات – ۇنەمشىلدىكپەن ۇندەس ۇعىمدار. مۇنىڭ ءبارى توعىسا كەلە يماندى قۇرايدى. راقىمسىز ادام – قوعام ءۇشىن قاۋىپتى. ويتكەنى، ودان پايدا ەمەس، زالال-زيان عانا كۇتۋ كەرەك. ادامزات تاريحىنداعى كوبىنە-كوپ ديسپوت، تيران، ديكتاتورلار راقىمسىز ەكەندىگى داۋسىز. سەبەبى، راقىم – اداميلىق يادروسى. جاڭعارا دادەباەۆ راقىمعا بايلانىستى مىنانداي وي قورىتادى: «ادام بويىنداعى راقىمدىلىقتىڭ پايدا بولۋى، قالىپتاسۋى، تۇراقتاۋى تۋرالى ءال-فارابي مەن ابايدىڭ ويلارىندا ورتاق نەگىز بار. ءال-فارابي سەكىلدى اباي دا راقىمدىلىقتى ادام ءىس-ارەكەتتەرىنىڭ مولشەرىنە، كۇشىنە، ماقساتىنا، كىمگە جۇمسالۋىنا، مەزگىلدىك جانە مەكەندىك شەگىنە قاراي سيپاتتايدى. سونىڭ ءبارىنىڭ باستاۋىندا عىلىم مەن ءبىلىم، حالىقتىڭ بايىرعى رۋحاني مادەنيەتى، ءداستۇرلى دۇنيەتانىمى تۇرادى».

