ميسىز باستىڭ قاۋقارى بار ما؟ مايسىز جىلىكتىڭ قۇنارى بولا ما؟ بولماسا نۇرسىز جانار كورىكتى مە؟ ارينە، جوق. بۇگىنگى قوعامداعى قازاقى سالت-ءداستۇردىڭ احۋالىن كورگەندە ءدال وسىلاي قۇلازىماسقا امال جوق. قۇر قاڭقاسى قولىمىزدا قالعانى بولماسا، ءبىز كوبىنىڭ ءمان-مازمۇنىن جوعالتىپ الىپپىز. ەڭ وكىنىشتىسى دە سول: ءبىزدىڭ وسى جوعالتۋدى كورمەي، سەزىنبەي وتىرعاندىعىمىز. ءبىر قاراعانعا، قازاقىلىق قايتا جاڭعىرىپ جاتقان سياقتى… شىلدەحانا، بەسىكتوي، سۇندەتتوي، بەتاشار جاساپ، قىز ۇزاتىپ جاتىرمىز. قازاقشا ويۋلانعان كيىمدەر، بۇيىمدار – ءبارى بار. بىراق، شىنىنا كەلگەندە، بۇل – ناعىز قازاقى ءداستۇر-سالت ەمەس… ءبىر عانا بەتاشار توڭىرەگىندەگى قازىرگى بولىپ جاتقان احۋالعا كوز جۇگىرتسەك…
بەتاشار «شيرك» بولسا، كەلىن كەلساپ شىعار؟
قوعامنىڭ وزەگىن كەۋلەگەن قۇرت سەكىلدى ءبىر قاۋىم بۇگىندە بەتاشاردى «شيرك» دەپ ۇكىم شىعارىپتى. بوتەن ايتسا سەنبەس پە ەم، ءوز كوزىممەن كورگەن سوڭ ايتپاسقا امال قالمادى. الىستاۋ اعايىننىڭ ۇيىنە كەلىن تۇسكەن. تۇڭعىشتارى ۇيلەنىپ، قۋانعاننان ەس قالماي جۇگىرىپ جۇرگەن اتا-انانىڭ كوڭىلىن سۋ سەپكەندەي باسقان – وزگە ەمەس، ءوز تۇڭعىشتارى. «بەتاشار بولمايدى» دەپ شورت كەستى جىگىت. ويتكەنى ول ەڭ ۇلكەن كۇنا – اللاعا سەرىك قوسۋعا جاتادى ەكەن. «اۋ، شىراعىم، اتا-بابا سالتى…» دەي باستاپ ەدى اقساقالدار جاعى، «ولار ۇلكەن كۇنا جاساعان» دەپ قاقپاق قويىپ تاستادى ولارعا دا كۇيەۋ جىگىت. وسىمەن اڭگىمە دە كىلت ءۇزىلدى، توي دا تارقادى. ۇلكەن باستارىمەن سوناۋ الىستان ات ارىتىپ كەلگەندە ەستيىن دەگەن سوزدەرى وسى ەكەن دەپ تاپقان اۋلەتتىڭ ساقالىنا اق كىرە باستاعان ءىرى باستىلارى ۇندەمەستەن كەرى بۇرىلدى دا، جىگىتتىڭ اتا-اناسىنا اتاعاندارىن بەرىپ، كولىكتەرىمەن كەرى اتتاندى. ۇيدە تەك جىگىتتىڭ «قاۋىمى» مەن كورشى كولەم عانا قالىپ، توي ەمەس، قارالى جيىندى اتقارعانداي سۇلق ءجۇردى دە قويدى.
ايدىڭ كۇنى اماندا اتا-بابا مازارىنا اتا جاۋىنداي قاراۋشىلار ءبىر سەلك ەتكىزىپ ەدى… «استاپىراللا، الداي» دەر مە ەدى سول مازاردا جاتقان اتا-اجەمىز ءتىرى بولسا. ەندى سول قاۋىم ەسىكتەن ەنگەننىڭ، ياعني كەلىننىڭ اياعىنا جارماسىپ، ەل ىشىنە بۇلىك سالىپ جاتقان جايى بار. بۇلىك دەمەي نە دەرسىڭ، جوعارىداعى مىسالعا قاراپ. بۇل – بەر جاعى، ال ار جاعىندا… سول قاۋىم بەتاشار سەكىلدى قازاقى سالتتى «شيرك» دەۋ ارقىلى قازاق قىزدارىنىڭ ساناسىنا «ونداي شيرككە جول بەرمەيتىن «ناعىز مۇسىلمان»، ياعني كاۆكازدىقتارعا، ال ءتىپتى رەتى كەلسە ارابتارعا كۇيەۋگە شىق» دەگەن ۋاعىزدارىن قۇيىپ جاتسا. ۇلتقا ىرىتكى سالۋ ما، جوق پا؟ قازاق «كەلىننىڭ اياعىنان» دەپ بار قۇت-بەرەكەنى كەلىننەن كۇتكەنى تەگىننەن-تەگىن ەمەس. سەبەبى ايراننىڭ ۇيۋى قاتىعىنان بولسا، ۇلتتىڭ ۇيۋى – كەلىننەن. ونى مەن ەمەس، «ۇل تاربيەلەي وتىرىپ – جەر يەسىن، ال قىز تاربيەلەي وتىرىپ ۇلتتى تاربيەلەيمىز» دەپ دانا حالقىمىز ەسكەرتىپ كەتكەن.
