كەڭەس اۋحاديەۆ، قوعام جانە مەملەكەت قايراتكەرى: ديمەكەڭ "ەگەمەن ەل بولساق، كوپ نارسە وزىمىزدە شەشىلەر ەدى" دەيتىن...

بۇگىن دىنمۇحامەد  قوناەۆتىڭ تۋعان كۇنى.  اسا كورنەكتى مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى 1912 جىلى 12 قاڭتاردا دۇنيەگە كەلگەن. وسىعان وراي ءبىز ديماش اقساقالدىڭ كوزىن كورگەن قوعام قايراتكەرى كەڭەس اۋحاديەۆپەن سۇحباتتاستىق... 

- كەڭەس اعا, كەزىندە ورتالىقتىڭ (ماسكەۋدىڭ) قوناەۆ كادرلارى اراسىندا العاش, تىكەلەي سىزگە شۇيلىگۋىنە نە سەبەپ بولدى? كەشەگى بولعان وقيعالاردىڭ ءبارى بۇگىن تاريح. تاريح شىندىققا باسىمدىق بەرەدى. ال ءبىز اقيقاتتى ءوز اۋزىڭىزدان ەستىگىمىز كەلەدى.
– م.س.گورباچەۆتى سوكپ ورتالىق كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى ەتىپ سايلاعان پلەنۋمعا مەن دە قاتىسقانمىن. ەرتەسىنە، ەلگە قايتۋعا جينالىپ جاتقانىمدا، ديمەكەڭنىڭ (د.ا.قوناەۆتىڭ) كومەكشىسى ء"سىزدى بىرەر كۇنگە ماسكەۋدە قالسىن" دەپ، قازاقستاننىڭ ءبىرىنشى باسشىسىنىڭ بۇيرىعىن جەتكىزدى. سودان، ەرتەسىنە ديمەكەڭ باستاعان توپ، ءاشىموۆ، نازارباەۆ، اۋەلبەكوۆ، دەميدەنكو، مەن، جيىنتىعى ونشاقتى ادام بولىپ، گورباچەۆتى قۇتتىقتاپ، كابينەتىنە كىرگەنبىز. كوڭىلى ورنىنا ءتۇسىپ، ارقا-جارقا بولىپ وتىرعان باس حاتشى ديماش احمەتۇلىنىڭ قولىنان قىسىپ، بارىمىزبەن سالەمدەسىپ بولعان سوڭ: ديماش احمەتۇلى – ءبىزدىڭ التىن قورىمىز، ونى باعالاي بىلىڭىزدەر" دەپ، جىلى-جىلى سويلەپ، ارقادان قاعىپ شىعارىپ سالدى. گورباچەۆتىڭ جاڭاعى سوزىنە قاراعاندا قازاقستان باسشىلىعىندا تاياۋ ارادا وزگەرىس بولا قويمايدى دەگەن ويعا كەلدىك.
الايدا ارادا التى اي وتپەي جاتىپ ورتالىقتىڭ ديمەكەڭە قىرىن قاراپ سويلەي باستاعانى بايقالىپ قالدى. پارتيا باسشىلىعىنا كەلگەن گورباچەۆ پەن ليگاچەۆ پارتيانىڭ باسقارۋ باعىتىن وزگەرتىپ، ورتالىق كوميتەتتەن بۇرىن بولماعان نۇسقاۋلار مەن تەكسەرۋلەر ءتۇسىپ، "پارتيا قاتارىنا قازاقتاردان ادام كوپ الىنادى نەمەسە بيلىك باسىندا جۇرگەندەردىڭ ىشىندە قازاقتاردىڭ ۇلەس سالماعى باسىم" دەپ، ديمەكەڭە قىرىن قاباق تانىتاتىندارىن انىق بايقاتتى. قىسقاسى، قوناەۆقا جاقىن جۇرگەندەردىڭ ىشىندە مەن دە بولدىم. ماسكەۋ سونى ءتۇسىندى، ماعان تىكەلەي شۇيلىگۋىنىڭ باستى سەبەبى – سول.
– جاس، بولاشاعىنان ءۇمىت كۇتتىرەتىن مامان رەتىندە ءسىزدى ساقتاپ قالۋعا قازاقستان باسشىلارى تاراپىنان ارەكەتتەر بولعان جوق پا?