كەمشىلىكتىڭ ياكي ارتىقشىلىقتىڭ سيپات-ساپاسىن انىقتاۋ ءۇشىن ەكەۋىن قاتار قويىپ سالىستىرعان دۇرىس. سوندا عانا ونىڭ ارا-جىگىن اجىراتۋعا بولادى. راقىمدىلىق پەن زالىمدىق، قاناعات پەن تويىمسىزدىق، تەرەڭ وي مەن ناداندىق، ەڭبەك پەن ەرىنشەكتىك، تالاپشىلدىق پەن ىنجىقتىق دەگەندەي. اباي ىلىمىندە ادام بولامىن دەگەننىڭ بويىندا وسى بەس اسىل قاسيەت توعىسۋى قاجەت. توعىسقان كەزدە كىسى تولىسادى. تولىسقان كەزدە ونى كەمەل دەۋىمىزگە نەگىز بار. حاكىم بەس اسىل قاسيەتتىڭ ءمان-ماڭىزىن دەڭگەي-دەڭگەيگە ءبولىپ سارالايدى. ارقاي قاسيەتكە ءوز بيىگىنەن باعا بەرەدى. ادامعا ءتان تالاپ، ەڭبەك، تەرەڭ وي، قاناعات، راقىم سىقىلدى بەس اسىل قاسيەت – ءومىر ءورىسىن انىقتايتىن مىقشەگەدەي مىزعىماس تىرەك، ادام بالاسىنىڭ ءوسىپ-ونۋىنە سەپ بولارلىق التىن دىڭگەك. جوعارىدا ءسوز بولعان «بەس اسىل قاسيەتكە» «وتىرىك، وسەك، ماقتانشاق، ەرىنشەك، بەكەر مال شاشپاق» سەكىلدى بەس دۇشپان قارسى تۇرماق. ولاردىڭ فۋنكتسياسى – ادامدى اق جولدان تايدىرۋ. الگى «دۇشپانداردىڭ» وزىندىك مىندەتى بار. كىسىنىڭ تۇلا بويى – پەرىشتە مەن ءىبىلىستىڭ مايدانى، جان الىسىپ-جان بەرىسەر شايقاس الاڭى. «بەس اسىل قاسيەت» ادامدى ورگە سۇيرەسە، «بەس دۇشپان» ونى ىلديعا قاراي تارتپاق. يمانى كامىل ءارى پاراساتتى جان عانا بۇعان توتەپ بەرە الادى. عالىم جاڭعارا دادەباەۆ «ادامنىڭ بەس دۇشپانىنىڭ» ارقايسىنا بىلاي دەپ انىقتاما بەرەدى: «...وتىرىك ەشبىر قۇبىلىستىڭ، زاتتىڭ، نارسەنىڭ بەلگىلى ءبىر سيپاتىمەن نەمەسە قاسيەتىمەن ەش ۋاقىتتا سايكەس كەلمەيدى. ومىردەگى قۇبىلىستىڭ، زاتتىڭ، نارسەنىڭ وزىمەن نەمەسە بەلگىلى ءبىر سيپاتىمەن يا بولماسا قاسيەتىمەن ەش ۋاقىتتا  سايكەس كەلمەيتىن ءسوزدى وتىرىك ءسوز دەيمىز. ال، وسەك ءسوز ارقىلى عانا تارايدى. ول كىسىنىڭ سىرتىنان ايتىلادى. بىرەۋدى بىرەۋگە جامانداۋ، بىرەۋدىڭ ءسوزىن بىرەۋگە جەتكىزۋ – وسەكتىڭ ەڭ كەڭ كورىنىس تاپقان تۇرلەرى. كىسىنىڭ سىرتىنان ايتىلعان عايبات ءسوز – وسەك ءسوز. جۇرت ونى «قاڭقۋ ءسوز» دەپ تە اتايدى. ادامزاتتىڭ ماقتاننان، ماقتاۋدان ارىلۋى مۇمكىن ەمەس. ابايدىڭ تانۋى بويىنشا، ادام بالاسىنىڭ ماقتاننان امان بولماعى – قيىن ءىس. اقىن ونىڭ ەكى ءتۇرىن كورسەتەدى: ءبىرى – ۇلكەندىك، ەكىنشىسى – ماقتانشاقتىق. اباي شىعارماشىلىعىندا ەرىنشەكتىك، جالقاۋلىق، سالعىرتتىق