قازاقتىڭ ۇلتتىق ءسۇت تاعامدارىنىڭ (ايران، قايماق، قۇرت، قىمىز، سۇزبە، ءسۇت، شۇبات، ىرىمشىك) ادام دەنساۋلىعىنا تيگىزەتىن پايداسى وراسان زور. بابالارىمىز قادىرلەگەن جىلقى مالىنىڭ ءسۇتى – قىمىزدىڭ ەمدىك قاسيەتى بار ەكەندىگى ەجەلدەن ءمالىم. دەنى ساۋ ادامنىڭ اعزاسى ءبىر تاۋلىكتە ورتا ەسەپپەن 50 مگ س دارۋمەنىن قاجەت ەتسە، ءبىر ليتر قىمىز قۇرامىندا 200-260 مگ س دارۋمەنى بار ەكەن. قىمىزدا سونىمەن قاتار ءسول ءبولۋ جانە جۇرەك جۇمىسىن جاقسارتاتىن ۆ توبىنداعى جانە اعزاداعى توتىعۋ-توتىقسىزدانۋ رەاكتسيالارىنا اسەر ەتەتىن س توبى دارۋمەندەرى، سونداي-اق، ا توبى دارۋمەندەرى كەزدەسەدى.
شىرىتكىش ميكروبتارعا، ىشەك تاياقشالارىنا جانە سارعىش ستافيلوكوكتارعا قارسى جويعىش كۇشى بار قىمىز – تۋبەركۋلەز، سۇزەك، ديزەنتەرياعا، ديفتەريا باكتەريالارىنا توسقاۋىل قويادى. ارنايى ەمدەيتىن ساۋىقتىرۋ ورتالىقتارىنداعى قىمىزدىڭ جوعارىدا ايتىلعان اۋرۋلاردىڭ قوزدىرعىشتارىن جويۋ قۋاتى دارىدەن ەش كەم تۇسپەيدى. «اۋرۋعا – ەم، ساۋعا – قۋات، ءدارى قىمىز» – دەپ جامبىل اتامىز جىرعا بەكەردەن-بەكەر قوسپاسا كەرەك-ءتى. ال اقتامبەردى جىراۋ بولسا: «بيەنىڭ ءسۇتى سارى بال – قىمىزدان اسقان ءدام بار ما؟» دەپ تامسانعان. ويتكەنى، قىمىز قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق تاعامدارىنىڭ ىشىندەگى ەڭ قۇرمەتتى داستارقان دامدەرىنىڭ ءبىرى.
قىمىز دەرتكە – شيپا، دەنەگە – كۇش. قىمىز ەرەكشە ءدامدى، كۇنارلى، جان سارايىڭدى اشىپ، ادامنىڭ زاۋقىن كەلتىرەتىن حوش ءيىستى جانە وتە ءسىڭىمدى سۋسىن. ونىڭ بۇلاي بولۋ سەبەبى جىلقى جانۋاردىڭ وزىنە عانا ءتان اسىل قاسيەتىنەن بولسا كەرەك. ادىمى كەڭ، ءورىسى ۇزاق سايگۇلىك ساڭلاقتار قازاق دالاسىنىڭ كەڭ بايتاق جايلاۋىن ەمىن-ەركىندەپ، دامدىدەن-ءدامدىنى، كورەكتى مەن قۇنارلىنى عانا تەرەدى، وسىمدىكتىڭ شۇرايلىسىن عانا ۇزەدى. ءسويتىپ، كەڭ دالانىڭ سان الۋان گۇل-بايشەشەكتەرى مەن مىڭ ءتۇرلى ءدارى-دارمەكتىك شوپتەرىنەن جىلقى جارىقتىق ادامعا شيپالى، جاعىمدى تاماقتىق زاتتار ازىرلەيتىن بولسا كەرەك.