«كەلىننىڭ بەتىن كىم اشسا…»
قازىر كەلىن قالاي تۇسىرىلەدى؟ قۇدالىق جولىمەن، الىپ قاشىپ، ءتىپتى ءوز اياعىمەن كەلىپ الاتىن كەلىندەر دە ۇشىراسىپ جاتىر. سولارعا شىمىلدىق قۇرىپ، بەتاشارىن وتكىزبەي تۇرىپ ەلگە كورسەتپەي وتىرعان اتا-ەنە بار ما ءوزى؟ كەمدە-كەم. كەلىنگە «ءوز ۇيىڭدە جۇرگەندەي جۇرە بەر، شىراعىم» دەپ قامقورسىعان اتا-ەنە ەركىندىكتى تىم ەرتە بەرۋ ارقىلى، بالكىم، جاقسى بولىپ كورىنەر، بىراق…
باسقا ورامال سالماي، اشىق-شاشىق جۇرە بەرۋگە جول بەرىپ قويعان اتا-ەنە كوپ ۇزاماي ول كەلىننىڭ ارتىنان وزدەرى شاعىمدانا باستايدى. ال، نەگىزىنەن، و باستان ءبارىن ۇيرەتۋگە ءتيىس وزدەرى. مۇنىمەن ايتپاعىمىز، جاۋلىق، شىمىلدىق، بەتاشار دەگەننىڭ بارلىعى – ءوزارا تىعىز ۇعىمدار مەن سالتتار. كەلىنگە قازىرگىدەي كەلگەنىنە الدى ەكى اي، اقىرى التى اي وتكەن سوڭ بارىپ بەتاشار وتكىزۋ دەگەن اتام قازاقتىڭ سالتىندا بولعان ەمەس. ءداستۇر بويىنشا، جاڭا ءتۇسكەن كەلىندى بەتاشار جورالعىسى جاسالماستان بۇرىن قىز-كەلىنشەكتەردەن باسقا ەشكىم كورمەگەن. شىمىلدىقتا وتىرعان جەرىنەن كەلىندى ەكى جەڭگەسى ەكى قولتىعىنان قولتىقتاپ الىپ شىعىپ، بەتاشارىن جاساعان. دەمەك، بەتاشار – ەڭ الدىمەن كەلىندى سول شاڭىراققا قابىلداۋ ءراسىمى، سوسىن ونىڭ ەندىگى جەردە اۋلەت ىشىندە ەمىن-ەركىن ءجۇرىپ-تۇرۋىنا رۇقسات بەرۋ. نازار اۋدارارلىق جاعدايدىڭ ءبىرى – كەلىندى كىمدەرگە قولتىقتاتۋ. ەكى جەڭگەنى بەتاشار باستالۋعا بەس مينۋت قالعاندا جانتالاسا ىزدەپ، تويعا كەلگەن اعايىننىڭ قىزى نە كەلىنىن، ءتىپتى كۇيەۋىن قولتىقتاتىپ قويۋ دەگەن – قازاق بەتاشارىنىڭ سالتىندا جوق نارسە.
بەتاشاردىڭ تاربيەلىك ءمانى زور بولعاندىقتان، كەلىنشەكتىڭ ەكى جاعىنا تۇراتىن ايەلدەر جەسىر، جەڭىلتەك ت.ب. بولماۋى قاتاڭ ەسكەرىلگەن. ال قازىر؟…
قىز توركىنىنە سالەم سالۋشى ما ەدى؟
قازىر بەتاشار مەيرامحانادا، ۇيلەنۋ تويى وتەر الدىندا اسىعىس-ۇسىگىس وتكىزە سالاتىن كورىنىس، بىلايشا ايتقاندا، كوزبوياۋشىلىققا اينالعانى وتىرىك ەمەس. ەڭ سوراقىسى، ول جەردە قىزدىڭ ءوز اتا-اناسى، باۋىرلارى، تۋعان-تۋىستارى تۇگەل وتىرادى. ال ول – قازاقى سالتقا جاتپايتىن ادەت. اتا-انا ءوز قىزدارىنىڭ جات جۇرتقا كەلىن بولىپ تۇسكەنىن كورگەنىن ەشكىم قىزعانباس-اۋ، اقشاعا قۇنىققان دەيمىز بە، الدە ءجون-جورالعىنى بىلەم دەگەن دۇرىس پا، ايتەۋىر، قىزدى-قىزدىمەن ءوز قىزىن ءوز اتا-انا، تۋىستارىنا سالەم سالدىرىپ تا جىبەرەتىن اسابالار جوق ەمەس. باسىندا ايتقانداي، سالتتىڭ مازمۇنىن جوعالتىپ، قاڭقاسى قالعان دەگەننىڭ ناعىز كورىنىسى، مىنەكي!