– وسى كەزدە ماسكەۋدە "رەسپۋبليكا باسشىلىعىندا كوپ وتىرىپ قالعاندار بار" دەگەن سوزدەر ءجيى ايتىلىپ ءجۇردى. سوڭىندا ءبىز سياقتى ۇلكەن قىزمەتتە جۇرگەن جاس كادرلارمەن جەكە-دارا اڭگىمە جۇرگىزۋ پروتسەسى باستالدى. مەنىمەن جەكە سويلەسكەن سوكپ وك ۇيىمداستىرۋ ءبولىمىنىڭ ورىنباسارى، ورتا ازيا جانە قازاقستان بويىنشا سەكتور باستىعى موگيليچەنكو، ميششەنكولار: "سەندەر جاسسىڭدار. شالدار جول اشىپ، ورىن بوساتۋى ءتيىس", دەپ ىشكە بۇككەن نيەتىن جۇقالاپ جەتكىزە باستادى. ماعان ولاردىڭ سوزدەرى ارانداتۋ سەكىلدى كورىندى.
ارادا ءبىر اي وتەر-وتپەس ۋاقىتتا ديمەكەڭ: "ليگاچەۆتىڭ الدىندا ۇستىڭنەن جازىلعان ارىز بار ەكەن. ولار ء"وزىڭىز قاراڭىز، ايتپەسە ءسىزدىڭ دە جاۋاپكەرشىلىگىڭىزدى قوسىپ، ورتالىقتا قارايمىز. قىسقاسى، سەنى قىزمەتىنەن بوسات دەپ وتىر", – دەدى.
مەن ول ەكەۋىنىڭ مەنىمەن قالاي سويلەسكەنىن ايتايىن دەپ وقتالدىم دا ء"سوز تاسىعان بولمايىن" دەپ، ءوزىمدى-ءوزىم تەجەدىم.
سودان كوپ ۇزاماي اقمولاعا كەلگەن گورباچەۆتىڭ   ديمەكەڭە   قىرىن قاراعانىنان، ءتىپتى سويلەسپەك تۇرماق، قاتارلاسىپ جۇرگىسى كەلمەيتىنىن بايقاتقان وعاش مىنەزىنە قاراپ، باس حاتشىنىڭ ديماش احمەتۇلىنا دەگەن كوزقاراسىنىڭ مۇلدەم وزگەرگەنىن ءتۇسىندىم.
سونىمەن، 1985 جىلدىڭ 23 قىركۇيەك كۇنى قازاقستان كومپارتياسى وك بيۋرو ماجىلىسىندە مەنىڭ ماسەلەم قارالىپ، ديمەكەڭنىڭ قول قويۋىمەن قىزمەتتەن بوساتىلدىم. قانشا قيىن بولسا دا، ول كىسىگە وكپە بىلدىرمەدىم. ديمەكەڭدى سىيلاعاندىقتان جانە ءوزىنىڭ دە قىسىلىپ تۇرعانىن ۇققاندىقتان وعاش قىلىق كورسەتىپ الماۋعا تىرىستىم.
– ءوزىڭىز ايتپاقشى، ەلۋگە تولار-تولماس شاعىڭىزدا بيلىكتەن قول ءۇزىپسىز. ونىڭ سەبەبى تۇسىنىكتى. بىراق تاۋەلسىزدىككە قول جەتكەن العاشقى جىلدارى دا، سوڭعى جىلدارى دا قوعام ارەناسىنان ءسىزدىڭ ەسىمىڭىزدى جوعالتىپ الدىق. نەگە، الدە ءوزىڭىز قوعامدىق ومىرگە بەل شەشىپ ارالاسقىڭىز كەلمەدى مە؟
– مەنى وبلىستىق پارتيا كوميتەتى حاتشىسى قىزمەتىنەن بوساتۋ تۋرالى قاۋلىعا ديمەكەڭنىڭ ءوزى قول قويعانمەن، ونىڭ ماسكەۋدىڭ بۇيرىعى ەكەندىگى بەلگىلى بولىپ قالدى. كەيىن، قاتارداعى مامان رەتىندە تومەندەتىلىپ، شارۋاشىلىق جۇمىستارىنا جىبەرىلدىم. سودان، وزىڭىزگە بەلگىلى جەلتوقسان وقيعاسى باستالا سالىسىمەن ورتالىق تاعى دا ماعان شۇيلىگە باستادى.