قىمىزدىڭ بابى ءپىسۋ مەن ساپىرۋعا بايلانىستى. ءجيى-ءجيى پىسكەن قىمىزدىڭ ءدامى كىرە بەرەدى. كوبىرەك پىسىلسە ءتىپتى كۇشتى دەگەن قىمىزدىڭ ءوزى جۇمساپ، ىشۋگە سۇيكىمدى بولا بەرەدى. بال تاتىعان بارقىت قىمىز وسىنداي باپتاۋىمەن ءدامدى بولا بەرەدى.
بال قىمىز – بال، قانت، ورىك-مەيىز قوسىلىپ اشىتىلعان قىمىز; سىرقات ادامعا، بالالارعا، جاس بوسانعان ايەلدەرگە بەرىلەدى.
سىرگە جيار قىمىزى – كۇزدىگۇنى بيە اعىتاردا بىرنەشە كۇن جينالعان قىمىز; سالت بويىنشا سىرگە جيار قىمىزعا ەلدى شاقىرىپ، ءبولىپ ىشكەن.
ۋىز قىمىز — بيە ءسۇتىنىڭ ۋىز ءدامى تاراماعان كەزدە اشىتىلعان قويۋ قىمىز. ماي قىمىزى، كەيدە ساۋمال قىمىز دەپ تە اتالادى.
سارى قىمىز — جازدىڭ ورتاسىندا، ءشوپ ابدەن پىسكەن، بۋىنى قاتقان كەزدەگى قىمىز. بۇل قىمىز كوپ پىسىلەدى دە، ىرىمشىگى جاقسى جازىلىپ، اشۋى بىلىنبەي، قىمىزدىڭ كۇشى ءوز بويىنا ءسىڭىپ سارعىلت بولادى. سارى قىمىز وتە جۇعىمدى، شيپالىق قاسيەتى مول. قىمىز بەن شۇباتتىڭ تەحنولوگياسىن مەڭگەرۋدىڭ ءوزى ءوز الدىنا ءبىر مەكتەپ قوي.
قۇرامىندا س دارۋمەنى كوپ بولعاندىقتان وكپە اۋرۋلارىنا، قانت ديابەتى، اتەروسكلەروز جانە جۇرەك اۋرۋلارىنا قىمىز بىردەن-ءبىر ەم ەكەنى كوپتەگەن عالىمداردىڭ ەڭبەكتەرىنەن بەلگىلى.
وكىنىشكە قاراي، كەڭ قولتىق حالقىمىز ءوزىنىڭ نەگىزگى ءونىمىن ءالى كۇنگە دەيىن الەمدىك دەڭگەيدە جارنامالاي الماي كەلەدى.
قازاق تۇيە مالىن دا ەرەكشە قاستەرلەگەن عوي. سوندىقتان دا تۇيە ءسۇتىنىڭ ەمدىك قاسيەتتەرى باعزى زاماننان بەرى بەلگىلى. شۇباتتى بابالارىمىز وكپە، اسقازان اۋرۋلارىمەن قاتار ءتۇرلى سوزىلمالى دەرتتەرگە، جالپى اعزا السىرەگەندە، ءارى ۋلانعاندا ەمدىك قاسيەتى جوعارى مال ءونىمى رەتىندە پايدالانعان.
تۇيە ءسۇتىنىڭ ەمدىك قاسيەتتەرىنە كەيىنگى كەزدەرى قىتايلىقتار قاتتى ءمان بەرۋدە. ءتىپتى قىتايدىڭ التاي وڭىرىندە تۇيە سۇتىنەن ۇنتاق جاسايتىن، تۇيە ءسۇتىن ۇزاق مەرزىمدە ساقتايتىن ارنايى زاۋىت اشىپ، ونىمەن ەلدىڭ تۇيە وسىرمەيتىن ايماقتارىن، ونىڭ ىشىندە شانحاي قالاسىن قامتاماسىز ەتىپ وتىر. كوڭىلدى قوبالجىتاتىن جاعداي، 6 مىڭ جىلدىق تاريحى بار قىمىزىمىزدى – نەمىستەر، اتا سۋسىنىمىز شۇباتتى – ەۆرەيلەر، قازى-قارتامىزدى – يتاليالىقتار مەنشىكتەپ، ياعني پاتەنتتەپ العانى-اي!