بەتاشار دەگەننىڭ ءوزى نە، ماقساتى، ءمان-ماعىناسى قانداي؟ وسىنى ءبىر ۋاق ويلاپ كوردىك پە؟
كەزىندە ۇلى مۇقاڭ، مۇحتار اۋەزوۆ ءوزىنىڭ «قازاق حالقىنىڭ ەپوسى مەن فولكلورى» دەگەن زەرتتەۋىنىڭ ىشىنەن تۇتاس ءبىر تاراۋدى وسى بەتاشارعا ارناعان ەكەن. بەتاشاردىڭ قانداي جاعدايدا، قاشان، قالاي ايتىلاتىنىن ءسوز ەتە كەلىپ، بەتاشار ولەڭىندە وتباسىنداعى ۇلگىلى ايەل قانداي بولۋى كەرەكتىگى تۋرالى حالىقتىڭ عاسىرلار بويىندا قالىپتاسقان ادەپ نورمالارى، ونەگە تىزبەگى، ادامگەرشىلىك دۇنيەتانىمى، ايەلدەردىڭ ادام تاربيەسىندەگى ايرىقشا ورنىن كورسەتكەن. دەمەك، بۇدان شىعاتىن قورىتىندى: بەتاشار – قازاقتىڭ وتباسىن قۇرۋ كونتسەپتسياسى. ول كونتسەپتسيا كەلىنگە ءوزىنىڭ كەلىپ تۇسكەن اۋلەتىن دە تانىستىرۋدان باستالادى. سالەم باسى قايتىس بولىپ كەتكەن اتا-بابادان باستالىپ، ءاۋلەتتىڭ قۇدا-جەكجات، اتا-ەنە، تۋعان-تۋىستىڭ ءبارىن اتاپ، ەڭ اقىر اياعى ەڭبەكتەگەن بالاعا دەيىن سالەمنەن قۇر قالمايدى. وسى تۇستا بۇگىنگى جاۋلىق استىندا بەت-ءجۇزى بىزگە كورىنبەي تۇراتىن جاس كەلىن وزىنە قانداي اياۋلى امانات ارتىلىپ، قانداي جاۋاپكەرشىلىك جۇكتەلىپ جاتقانىن سەزىنە مە؟ ول قانداي مىندەت ەدى دەرسىز؟ بىرىنشىدەن، بەتاشۋشى اۋەندەتە كەلىن ءتۇسىرىپ جاتقان اۋلەتتىڭ ارۋاقتارىن اتايدى، ولار – كەزىندە وسىنداي اۋلەتتىڭ نەگىزىن قالاپ كەتكەن اسىل جاندار. ەكىنشىدەن، بۇگىندە كوزى ءتىرى اقساقالدار مەن اق جاۋلىقتى اجەلەر، كەلىننىڭ ءوز اتا-ەنەسى، قايناعا، قايىن اپا سەكىلدى ەسىمدەرىن ەندىگى جەردە تارس ەتكىزىپ ايتا سالۋعا بولمايتىن جانە ءيىلىپ سالەم سالۋ كەرەكتىگىن ەسكەرە جۇرەتىن ادامدارى. ءۇشىنشىدەن، كۇيەۋىنىڭ ىزىنەن ەرگەن باۋىرلارى، ياعني كەلىنگە قاينى، قايىن ءسىڭلى بولىپ كەلەتىن جاسى كىشى توپ، ەستى كەلىن وسىلارعا وزىنشە ادەمى ات قويادى.
ءتۇيىن
سوڭعى كەزدەرى بەتاشاردىڭ كۆن قاعىتپاسىنا اينالعان دا جايى بار: بەتاشاردا سالەم سالىپ جاتقان كەلىننىڭ وقىستان بەتىن اشىپ قالسا، «قاشان بىتەدى مىناۋ؟» دەپ ىزالانىپ تۇر ەكەن ول سويتسە. كۇلكى شاقىرۋعا قۇرىلعانىمەن، شىندىققا جاناسىمدى جاعى دا بار ما دەپ قالاسىڭ ەرىكسىز… سەبەبى بۇگىن قۇرىلعان شاڭىراق ەرتەڭ قۇلاپ، ورتادا بالاسى جىلاپ قالىپ جاتقاندار سانى جىل ساناپ ەسەلەنىپ كەلەدى. «بالكىم، بەتاشاردا كەلىن وزىنە ايتىلعان «ەل-جۇرتىنا جاق، كەلىن، اتا-ەنەڭدى باق، كەلىن، كىسى كەلسە ۇيىڭە، كيىزىڭدى قاق كەلىن…» دەگەن سەكىلدى ناقىل سوزدەردى ەستىمەي قالدى ما ەكەن؟» دەيسىڭ ەرىكسىز.
ءماريام ءابساتتار،
«الاش ايناسى».
