Qymyzdan asqan däm bar ma?

Qazaqtyŋ ūlttyq süt taǧamdarynyŋ (airan, qaimaq, qūrt, qymyz, süzbe, süt, şūbat, ırımşık) adam densaulyǧyna tigızetın paidasy orasan zor. Babalarymyz qadırlegen jylqy malynyŋ sütı – qymyzdyŋ emdık qasietı bar ekendıgı ejelden mälım. Denı sau adamnyŋ aǧzasy bır täulıkte orta eseppen 50 mg S därumenın qajet etse, bır litr qymyz qūramynda 200-260 mg S därumenı bar eken. Qymyzda sonymen qatar söl bölu jäne jürek jūmysyn jaqsartatyn V tobyndaǧy jäne aǧzadaǧy totyǧu-totyqsyzdanu reaksiialaryna äser etetın S toby därumenderı, sondai-aq, A toby därumenderı kezdesedı.

Şırıtkış mikrobtarǧa, ışek taiaqşalaryna jäne sarǧyş stafilokoktarǧa qarsy joiǧyş küşı bar qymyz – tuberkulez, süzek, dizenteriiaǧa, difteriia bakteriialaryna tosqauyl qoiady. Arnaiy emdeitın sauyqtyru ortalyqtaryndaǧy qymyzdyŋ joǧaryda aitylǧan aurulardyŋ qozdyrǧyştaryn joiu quaty därıden eş kem tüspeidı. «Auruǧa – em, sauǧa – quat, därı qymyz» – dep Jambyl atamyz jyrǧa bekerden-beker qospasa kerek-tı. Al Aqtamberdı jyrau bolsa: «Bienıŋ sütı sary bal – qymyzdan asqan däm bar ma?» dep tamsanǧan. Öitkenı, qymyz qazaq halqynyŋ ūlttyq taǧamdarynyŋ ışındegı eŋ qūrmettı dastarqan dämderınıŋ bırı.
Qymyz dertke – şipa, denege – küş. Qymyz erekşe dämdı, kūnarly, jan saraiyŋdy aşyp, adamnyŋ zauqyn keltıretın hoş iıstı jäne öte sıŋımdı susyn. Onyŋ būlai bolu sebebı jylqy januardyŋ özıne ǧana tän asyl qasietınen bolsa kerek. Adymy keŋ, örısı ūzaq säigülık saŋlaq­tar qazaq dalasynyŋ keŋ baitaq jailauyn emın-erkındep, dämdıden-dämdını, korektı men qūnarlyny ǧana teredı, ösımdıktıŋ şūrailysyn ǧana üzedı. Söitıp, keŋ dalanyŋ san aluan gül-bäişeşekterı men myŋ türlı därı-därmektık şöpterınen jylqy jaryqtyq adamǧa şipaly, jaǧymdy tamaq­tyq zattar äzırleitın bolsa kerek.
Qymyzdyŋ baby pısu men sapyruǧa bailanysty. Jiı-jiı pısken qymyzdyŋ dämı kıre beredı. Köbırek pısılse tıptı küştı degen qymyzdyŋ özı jūmsap, ışuge süikımdı bola beredı. Bal tatyǧan barqyt qymyz osyndai baptauymen dämdı bola beredı.

Bal qymyz – bal, qant, örık-meiız qosylyp aşytylǧan qymyz; syrqat adamǧa, balalarǧa, jas bosanǧan äielderge berıledı.
Sırge jiiar qymyzy – küzdıgünı bie aǧytarda bırneşe kün jinalǧan qymyz; salt boiynşa sırge jiiar qymyzǧa eldı şaqyryp, bölıp ışken.
Uyz qymyz — bie sütınıŋ uyz dämı taramaǧan kezde aşytylǧan qoiu qymyz. Mai qymyzy, keide saumal qymyz dep te atalady.
Sary qymyz — jazdyŋ ortasynda, şöp äbden pısken, buyny qatqan kezdegı qymyz. Būl qymyz köp pısıledı de, ırımşıgı jaqsy jazylyp, aşuy bılınbei, qymyzdyŋ küşı öz boiyna sıŋıp sarǧylt bolady. Sary qymyz öte jū­ǧymdy, şipalyq qasietı mol. Qy­­myz ben şūbattyŋ tehnologiiasyn meŋ­gerudıŋ özı öz aldyna bır mektep qoi.