تۇيە ءسۇتىنىڭ، شۇباتتىڭ ەمدىك قاسيەتتەرىن بىلە تۇرا ءالى كۇنگە دەيىن وعان تياناقتى ءمان بەرمەي كەلەمىز. شىعىس عۇلاماسى ءابۋ ءالي يبن سينانىڭ كوز جۇمار ساتىندە شاكىرتتەرى اينالاسىن قاۋمالاپ: «ۇلى ۇستاز! ءسىز كەتسەڭىز، قالىڭ حالقىمىزدىڭ سىرقاتىن كىم ەمدەيدى؟» دەپ قينالسا كەرەك. سوندا عۇلاما: «قينالماڭدار، اناۋ جۇرگەن تۇيە بار ەمەس پە»-دەگەن كورىنەدى. ونى قايتەمىز دەسە: «سونىڭ ءسۇتىن ىشە بەرىڭدەر» – دەپتى دانىشپان.
ەڭ الدىمەن شۇباتتىڭ ەمدىك قاسيەتىنە توقتالاتىن بولساق، ءبىر ليتر شۇبات ادام اعزاسىن تاۋلىكتىك قاجەت ەتەتىن دارۋمەندەرمەن جانە باسقا ميكروەلەمەنتتەرمەن تولىق قامتاماسىز ەتە الادى. ءبىر ليتر تۇيە ءسۇتىنىڭ قۋاتتىلىعى 911 كيلوكالوريا بولسا، سيىر سۇتىنىكى 660 كيلوكالورياعا تەڭ ەكەن. شۇباتتا تابيعي يممۋندىق قاسيەتى ادام دەنساۋلىعىنا پايدالى تۇيىرشىك بەلوكتار بار. وتاندىق جانە باتىس عالىمدارىنىڭ مالىمەتتەرى بويىنشا، التى اي بويى كۇندەلىكتى استان 30 مينۋت بۇرىن ءبىر ليتر شۇبات ىشكەن جاعدايدا ونىڭ ىسىك، تىنىس الۋ، اس قورىتۋ جولدارى جانە جۇرەك-قان تامىرى سياقتى اۋرۋلاردى ەمدەۋگە ىقپال جاسايتىندىعى تۇجىرىمدالعان. شۇباتتىڭ شيپالىلىعى نەگىزىندە بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ شەشىمىمەن ەۋروپا، وڭتۇستىك امەريكا، سولتۇستىك امەريكا، افريكا، ازيا قۇرلىقتارىنىڭ حالقىن تۇيە سۇتىنەن دايىندالعان ونىمدەرمەن قامتاماسىز ەتۋ باعدارلاماسى قابىلداندى. وسىعان وراي جاپونيا، ەۋرووداق، امەريكا، اۆستراليا ءسۇت يندۋسترياسىنىڭ بەلدى كومپانيالارى تۇيە ءسۇتىنىڭ ونىمدەرىن وڭدەۋ تەحنولوگيالارىنا قىزىعۋشىلىق تانىتۋدا.