سول جىلدارى ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنە، رەسپۋبليكالىق جانە وبلىستىق پروكۋراتۋرالارعا ءبىرتالاي رەت "جاۋاپ بەرۋگە" شاقىرىلىپپىن. سودان كەيىنگى جاعدايدى ءوزىڭ بىلەسىڭ، سول كەزدە قىزمەتتە ەمەس، زەينەتتە، ۇيدە وتىرعان اسەكەڭدى (اسانباي اسقاروۆتى) وتىرعىزىپ قويدى، ول ءوزىنىڭ ءومىر جولىن "تاعدىر" دەگەن كىتابىندا باستان-اياق بايانداعان. وزىنەن اسىپ مەن نە ايتا الامىن؟ الايدا ءتورت جارىم جىل ءومىرىن بالەقورلاردىڭ كەسىرىنەن تاس قاپاستا وتكىزگەن اسەكەڭنىڭ قاجىر-قايراتىنا ءالى كۇنگە دەيىن ءتانتىمىن. اسەكەڭنىڭ باسىنا تۇسكەن قيىندىق مەنى كوپ جايتتاردى قايتا زەردەلەۋگە تۇرتكى بولدى.
كوپ ۇزاماي مەن جۇمىس ىستەپ جۇرگەن "گلاۆريسسوۆحوزستروي" مەكەمەسىنىڭ پارتيا ۇيىمىنا مەن الماتى وبلىستىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى بولىپ جۇرگەن كەزدەگى كەمشىلىكتەرىم تۋرالى، ونىڭ ىشىندە "جوعارعى وقۋ ورىندارى ستۋدەنتتەرىنىڭ قاتارىنا قازاقتار كوپ الىنعانىن، ولاردىڭ باسشىلىعىندا قازاقتاردىڭ پايىزدىق ۇلەسى كوبەيگەن دەگەن استىرتىن مالىمەتتەر" ءتۇسىپ، مەنىڭ پارتيالىعىمدى قايتا قاراۋدى ءوتىنىپ، وبلىستىڭ سول كەزدەگى ءبىرىنشى حاتشىسىنىڭ اۋىزشا تۇردەگى "پارتيا قاتارىنان شىعارىلسىن" دەگەن نۇسقاۋىن قوسا جىبەرىپتى. مەن جۇمىس ىستەيتىن، قۇرامىندا 200-دەن استام كوممۋنيسى بار باستاۋىش پارتيا ۇيىمىنىڭ حاتشىسى سيۋريكوۆ: "بىزگە كەلگەلى 1,5 جىلداي ۋاقىت بولىپ قالدى. پارتيا قاتارىنان اۋحاديەۆ جولداستى شىعارۋعا ەشقانداي سەبەپ كورە الماي وتىرمىن" دەپ ءۇزىلدى-كەسىلدى قارسىلىق ءبىلدىرىپ، ونى بارلىق كوممۋنيستەر ءبىر اۋىزدان قولدادى.
تاۋەلسىزدىككە قول جەتكەن سوڭ مەنى ەشكىم مەملەكەتتىك-ساياسي قىزمەتكە شاقىرعان جوق، مەن دە ەشكىمنىڭ الدىنا "مەنى ەسكەرىڭدەر" دەپ بارعان ەمەسپىن. مەن قىزمەتتەن كەتكەندە "قۇداي ەشكىمنىڭ ەسىگىنىڭ الدىنا اپارىپ وتىرعىزباسىن" دەپ ماقسات قويدىم. ساياسي كۇرەس پەن بيلىك ءۇشىن كۇرەس بەلەڭ الىپ تۇرعان تۇستا، ء"سىز رەسپۋبليكانىڭ ەڭ بيىك باسقارۋ ەشەلونىندا بولدىڭىز، ءسىز بىزگە قوسىلساڭىز بولدى، قارا جۇمىسىن ءوزىمىز-اق اتقارامىز", – دەپ مەنى ءوز توبىنا شاقىرۋشىلار دا بولدى. بىراق ولاردىڭ بىردە-بىرىنە ىڭعاي بەرمەدىم، ودان ەلگە، ەل بىرلىگىنە پايدا كەلەر-كەلمەسىنە انىق كوزىم جەتپەدى.
– ءسىز قىزمەتتەن ەرتە كەتۋ ارقىلى ەكونوميكالىق بوستاندىققا دا جاس كەزىڭىزدەن، ەرتە قول جەتكىزگەن شىعارسىز...