Qūramynda S därumenı köp bolǧandyqtan ökpe aurularyna, qant diabetı, ateroskleroz jäne jürek aurularyna qymyz bırden-bır em ekenı köptegen ǧalymdardyŋ eŋbekterınen belgılı.
Ökınışke qarai, keŋ qoltyq halqymyz özınıŋ negızgı önımın älı künge deiın älemdık deŋgeide jarnamalai almai keledı.
Qazaq tüie malyn da erekşe qasterlegen ǧoi. Sondyqtan da tüie sütınıŋ emdık qasietterı baǧzy zamannan berı belgılı. Şūbatty babalarymyz ökpe, asqazan aurularymen qatar türlı sozylmaly dertterge, jalpy aǧza älsıregende, ärı ulanǧanda emdık qasietı joǧary mal önımı retınde paidalanǧan.
Tüie sütınıŋ emdık qasiet­terıne keiıngı kezderı qytailyqtar qatty män berude. Tıptı Qytaidyŋ Altai öŋırınde tüie sütınen ūntaq jasaityn, tüie sütın ūzaq merzımde saqtaityn arnaiy zauyt aşyp, onymen eldıŋ tüie ösırmeitın aimaqtaryn, onyŋ ışınde Şanhai qalasyn qamtamasyz etıp otyr. Köŋıldı qobaljytatyn jaǧdai, 6 myŋ jyldyq tarihy bar qymyzymyzdy – nemıster, ata susynymyz şūbatty – evreiler, qazy-qartamyzdy – italiialyqtar menşıktep, iaǧni patenttep alǧany-ai!
Tüie sütınıŋ, şūbattyŋ emdık qasietterın bıle tūra älı künge deiın oǧan tiianaqty män bermei kelemız. Şyǧys ǧūlamasy Äbu Äli ibn Sinanyŋ köz jūmar sätınde şäkırtterı ainalasyn qaumalap: «Ūly ūstaz! Sız ketseŋız, qalyŋ halqymyzdyŋ syrqatyn kım emdeidı?» dep qinalsa kerek. Sonda ǧūlama: «Qinalmaŋdar, anau jürgen tüie bar emes pe»-degen körınedı. Ony qaitemız dese: «Sonyŋ sütın ışe berıŋder» – deptı danyşpan.
Eŋ aldymen şūbattyŋ emdık qasietıne toqtalatyn bolsaq, bır litr şūbat adam aǧzasyn täulıktık qajet etetın därumendermen jäne basqa mikroelementtermen tolyq qamtamasyz ete alady. Bır litr tüie sütınıŋ quattylyǧy 911 kilokaloriia bolsa, siyr sütınıkı 660 kilokaloriiaǧa teŋ eken. Şūbatta tabiǧi immundyq qasietı adam densaulyǧyna paidaly tüiırşık beloktar bar. Otandyq jäne batys ǧalymdarynyŋ mälımetterı boiynşa, alty ai boiy kündelıktı astan 30 minut būryn bır litr şūbat ışken jaǧdaida onyŋ ısık, tynys alu, as qorytu joldary jäne jürek-qan tamyry siiaqty aurulardy emdeuge yqpal jasaityndyǧy tūjyrymdalǧan. Şūbattyŋ şipalylyǧy negızınde Bırıkken Ūlttar Ūiymynyŋ şeşımımen Europa, Oŋtüstık Amerika, Soltüstık Amerika, Afrika, Aziia qūrlyqtarynyŋ halqyn tüie sütınen daiyndalǧan önımdermen qamtamasyz etu baǧdarlamasy qabyldandy. Osyǧan orai Japoniia, Euroodaq, Amerika, Avs­traliia süt industriiasynyŋ beldı kompaniialary tüie sütınıŋ önımderın öŋdeu tehnologiialaryna qyzyǧuşylyq tanytuda.

Tört tülıktıŋ töresı sanalatyn tüie men bie sütı dinamikalyq, biologiialyq tabiǧi önımder bolyp sanalady. Tabiǧi immuno­moduliatorlyq qasietı köp. Demek, ūlttyq susyndardy qai jaǧynan alyp qarasaŋyz da, densaulyqqa paidasy şeksız. Jalpy, süttıŋ ekı türı bolady. Köpşılıgı, iaǧni siyr, qoi, eşkı maldarynyŋ sütı globulindı süt delınedı de, al jylqy sütı albumindı sütke jatady. Būl degenımız, qazaqi ūǧymǧa salsaq, jylqy sütınıŋ qūnarlylyǧy adam sütıne jaqyn. Köktem qūlpyra şyǧyp, bie alǧaş sauylǧan şaqta ata-babamyz «Qymyzmūryndyq» dästürın jasauǧa bel bua kırısıp ketedı eken.

Sondai-aq, halqymyz qymyzdy daiyndau täsılderı men yrymdaryna da erekşe män bergen. Jylqynyŋ jas erekşelıgıne qarai uyz qymyz, dönen qymyz, tai qymyz, qūnan qymyz, dönen qymyz, bestı qymyz deitın ataulary da bar. Qazırgı taŋda Almaty dükenderınen «Altai» jäne «Sarjailau» ortalyqtary daiyndaǧan bötelkedegı qymyz-şūbattardy ǧana köptep kezdestıremız. Ras, Maŋǧystau, Atyrau, Qyzylorda, Semei, Jambyl oblystarynda qymyz ben şūbat öndıretın şaǧyn şaruaşylyq serıktesterı bar. Bıraq, ūlttyq susyndarymyz köpşılıktıŋ auzyna jete bermeidı. Öitkenı, būryndary bie-tüie sauyp, qymyz pısetın, şūbat sapyratyn apalar qartaidy, boilarynan quat, qoldarynan küş kettı. Qazırgı jas kelınder biege köp juymaidy. Artyq jūmystan qaşady. Ärı sauylǧan qymyzdy ötkızudıŋ jolyn da taba almaitynyn bıledı.
Tarihtyŋ köne derekterıne köz jıbersek, grek oişyly Gerodot­tyŋ: «Saqtardyŋ süiıktı susyny bie sütı eken, eger bıreu qūpiiasyn aşsa, ekı közın aǧyzyp jıberedı» degen sözderın oqyr edık. Al, sol saqtardyŋ bügıngı ūrpaqtary ai­dyŋ künı amanynda qymyzymyzdy nemısterdıŋ menşıkteuıne jol berıp qoiǧanymyz qalai? Jyl saiyn nemıster qymyzmūryndyq ötkızıp jatqanyn estıgende qalai­şa küiınbessız?! 50-den astam nemıs käsıporyndary qymyz öndırıp, tıpten ūntaq türınde şetelderge şyǧaryp, daŋqyn asyruda. Al, bızde bärı basqaşa. Aldaǧy uaqytta 6 myŋ jyldyq tarihy bar süiıktı susynymyzdy keŋ kölemde öndıruge, taratuǧa ükımet tarapynan qoldau bolsa ǧoi, şırkın!

Saltanat QAJYKEN,

«Ana tılı».