Misyz bastyŋ qauqary bar ma? Maisyz jılıktıŋ qūnary bola ma? Bolmasa nūrsyz janar körıktı me? Ärine, joq. Bügıngı qoǧamdaǧy qazaqy salt-dästürdıŋ ahualyn körgende däl osylai qūlazymasqa amal joq. Qūr qaŋqasy qolymyzda qalǧany bolmasa, bız köbınıŋ män-mazmūnyn joǧaltyp alyppyz. Eŋ ökınıştısı de sol: bızdıŋ osy joǧaltudy körmei, sezınbei otyrǧandyǧymyz. Bır qaraǧanǧa, qazaqylyq qaita jaŋǧyryp jatqan siiaqty… Şıldehana, besıktoi, sündettoi, betaşar jasap, qyz ūzatyp jatyrmyz. Qazaqşa oiulanǧan kiımder, būiymdar – bärı bar. Bıraq, şynyna kelgende, būl – naǧyz qazaqy dästür-salt emes… Bır ǧana betaşar töŋıregındegı qazırgı bolyp jatqan ahualǧa köz jügırtsek…
Betaşar «şirk» bolsa, kelın kelsap şyǧar?
Qoǧamnyŋ özegın keulegen qūrt sekıldı bır qauym bügınde betaşardy «şirk» dep ükım şyǧarypty. Böten aitsa senbes pe em, öz közımmen körgen soŋ aitpasqa amal qalmady. Alystau aǧaiynnyŋ üiıne kelın tüsken. Tūŋǧyştary üilenıp, quanǧannan es qalmai jügırıp jürgen ata-ananyŋ köŋılın su sepkendei basqan – özge emes, öz tūŋǧyştary. «Betaşar bolmaidy» dep şort kestı jıgıt. Öitkenı ol eŋ ülken künä – Allaǧa serık qosuǧa jatady eken. «Au, şyraǧym, ata-baba salty…» dei bastap edı aqsaqaldar jaǧy, «olar ülken künä jasaǧan» dep qaqpaq qoiyp tastady olarǧa da küieu jıgıt. Osymen äŋgıme de kılt üzıldı, toi da tarqady. Ülken bastarymen sonau alystan at arytyp kelgende estiın degen sözderı osy eken dep tapqan äulettıŋ saqalyna aq kıre bastaǧan ırı bastylary ündemesten kerı būryldy da, jıgıttıŋ ata-anasyna ataǧandaryn berıp, kölıkterımen kerı attandy. Üide tek jıgıttıŋ «qauymy» men körşı kölem ǧana qalyp, toi emes, qaraly jiyndy atqarǧandai sūlq jürdı de qoidy.
Aidyŋ künı amanda ata-baba mazaryna ata jauyndai qarauşylar bır selk etkızıp edı… «Astapyralla, Aldai» der me edı sol mazarda jatqan ata-äjemız tırı bolsa. Endı sol qauym esıkten engennıŋ, iaǧni kelınnıŋ aiaǧyna jarmasyp, el ışıne bülık salyp jatqan jaiy bar. Bülık demei ne dersıŋ, joǧarydaǧy mysalǧa qarap. Būl – ber jaǧy, al ar jaǧynda… sol qauym betaşar sekıldı qazaqy saltty «şirk» deu arqyly qazaq qyzdarynyŋ sanasyna «ondai şirkke jol bermeitın «naǧyz mūsylman», iaǧni kavkazdyqtarǧa, al tıptı retı kelse arabtarǧa küieuge şyq» degen uaǧyzdaryn qūiyp jatsa. Ūltqa ırıtkı salu ma, joq pa? Qazaq «kelınnıŋ aiaǧynan» dep bar qūt-berekenı kelınnen kütkenı tegınnen-tegın emes. Sebebı airannyŋ ūiuy qatyǧynan bolsa, ūlttyŋ ūiuy – kelınnen. Ony men emes, «ūl tärbielei otyryp – jer iesın, al qyz tärbielei otyryp ūltty tärbieleimız» dep dana halqymyz eskertıp ketken.