– وعان ءسوز جوق. ەگەمەندىگىمىزبەن بىرگە ماعان عانا ەمەس، قازاقستاندىقتاردىڭ بارىنە ەكونوميكالىق بوستاندىق بەرىلگەن جوق پا؟ مەن جۇرگەن جەرلەرىمنىڭ بارىندە وسى سوزدەرگە باسىمدىق بەرە ايتامىن. ءتىپتى ديمەكەڭنىڭ ءوزى وڭاشادا، تەك سىر ساقتاي الاتىن جولداستارىنىڭ ورتاسىندا "ەگەمەندى ەل بولساق، كوپ نارسە وزىمىزدە شەشىلەر ەدى" دەيتىن ەدى.
– ەستۋىمىزشە، جەرگىلىكتى ۇلتتاردىڭ (قازاقتاردىڭ) الماتىعا تىركەلۋ ماسەلەسى ءسىز الماتى قالالىق اتقارۋ كوميتەتىندە باسشىلىقتا جۇرگەن كەزدە ءبىرشاما جەڭىلدەتىلگەن كورىنەدى...
– مەن قالالىق اتقارۋ كوميتەتىندە قىزمەتتە جۇرگەنىمدە، مەنىڭ قابىلداۋىما ءبىر قازاق اقساقالى كەلىپ، ءوز بالاسىن ءوز ۇيىنە تىركەتە الماي جۇرگەندىگىن، ال "سىبىردەن كەلگەندەر وپ-وڭاي تىركەلىپ الاتىن كورىنەدى" دەپ ارىز-شاعىمىن جەتكىزدى. وسى اڭگىمەگە دەيىن پاسپورت تىركەۋ ورىندارىندا، ءۇي ءبولۋ مەكەمەلەرىندە جەرگىلىكتى الماتىلىقتاردىڭ مۇددەسىن قورعايتىن تاباندى ادامدار تابىلا قويمايتىن. تولقۇجاتتى تىركەۋ مەكەمەلەرىنە جايعاسىپ العان وزگە ۇلت وكىلدەرى: "اكەسىن تىركەتىپ العان سوڭ، قازاقتار ارتىنان ءۇي سۇرايدى" دەگەن اڭگىمەلەر دە شىعارا باستاعانمەن، جوعارىدان كەلىپ جاتقان پارمەنگە قارسى تۇرا المادى. ءسويتىپ، ۇزاق جىلدار بويى الماتىنى قازاقتاندىرۋعا قارسى باعىتتالعان كەدەرگىلەر بىرتە-بىرتە جويىلا باستادى.
الماتىنىڭ 1980-1985 جىلدارداعى كەلبەتىنە مەن جۇمىس ىستەگەن الماتى قۇرىلىس كومبيناتىنىڭ ەڭبەگى قىرۋار ەكەندىگىن ەستەن شىعارۋعا بولمايدى. بۇرىنعى ءۇي سالۋ ادىستەرىنەن كەيىنگىسى، بۇرىنعى جوبالارىنان سوڭعىسى جەتىلدىرىلىپ وتىردى. سول كەزەڭدەردە تىكەلەي مەنىڭ نۇسقاۋىممەن پاتەرلەردەگى اس ءۇيدىڭ كولەمى ۇلعايتىلىپ، ونىڭ اۋاسى تازارتىلىپ تۇرۋى ءۇشىن اس ۇيدەن بالكون شىعارۋ ۇسىنىسى جوباعا ەنگەن بولاتىن.
– ءسىز ۇزاق جىل بيلىك ەشەلونىندا بولدىڭىز. سول كەزدە ءوزىڭىزدى ءومىر بويى وكىنىشكە قالدىرعان اعات قىلىقتارعا بوي الدىرعانىڭىز نەمەسە سوڭىڭىزدان ءسوز ەرگەن كەزدەر، ءوزىڭىز سول ءۇشىن قازىر ۇيالاتىن ساتتەر ورىن الدى ما؟
– مەنىڭشە، ءاربىر پەندە ەلۋگە كەلگەن سوڭ عانا سوڭىنا قاراپ، ء"ومىرىمدى قالاي قالىپتاستىردىم" دەپ ويلاناتىن ءتارىزدى. مەن ءوز باسىم، ءتىپتى جولداستارىممەن قالجىڭداسسام دا، ءاربىر سوزىمە ەسەپ بەرەتىندەردىڭ قاتارىندامىن. سوندىقتان مەنى قاتتى ۇيالتاتىن، ءتىپتى ءوزىڭ ايتپاقشى، "ار الدىندا مازالايتىن جايتتاردى" ەسكە تۇسىرە الماي وتىرمىن.