ءتورت تۇلىكتىڭ تورەسى سانالاتىن تۇيە مەن بيە ءسۇتى ديناميكالىق، بيولوگيالىق تابيعي ونىمدەر بولىپ سانالادى. تابيعي يممۋنومودۋلياتورلىق قاسيەتى كوپ. دەمەك، ۇلتتىق سۋسىنداردى قاي جاعىنان الىپ قاراساڭىز دا، دەنساۋلىققا پايداسى شەكسىز. جالپى، ءسۇتتىڭ ەكى ءتۇرى بولادى. كوپشىلىگى، ياعني سيىر، قوي، ەشكى مالدارىنىڭ ءسۇتى گلوبۋليندى ءسۇت دەلىنەدى دە، ال جىلقى ءسۇتى ءالبۋميندى سۇتكە جاتادى. بۇل دەگەنىمىز، قازاقي ۇعىمعا سالساق، جىلقى ءسۇتىنىڭ قۇنارلىلىعى ادام سۇتىنە جاقىن. كوكتەم قۇلپىرا شىعىپ، بيە العاش ساۋىلعان شاقتا اتا-بابامىز «قىمىزمۇرىندىق» ءداستۇرىن جاساۋعا بەل بۋا كىرىسىپ كەتەدى ەكەن.
سونداي-اق، حالقىمىز قىمىزدى دايىنداۋ تاسىلدەرى مەن ىرىمدارىنا دا ەرەكشە ءمان بەرگەن. جىلقىنىڭ جاس ەرەكشەلىگىنە قاراي ۋىز قىمىز، دونەن قىمىز، تاي قىمىز، قۇنان قىمىز، دونەن قىمىز، بەستى قىمىز دەيتىن اتاۋلارى دا بار. قازىرگى تاڭدا الماتى دۇكەندەرىنەن «التاي» جانە «سارجايلاۋ» ورتالىقتارى دايىنداعان بوتەلكەدەگى قىمىز-شۇباتتاردى عانا كوپتەپ كەزدەستىرەمىز. راس، ماڭعىستاۋ، اتىراۋ، قىزىلوردا، سەمەي، جامبىل وبلىستارىندا قىمىز بەن شۇبات وندىرەتىن شاعىن شارۋاشىلىق سەرىكتەستەرى بار. بىراق، ۇلتتىق سۋسىندارىمىز كوپشىلىكتىڭ اۋزىنا جەتە بەرمەيدى. ويتكەنى، بۇرىندارى بيە-تۇيە ساۋىپ، قىمىز پىسەتىن، شۇبات ساپىراتىن اپالار قارتايدى، بويلارىنان قۋات، قولدارىنان كۇش كەتتى. قازىرگى جاس كەلىندەر بيەگە كوپ جۋىمايدى. ارتىق جۇمىستان قاشادى. ءارى ساۋىلعان قىمىزدى وتكىزۋدىڭ جولىن دا تابا المايتىنىن بىلەدى.
تاريحتىڭ كونە دەرەكتەرىنە كوز جىبەرسەك، گرەك ويشىلى گەرودوتتىڭ: «ساقتاردىڭ سۇيىكتى سۋسىنى بيە ءسۇتى ەكەن، ەگەر بىرەۋ قۇپياسىن اشسا، ەكى كوزىن اعىزىپ جىبەرەدى» دەگەن سوزدەرىن وقىر ەدىك. ال، سول ساقتاردىڭ بۇگىنگى ۇرپاقتارى ايدىڭ كۇنى امانىندا قىمىزىمىزدى نەمىستەردىڭ مەنشىكتەۋىنە جول بەرىپ قويعانىمىز قالاي؟ جىل سايىن نەمىستەر قىمىزمۇرىندىق وتكىزىپ جاتقانىن ەستىگەندە قالايشا كۇيىنبەسسىز؟! 50-دەن استام نەمىس كاسىپورىندارى قىمىز ءوندىرىپ، تىپتەن ۇنتاق تۇرىندە شەتەلدەرگە شىعارىپ، داڭقىن اسىرۋدا. ال، بىزدە ءبارى باسقاشا. الداعى ۋاقىتتا 6 مىڭ جىلدىق تاريحى بار سۇيىكتى سۋسىنىمىزدى كەڭ كولەمدە وندىرۋگە، تاراتۋعا ۇكىمەت تاراپىنان قولداۋ بولسا عوي، شىركىن!
سالتانات قاجىكەن،
«انا ءتىلى».