«Kelınnıŋ betın kım aşsa…»
Qazır kelın qalai tüsırıledı? Qūdalyq jolymen, alyp qaşyp, tıptı öz aiaǧymen kelıp alatyn kelınder de ūşyrasyp jatyr. Solarǧa şymyldyq qūryp, betaşaryn ötkızbei tūryp elge körsetpei otyrǧan ata-ene bar ma özı? Kemde-kem. Kelınge «öz üiıŋde jürgendei jüre ber, şyraǧym» dep qamqorsyǧan ata-ene erkındıktı tym erte beru arqyly, bälkım, jaqsy bolyp körıner, bıraq…
Basqa oramal salmai, aşyq-şaşyq jüre beruge jol berıp qoiǧan ata-ene köp ūzamai ol kelınnıŋ artynan özderı şaǧymdana bastaidy. Al, negızınen, o bastan bärın üiretuge tiıs özderı. Mūnymen aitpaǧymyz, jaulyq, şymyldyq, betaşar degennıŋ barlyǧy – özara tyǧyz ūǧymdar men salttar. Kelınge qazırgıdei kelgenıne aldy ekı ai, aqyry alty ai ötken soŋ baryp betaşar ötkızu degen atam qazaqtyŋ saltynda bolǧan emes. Dästür boiynşa, jaŋa tüsken kelındı betaşar joralǧysy jasalmastan būryn qyz-kelınşekterden basqa eşkım körmegen. Şymyldyqta otyrǧan jerınen kelındı ekı jeŋgesı ekı qoltyǧynan qoltyqtap alyp şyǧyp, betaşaryn jasaǧan. Demek, betaşar – eŋ aldymen kelındı sol şaŋyraqqa qabyldau räsımı, sosyn onyŋ endıgı jerde äulet ışınde emın-erkın jürıp-tūruyna rūqsat beru. Nazar audararlyq jaǧdaidyŋ bırı – kelındı kımderge qoltyqtatu. Ekı jeŋgenı betaşar bastaluǧa bes minut qalǧanda jantalasa ızdep, toiǧa kelgen aǧaiynnyŋ qyzy ne kelının, tıptı küieuın qoltyqtatyp qoiu degen – qazaq betaşarynyŋ saltynda joq närse.Betaşardyŋ tärbielık mänı zor bolǧandyqtan, kelınşektıŋ ekı jaǧyna tūratyn äielder jesır, jeŋıltek t.b. bolmauy qataŋ eskerılgen. Al qazır?… Qyz törkınıne sälem saluşy ma edı? Qazır betaşar meiramhanada, üilenu toiy öter aldynda asyǧys-üsıgıs ötkıze salatyn körınıs, bylaişa aitqanda, közboiauşylyqqa ainalǧany ötırık emes. Eŋ soraqysy, ol jerde qyzdyŋ öz ata-anasy, bauyrlary, tuǧan-tuystary tügel otyrady. Al ol – qazaqy saltqa jatpaityn ädet. Ata-ana öz qyzdarynyŋ jat jūrtqa kelın bolyp tüskenın körgenın eşkım qyzǧanbas-au, aqşaǧa qūnyqqan deimız be, älde jön-joralǧyny bılem degen dūrys pa, äiteuır, qyzdy-qyzdymen öz qyzyn öz ata-ana, tuystaryna sälem saldyryp ta jıberetın asabalar joq emes. Basynda aitqandai, salttyŋ mazmūnyn joǧaltyp, qaŋqasy qalǧan degennıŋ naǧyz körınısı, mıneki! Betaşar degennıŋ özı ne, maqsaty, män-maǧynasy qandai? Osyny bır uaq oilap kördık pe?
Kezınde ūly Mūqaŋ, Mūhtar Äuezov özınıŋ «Qazaq halqynyŋ eposy men folklory» degen zertteuınıŋ ışınen tūtas bır taraudy osy betaşarǧa arnaǧan eken. Betaşardyŋ qandai jaǧdaida, qaşan, qalai aitylatynyn söz ete kelıp, betaşar öleŋınde otbasyndaǧy ülgılı äiel qandai boluy kerektıgı turaly halyqtyŋ ǧasyrlar boiynda qalyptasqan ädep normalary, önege tızbegı, adamgerşılık dünietanymy, äielderdıŋ adam tärbiesındegı airyqşa ornyn körsetken. Demek, būdan şyǧatyn qorytyndy: betaşar – qazaqtyŋ otbasyn qūru konsepsiiasy. Ol konsepsiia kelınge özınıŋ kelıp tüsken äuletın de tanystyrudan bastalady. Sälem basy qaitys bolyp ketken ata-babadan bastalyp, äulettıŋ qūda-jekjat, ata-ene, tuǧan-tuystyŋ bärın atap, eŋ aqyr aiaǧy eŋbektegen balaǧa deiın sälemnen qūr qalmaidy. Osy tūsta bügıngı jaulyq astynda bet-jüzı bızge körınbei tūratyn jas kelın özıne qandai aiauly amanat artylyp, qandai jauapkerşılık jüktelıp jatqanyn sezıne me? Ol qandai mındet edı dersız? Bırınşıden, betaşuşy äuendete kelın tüsırıp jatqan äulettıŋ aruaqtaryn ataidy, olar – kezınde osyndai äulettıŋ negızın qalap ketken asyl jandar. Ekınşıden, bügınde közı tırı aqsaqaldar men aq jaulyqty äjeler, kelınnıŋ öz ata-enesı, qainaǧa, qaiyn apa sekıldı esımderın endıgı jerde tars etkızıp aita saluǧa bolmaityn jäne iılıp sälem salu kerektıgın eskere jüretın adamdary. Üşınşıden, küieuınıŋ ızınen ergen bauyrlary, iaǧni kelınge qainy, qaiyn sıŋlı bolyp keletın jasy kışı top, estı kelın osylarǧa özınşe ädemı at qoiady.Tüiın Soŋǧy kezderı betaşardyŋ KVN qaǧytpasyna ainalǧan da jaiy bar: betaşarda sälem salyp jatqan kelınnıŋ oqystan betın aşyp qalsa, «qaşan bıtedı mynau?» dep yzalanyp tūr eken ol söitse. Külkı şaqyruǧa qūrylǧanymen, şyndyqqa janasymdy jaǧy da bar ma dep qalasyŋ erıksız… Sebebı bügın qūrylǧan şaŋyraq erteŋ qūlap, ortada balasy jylap qalyp jatqandar sany jyl sanap eselenıp keledı. «Bälkım, betaşarda kelın özıne aitylǧan «el-jūrtyna jaq, kelın, ata-eneŋdı baq, kelın, kısı kelse üiıŋe, kiızıŋdı qaq kelın…» degen sekıldı naqyl sözderdı estımei qaldy ma eken?» deisıŋ erıksız.
Märiiam ÄBSATTAR,
«Alaş ainasy».