– كەزىندە سالىنعان ۇلكەن الماتى كانالى (ۇاك) "سول قوعامنىڭ عانا قاجەتىن وتەدى. ال ونىڭ قۇرىلىسى قالانى ىلعالداندىرۋ، سۋارمالى القاپقا اينالدىرۋ ماقساتىندا عانا جۇرگىزىلدى، قازىر كەنەرى كەۋىپ بوس جاتىر" دەگەن اڭگىمەلەر بار. سوندا قۇنى 30 ميلليون سومعا (رۋبلگە) باعالانعان نىساننىڭ الماتى وبلىسى اۋداندارىن سۋارمالى القاپقا اينالدىرۋ ماسەلەسىندە شىنىمەن ونىڭ قاجەتى بولماعانى ما، الدە ول دا "قوناەۆ داۋىرىنە" دەگەن كوزقاراستىڭ قۇربانىنا اينالدى ما؟
– ۇلكەن الماتى كانالى تۋرالى سۇراعىڭنىڭ ءوزى ويقاشتاۋ ەكەن. سەندەردە دە كىنا جوق. ديمەكەڭنىڭ باسىنا قارا بۇلت ۇيىرىلگەن كەزدە ورتالىق تاراپىنان "الماتى تاۋ ەتەگىندەگى سۇلۋ قالا، ونىڭ كوركىنە تەك قانا وزەن جەتپەيدى، كانال سول ءۇشىن عانا سالىندى" دەگەن وعاش پىكىرلەر ايتىلىپ ءجۇردى. سول زاماننىڭ، كانال قۇرىلىسىن باستالۋ تاريحىنىڭ اق-قاراسىن ايىرىپ بەرە الاتىن ادام دا قالماي بارا جاتىر. بۇل كانال الماتى وبلىسىنىڭ شەلەك اۋدانىنان ەڭبەكشىقازاق اۋدانى، تالعار اۋدانى سياقتى بىرقاتار اۋدانداردىڭ جەرىن سۋلاندىرۋعا باعىتتالعان. ويتكەنى سول اۋدانداردا كەپىلدەندىرىلگەن سۋ كوزى جوق. مىسالى، شەلەكتە تەمەكى كوشەتىن وتىرعىزۋ ءۇشىن تاۋداعى قاردىڭ ەرۋىن كۇتىپ وتىراتىن. قازىر سول اۋدان تۇرعىندارى ۇلكەن الماتى كانالى ارقاسىندا سۋ تاپشىلىعىن ۇمىتتى دەسە دە بولادى. قازىر سول اۋداندارعا جولىم تۇسە قالسا، كوز كورگەن تۇرعىلاستارىم، اۋىل تۇرعىندارى ۇلكەن الماتى كانالىنىڭ قۇرىلىسى وتكەن عاسىرداعى قازاق اۋىلدارى يگىلىگىنە جاسالعان جاقسىلىق، ءبىز مۇنى "ديمەكەڭنىڭ كوزى" دەپ، كوزىمىزدىڭ قاراشىعىنداي ساقتاۋىمىز كەرەك.  ويتكەنى كانال كەلگەن سوڭ اگروتەحنيكالىق رەجيمدى بۇزباي، ەگىستىكتى ءدال سۋاراتىن مەزگىلدەن كەشىكتىرمەيتىن بولدىق. سونىڭ ناتيجەسىندە ءونىم ساپاسى دا جوعارىلادى " دەسەدى.
– اعا، ءسىز قوناەۆ اتامىزدىڭ قاي قاسيەتىن ساعىنىپ، ەسكە الاسىز جانە قوناەۆتىڭ ازاماتتىق بولمىسىن ىزدەيتىن جانە ىزدەگەنىڭىزدى تابا الماي، جانىڭىز جابىرقايتىن ساتتەرىڭىز بولا ما؟
– مەنەن قانداي جاۋاپ كۇتەسىز؟ سىزدەر، جۋرناليستەر قاۋىمى سونداي قيتۇرقى سۇراقتارعا قۇمار ەكەنسىزدەر. دەگەنمەن جاۋاپ بەرىپ كورەيىن.