اتاۋلارى بەرەتىن ۇعىمدار اراسىندا وزگەشەلىك جوق، بولماشى ەموتسيالىق رەڭك بار. نەگىزىندە، ەرىنشەكتىك، جالقاۋلىق، سالعىرتتىق – ءبىر قۇبىلىستىڭ، ءبىر نارسەنىڭ ءتۇرلى اتاۋلارى. جەتكىلىكتى دارەجەدە ۇنەمشىل بولماۋ مەن ارتىق جۇمساۋدى ىسىراپشىلدىق دەپ بىلگەندە، ىسىراپشىلدىق مال جۇمساۋداعى بەلگىلى ءبىر ولشەم مەن مولشەردى بىلدىرەدى. وندا مالدى جاقسىلىق جولىنا نەمەسە جاماندىق جولىنا جۇمساۋ تۋرالى وي جوق. سولاي دەگەنمەن دە ىسىراپشىلدىق بەكەر مال شاشۋمەن نەگىزدەس، تەكتەس جامان مىنەز-قۇلىق قاتارىنا جاتادى». ءبىز «ابايدىڭ انتروپولوگيزمىن» وقىعاندا حاكىم ىلىمىندەگى «بەس دۇشپاننان» ساقتانۋدىڭ، ولاردان اركەز «قاشىق بولۋدىڭ» ومىرلىك ماڭىزى زور ەكەنىن ۇعامىز. ادام بولامىن دەگەن وزەكتى جان ءۇشىن العا باسقان اياقتى كەرى كەتىرەر «دۇشپانداردىڭ» اتىن عانا ءبىلىپ قويماي، زاتىن دا ءتۇسىنۋدىڭ ءمانى زور. جانە ەڭ باسقىسى بۇلاردىڭ نەلىكتەن «دۇشپان» سانالاتىنىن، ولاردىڭ قالاي پايدا بولعاندىعىن، قايدا ۇرىندىرارىن، بۇلاردان قورعانۋدىڭ العىشارتىن ءبىلۋ – قيامەت-قايىمعا شەيىن ماڭىزدى. ويتكەنى، اباي شىعارماشىلىعى «قۇران-كارىممەن» ۇندەسەتىنىنە اتالعان ەڭبەكتىڭ «اباي جانە قۇران» دەلىنگەن جەتىنشى تاراۋىنا دەن قويعاندا كوزىمىز انىق جەتتى. اقىرزامان پايعامبارى – مۇحاممەد مۇستافا (س.ع.س) بولعاندىقتان دا، ەلشىنىڭ نار كوتەرەر اۋىر جۇگى وزىنەن كەيىنگى عالىمدار، اقىندار، عۇلاما-دانالارعا ارتىلعان. اباي – پايعامبار بولماسا دا، ءومىر سۇرگەن ورتاسىن وياتىپ، «تالاپ، ەڭبەك، تەرەڭ وي، قاناعات، راقىم» سىندى ادامي قۇندىلىقتاردىڭ ساقتالۋى مەن كوزى اشىق، كوكىرەگى وياۋ ازاماتتاردىڭ شىعۋىنا ىقپال ەتەر عىلىم-بىلىمگە ۇندەگەن تاۋتۇلعا. لۇقمان حاكىم بالاسىنا ايتقان ءبىر وسيەتىندە بىلاي دەپتى: «بالام، بۇل دۇنيە – تەڭىز. ونىڭ تۇبىندە تالايلار كەتكەن. ودان امان شىعامىن دەسەڭ، مىنگەن كەمەڭ اللانىڭ الدىنداعى قورقىنىشىڭنان بولسىن. وعان تيەگەن جۇگىڭ اللاعا دەگەن يمانىڭنان بولسىن. ونىڭ جەلكەنى اللادان كۇتكەن ۇمىتىڭنەن بولسىن. سوندا، بالكىم، امان شىعارسىڭ، بىراق ءبىرجولا قۇتىلىپ كەتەرسىڭ دەپ ويلامايمىن». لۇقمان حاكىم پەندەزاتىنىڭ ارعى ومىرگە تاپ-تازا قالپىڭدا كەتپەيتىندىگىن مەڭزەپ وتىرعانداي. وي جۇگىرتكەن جان سول تەرەڭدىكتە شەشۋى تىم قيىن جۇمباق جاتقانىن بايقار ەدى. 

 ابايدىڭ زامانىندا ەل بيلىگى جاتتىڭ قولىندا-تۇعىن. بوداندىق پەن سايقال ساياساتقا نەگىزدەلگەن باسقارۋ جۇيەسى اسەرىنەن قازاقتا ءتۇرلى مىنەزدەر پايدا بولا باستادى. ەل ءىشى بۇزىلدى. الاش ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىنىڭ جەتەكشىسى، ەنتسيكلوپەديست ءاليحان بوكەيحان ءدال وسىناۋ حال-احۋالدى: «ءادىل بيلىك جوراسى جامان قاراپايىم تۇعىر بي پاراسىنا اياق-استى بولدى. پارا بەرىپ اقتى قارا، قارانى اق قىلاتىن كۇن تۋدى. قازاق جاقسىسى ورىس ەتەگىنەن جەم جەگەندى زور ونەر كوردى» دەپ سيپاتتادى. قاستىق ويلاعان بيلىك قازاقتى ءبىر-بىرىنە ايداپ سالىپ، ارازداستىرىپ، اۋىزبىرشىلىك، تاتۋلىق، ىنتىماعىنان ايىرۋدى كوزدەدى. «ار ويلايتىن» ادام ازايىپ، ساۋساعىنىڭ ۇشىن قيمىلداتپاي-اق پايداعا كەنەلۋدى قالاعانداردىڭ قاراسى كوبەيدى. قۋلىق-سۇمدىقتى مەڭگەرگەن الاياق-ارامعا جاقىن ارسىزداردىڭ زامانى تۋدى. جاقسىنى جامان دەگەن جالاقور، ارىزقويلار قاتار تۇزەدى. ءبارىنىڭ كوكسەگەنى – بوق-دۇنيە ەدى. اڭقاۋ قازاقتى شەن-شەكپەنمەن الداعان باسقارۋ جۇيەسى جانىنا نويىس-نادانداردى جيدى. «قالىڭ ەلىم، قازاعىم، قايران جۇرتىم، ۇستاراسىز اۋزىڭا ءتۇستى مۇرتىڭ. جاقسى مەنەن جاماندى ايىرمادىڭ، ءبىرى قان، ءبىر ماي بوپ ەندى ەكى ۇرتىڭ» دەگەن اباي قايعىدان قان جۇتتى. مۇرتى اۋزىنا تۇسكەن، اق پەن قارانى ايىرا الماعان قازاقتىڭ سول تۇستاعى سۇرقى ايانىشتى بولعانى شىندىق. بۇل تۋرالى ج.دادەباەۆ بىلاي دەپ جازادى: «بەتتەگى، پىشىندەگى بەلگىلەر ىشتەگى، جانداعى شىندىقتىڭ سيپاتىن تانىتادى. ولاردى تانۋ، ءبىلۋ، باعالاۋ ءداستۇرلى دۇنيەتانىم تالاپتارىنا ساي جۇزەگە اسادى. حالىقتىڭ ءداستۇرلى دۇنيەتانىمى ارناسىندا قالىپتاسقان مادەنيەتى بويىنشا ادامنىڭ شاشى، ساقال-مۇرتى، مۇرىن قۋىستارىنداعى، قولتىعىنداعى تۇگى ءتيىستى قۇرالداردىڭ كومەگىمەن كۇندەلىكتى كۇتىمدە بولعان. ادامنىڭ مۇرتىن باسپاي، بەتىمەن جىبەرۋى ادامشىلىعى، يمانى بار ادامعا ءتان بەلگى بولا المايدى. وسى تۇرعىدان كەلگەندە، كىسى مۇرتىنىڭ ۇستارا كورمەي، اۋزىنا ءتۇسۋى سالاقتىقتىڭ، سالعىرتتىقتىڭ عانا بەلگىسى ەمەس، بىلىمسىزدىكتىڭ، ادامشىلىق نەگىزدەرى تۋرالى تۇسىنىك جوقتىعىنىڭ بەلگىسى بولىپ شىعادى». بىزدىڭشە، اباي مۇنىڭ ءبارىن ىشكى سۇراسىس پەن «ءسوز ونەرىنە» دەگەن قۇمارلىعىنان بولەك، كەيىنگى ۇرپاققا، ەس ءبىلىپ، ەتەك جاپقان ەلگە ۇلگى-نۇسقا، وسيەت-ونەگە، باعىت-باعدار رەتىندە جازعان-دى. كونفۋتسياندىق – مورالدىق-ەتيكالىق نورمالاردىڭ جيىنتىعى. قىتاي جۇرتى سول جولدان ءالى