شىعىس فيلوسوفتارىنىڭ ءبىرى "ەگەر ادام بالاسى وزىندە بار دۇنيەنى قاناعات تۇتىپ، ءوز دۇنيەسى وزىنە جەتەتىندىگىن سەزىنگەندە عانا دۇنيەنىڭ جالعاندىعىن جەڭە الادى" دەگەن ەكەن. مەن وسى تىركەستەر ديمەكەڭە ارنالعان با دەيمىن. ول كىسى زەينەتكە شىققان كەزدە ساياجاي تۇرماق، جەكە كولىگىنىڭ بولماعانىن بۇگىندە بىرەۋ بىلسە، بىرەۋ بىلمەيدى.
1985 جىلعى قازاقستان كومپارتياسىنىڭ ءحVى-سەزى مەن 1986 جىلدىڭ جەلتوقسانىنا دەيىنگى ارالىقتاعى "بايبالامدار" ديمەكەڭنىڭ جۇرەگىنەن قان تامشىلاتىپ، ورتەپ-كۇيدىرىپ، ساناسىن تىلگىلەپ جاتتى عوي. بىراق ديمەكەڭ شىدادى بارىنە. "مەن ادالمىن، وتتاي بەرمەڭدەر" دەپ جايباراقات وتىرا بەرگەن سياقتى. سوندا دا ەڭبەگىن بۇلداپ، ەشكىمگە وكپە ارتقان جوق. كوزى جۇمىلعانشا "قالىڭ ورماندا تەك بيىك قاراعايدىڭ عانا باسىن جەل شايقايدى، حالقىما وكپەم جوق" دەۋدەن تانباي كەتتى. ديمەكەڭ تۋرالى ءبىر ساۋالدان ءبىر ساۋال تۋىنداتىپ، ءبىر قۇپيادان ءبىر قۇپياعا تەرەڭدەي بەرسەڭ، "اۋليە ەكەن عوي" دەگەن ءسوز اۋزىڭا تۇسەدى...
– اعا، مەن ءسىزدىڭ ء"ومىر جولى تار سوقپاق..." اتتى عۇمىرنامالىق مەمۋارىڭىزبەن تانىسىپ شىقتىم. "مەمۋار ادەبيەتتەردىڭ اۆتورلارىنىڭ باسىم كوپشىلىگى ءوزىنىڭ تۇلعاسىنا باسىمدىق بەرەدى، سوندىقتان ونى تاريحتىڭ ءبىر ۇزىگى دەپ قابىلداۋعا بولمايدى" دەگەن پىكىرلەر ايتىلىپ قالادى. ءسىز ودا ادەبيەتتەردى تاريحتىڭ ءبىر ۇزىگى دەپ قابىلداي الاسىز با؟ جانە كەلەر ۇرپاق تا سولاي قابىلدايدى دەپ ۇمىتتەنەسىز بە؟
– ءسوزىڭنىڭ ءتۇيىرى بار. بىراق قارسىلىعىم دا بار. قازىر ارحيۆ جۇيەسى دەگەنىڭىز جۇمىسىن السىرەتىپ الدى عوي... قوعام قايراتكەرلەرىنىڭ ءبىرى "جازعان-سىزعانىن تاريحتا قالسىن" دەپ ارحيۆكە وتكىزىپتى دەگەندى ەستىگەن ەمەسپىن.
ءبىزدىڭ باستان وتكەرگەن، ءسۇرىپ جاتقان كەزەڭىمىز "وتپەلى كەزەڭ" دەپ اتالىپ كەتتى. وتپەلى دۇنيە دە وتە شىعار، بىراق سول داۋىردە ءومىر سۇرگەن بىزدەردىڭ ءىس-ارەكەتىمىز بەن وي-ءورىسىمىزدى كەلەر ۇرپاقتىڭ بىلگەنى ءجون. ويتكەنى وتپەلى كەزەڭدە ادامداردىڭ ءىس-ارەكەتى، قابىلەتى مەن ءبىلىمى، ۇلتجاندىلىعى مەن تايساقتىعى تاريحي سىنعا تۇسەدى. ساياسات ارەناسىندا ازاماتتىق بولمىستى ساقتاپ قالۋ جولىنداعى كۇرەس – وتە كۇردەلى، قايشىلىقتى كۇرەس. وعان بالكىم، بىزدەر، كەسىمدى ءسوز ايتا الماسپىز. ەڭ دۇرىس باعانى بولاشاق ۇرپاق بەرەدى. ءبىزدىڭ كۇرەسىمىز بەن ەڭبەگىمىزدىڭ جەمىسىن جەيتىن نە قاسىرەتىن تارتاتىن دا سولار...
– قالانىڭ بايىرعى تۇرعىندارى "1970 – 1990 جىلدارعا دەيىن الماتى قالاسىنىڭ ساۋلەتى ءبىر كومپوزيتسياعا باعىنعان، تاۋدان ەسكەن سامال قالانى ءبىر مەزگىلدە ەسىپ وتەتىن ارحيتەكتۋرالىق انسامبل ەدى" دەپ ەسكە الادى. سوڭعى جىلدارداعى وزگەرىسكە كوڭىلىڭىز تولا ما؟ "الماتى شىعىستىق كەلبەتىنەن ايىرىلىپ بارا جاتىر" دەگەندى الماتىنىڭ بايىرعى تۇرعىندارى كوپ ايتادى.
– الماتىنىڭ اۋا رايى ءوزىنىڭ تابيعي ەرەكشەلىگىنە تىكەلەي بايلانىستى. الاتاۋدىڭ باسىنان قاپشاعايعا دەيىنگى ارالىقتا شولەيت ايماعىڭدا، تاۋلى قىراتىڭ دەيسىڭ بە، تابيعاتتىڭ بارلىق ءتۇرى كەزدەسەدى. مىسالى، تاۋ باسىندا مۇز جاتسا، ونىڭ ەتەگى قالىڭ قاراعاي، ودان تومەندە باۋ-باقشا، ودان تومەندە شولەيت پەن قۇمداۋىت. ماڭگى مۇزدان شىققان سۋىق اۋا تومەن قاراي تومەندەسە، ىستىق اۋا ورگە كوتەرىلەدى. قالا قۇرىلىسىن سالعان كەزدە وسى ەرەكشەلىكتەر ەسكەرىلمەي، ءبىراز قاتەلىكتەرگە جول بەرىلگەنى راس. مىسالى، قازىرگى ۇلتتىق كىتاپحانا ابىلايحان كوشەسىنە كەلەتىن تاۋ سامالىن بوگەپ قالادى. الماتى قۇرىلىسىنىڭ ۇلتتىق ناقىشتا ءوسىپ-وركەندەگەن كەزى – جەتپىسىنشى جىلداردىڭ باسى مەن سەكسەنىنشى جىلداردىڭ ورتا شەنىنە تۋرا كەلەدى. ءدال سول تۇستا الماتى قالالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ توراعاسى بولىپ جۇمىس ىستەگەنىمدى ماقتان ەتەمىن.
الماتى ۇيلەرىن ادەمى ءبىر اۋەنگە باعىنعان انسامبل دەسەك، سول ءانسامبلدىڭ قۇرىلىمىن جەتىلدىرگەن، اۋەزدى، ۇلتتىق اۋەنگە باعىندىرعان باستى تۇلعا قوناەۆ بولعانى داۋسىز. الماتىنىڭ كوركىن الەمدىك دەڭگەيگە كوتەرۋدە قوناەۆتىڭ ەڭبەگىن دالەلدەپ جاتۋ ارتىق، تەك ەلدىڭ ەسىنە سالا وتسەڭ عانا جەتكىلىكتى. ديمەكەڭ "اراسان" مونشاسىن مەن الماتى وبكومىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى بولىپ جۇرگەندە سالدىرتتى. ءوزىنىڭ تىكە سويلەپ، كوڭىلگە داق قالدىرمايتىن جۇمساق مىنەزىمەن ساۋلەتشىلەردەن:
– "سەندەر تۇركىستانداعى قوجا احمەت ءياسساۋيدىڭ مونشاسىن كوردىڭدەر مە؟" – دەپ سۇراعانى ەسىمدە. "كوردىك، سونىڭ قۇرىلىسىن ەسكەردىك" دەگەن جاۋاپقا كوڭىلى تولماي: "تاعى كورسەڭدەرشى!" دەيتىن. "سوعان ۇقساتىپ سالىڭدار، ءوزىمىزدىڭ شىعىستىق مانەردە سالىنسىن", – دەپ تىكەلەي بۇيرىق بەرگەن جوق. ويتسە، مامانداردىڭ تىرلىگىنە ءجون-جوسىقسىز ارالاسقاندىق بولسا، ەكىنشىدەن، سىرت كوزگە ەسكىلىككە، ۇلتتىق ناقىشقا ىشتارتقان بولىپ كورىنەر ەدى. سونىڭ ءبارىن ىشتەي تارازىلاپ، ويىن ىممەن، ەمەۋرىنمەن عانا بىلدىرەتىن. ءوزىنىڭ دە باعىنىشتى باسشى ەكەنىن، بودان ەلدىڭ كوسەمى ەكەنىن و كىسى دە ىشتەي ۇعىپ، ءبارىن ولشەپ-ءپىشىپ وتىرادى ەكەن عوي.