كۇنگە شەيىن اينىعان ەمەس. ءبىر ساتكە ويلانىپ قاراساق: «بىزدە يدەولوگيا جوق!» – دەپ جالپاق جاھانعا جار سالىپ جۇرگەن جاقسىلارعا ابايدى وقى دەگىڭىز كەلەدى ەكەن. ونى الىستان، التى قىردىڭ استىنان ىزدەۋدىڭ قاجەتى جوق. بۇل – سيزيفتىڭ تاستى جوعارى قاراي يتەرگەنىمەن تەڭ ءمانسىز تىرلىك. اباي – بارومەتر. اباي – اينا. وعان قاراپ، بەتىڭنىڭ قيسىق ەكەنىن كورەسىڭ. ول ءوز ۇلتىنىڭ بەتىن ۇستارامەن شيەدەي قىلعاننىڭ ارتىندا ەشقانداي ءزىل جوق. تەك، جاناشىرلىق بار. حاكىم ايتقان تالاپ، ەڭبەك، تەرەڭ وي، قاناعات، راقىم، مىنە – يدەولوگيا دەگەن وسى! ال، ساقتاناتىنىمىز – وتىرىك، وسەك، ماقتانشاقتىق، ەرىنشەكتىك، بەكەر مال شاشپاق. بولدى. «ادامنىڭ بەس اسىل ءىسى» مەن «ادامنىڭ بەس دۇشپانى» – ين مەن يان سەكىلدى ءبىر-بىرىنە قاراما-قايشى تۇسىنىكتەر. ومىردە دە سولاي ەمەس پە؟! اق پەن قارا، جاقسى مەن جامان، ءالسىز بەن ءالدى، پەرىشتە مەن ءىبىلىس دەگەندەي. مۇندا دانا قوس ستيحيانى ءبىر-بىرىنە قارسى قويادى، سول ارقىلى ونىڭ تابيعاتىنا تەرەڭ ۇڭىلەدى. قايشىلىق – دۇنيەنىڭ قوزعاۋشى كۇشى. قايشىلىق جوق جەردە دامۋ دا جوق، ءوسۋ دە جوق. بۇل – اللانىڭ ءبىز وزگەرتە المايتىن زاڭى. «اقىل، قايرات، جۇرەكتى بىردەي ۇستا، سوندا تولىق بولاسىڭ ەلدەن ەرەك» دەيدى اباي. جوعارىداعى بەس قاسيەتكە اقىل، قايرات پەن جۇرەكتى قوسىڭىز. اتالعان يدەيا فريدريح نيتسششەنىڭ «زاراتۋسترا سولاي دەگەن» اتتى تراكتاتىنداعى «سۆەرحچەلوۆەك» («جوعارعىادام») ۇعىمىنان دا بيىك تۇر. «سۆەرحچەلوۆەك» كونتسەپتسياسى كەمشىلىكتەن ادا دەپ ايتا الماس ەك. ول – ەگوتسەنتريك. ال، اباي ايتقان قاسيەتتەردى ءبىر ادامنىڭ بويىنا جيناقتاۋعا بولادى. دەمەك، بۇل يدەاليزاتسيا نەمەسە ۋتوپيا ەمەس. اباي تانىمىنداعى زامانا سۋرەتى مەن كىسى بەينەسى، ونىڭ ادام مەن زامان حاقىنداعى ويلارى، ۇسىنعان قاعيدالارى بەلگىلى ءبىر ءداۋىر سيپاتىن، سول داۋىردە ءومىر سۇرگەن ادامداردىڭ مىنەز-قۇلقىن، قارەكەتىن باعالاۋ نەگىزىندە تۋعان.

P.S. اقىننىڭ اق پەن قارا، جاماندىق پەن جاقسىلىق، ماحاببات پەن عاداۋات جونىندەگى ارقيلى ويلارى – وتكەن كۇن، بۇگىنگى مەن كەلەر شاقتىڭ رۋحاني احۋالىن ايقىندار ولشەمدەر جيىنتىعى. تەك سودان الىستاماساق ەكەن دەپ تىلەيمىن، اللادان...

 

الىبەك بايبول، جازۋشى-دراماتۋرگ، ادەبيەتتانۋشى، 

اباي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق پەداگوگيكالىق 

ۋنيۆەرسيتەتى فيلولوگيا جانە كوپتىلدى ءبىلىم 

بەرۋ ينستيتۋتىنىڭ II كۋرس دوكتورانتى.  

    

 

 

پىكىرلەر