– سوناۋ 1980 جىلدارى قوناەۆتىڭ تىكەلەي ارالاسۋىمەن "الماتىدا مەترو سالۋ تۋرالى سوكپ ورتالىق كوميتەتىنىڭ قاۋلىسى شىققان" دەگەن دەرەك ارا-تۇرا بولسا دا ايتىلىپ قالادى...
– راس، ونداي قاۋلىنىڭ شىققانى راس. بىراق ديمەكەڭ: "مەترونى باستاساق، ەشبىر بوگەلمەي، ۋاقىتىسىندا اياقتاۋ قاجەت. ويتكەنى الماتى جەر استى توپىراعى تاۋ ەتەگى بولعاندىقتان، بايلانىسى ناشار، بوس", – دەيتىن.
جەر سىلكىنىسى ءجيى بولىپ تۇراتىن الماتى ءۇشىن مەترونى جەدەلدەتىپ قانا سالۋ قاجەت ەكەنىن ول كىسى بولجاپ، بىلگەن ەكەن دە. ءسويتىپ، ديمەكەن الماتىدا مەترو سالۋ تۋرالى ورتالىقتىڭ قاۋلىسىن شىعارۋعا قول جەتكىزدى. مەتروعا بايلانىستى ورتالىقتىڭ قاۋلىسى شىققان سوڭ قۇرىلىستى باستاۋعا دايىندىق جۇمىستارىن جۇرگىزە باستادىق. ستانسالاردىڭ ورنى، اتىنا دەيىن بەلگىلەندى. بىراق قۇرىلىستى باستايتىن كەزدە باسىنا كۇن تۋىپ، قىزمەتتەن شەتتەتىلدى.
– قازىر كەشە مەن بۇگىندى جالعاستىرىپ تۇرعان ء"داستۇر ساباقتاستىعى" دەگەن بار ما ءوزى؟ اعا ۇرپاق وكىلدەرى وتكەندى اڭسايدى، كەيىنگى تولقىن ارتقا قارايلاۋدى قاجەتسىنبەيدى. سوڭعى كەزدەرى "قاتىگەز ۇرپاق قالىپتاسىپ كەلە جاتىر" دەگەن پىكىرلەر ايتىلىپ قالىپ ءجۇر.
– قوعام ءبىر ورىندا تۇرمايدى. ءاربىر تولقىننىڭ ءوزى ءومىر سۇرگەن ءداۋىرىن وزگەلەردەن ايشىقتاعىسى كەلەتىنى، وتكەنمەن ەمەس، ەرتەڭمەن ءومىر سۇرەتىن وزىنەن كەيىنگى تولقىننىڭ وقىس ارەكەتىن قابىلداي الماي، "قاتىگەز ۇرپاق قالىپتاسىپ كەلە جاتىر" دەپ ءومىر زاڭدىلىعىن تۇسىنە المايتىنى دا زاڭدىلىق پا دەيسىڭ؟ بۇل سۇراققا جاۋاپ ىزدەگەندەردىڭ العاشقىسى دا، سوڭعىسى دا سەن ەمەسسىڭ. ماسەلە – وتكەنگە قارايلاي بەرمەي، زامان كوشىنە، زامان اعىمىنا ءوزىڭدى بەيىمدەي العانىڭدا بولسا كەرەك. ويتكەنى مەن ءوز تۇرعىلاستارىما قاراعاندا، بيلىكتىڭ ءدامىن ەرتە تاتتىم، ونىڭ زاردابىن دا ەرتە سەزىندىم. بالكىم، ءوزىڭ ايتپاقشى، "ەكونوميكالىق بوستاندىقتى ەرتە سەزىنىپ", "قىزمەت بەرمەدى" دەپ ەشكىمگە وكپە ارتپاي، قوعام اعىمىنا ىلەسىپ كەتكەنىمە سەبەپ بولعان جاستىعىم شىعار...

                                                                                                                                                                                                                                                                         سۇحباتتاسقان راۋان ءىلياسوۆ، 

                                                                                                                                                                                                                                                                          "ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى