ءاليحان بوكەيحان مەيدزي باعدارلاماسىن جۇزەگە اسىرۋدىڭ ناتيجەسiندە ارتتا قالعان اگرارلىق ەلدەن 21 جىلدا الەمنiڭ ەڭ دامىعان مەملەكەتiنە اينالعان جاپونيانىڭ تاجiريبەسiن ۇلگi ەتiپ، الاش مەملەكەتiن 20-25 جىلدا الەمنiڭ تورiنە جەتكiزۋدi جوسپارلادى. الاش كوسەمi جاپونداردىڭ تاجiريبەسiن قازاق ەلiنە سول قالپىندا ورناتا سالماي، حالقىنىڭ وزiندiك مادەنيەتi مەن سالت-ءداستۇرiنiڭ نەگiزiن ساقتاي وتىرىپ جەتiلدiرۋدi كوزدەدi.
حح عاسىردىڭ جيىرماسىنشى جىلدارىندا «ءاليحان قازاقتى «الاش» ۇرانى مەن تۋىنىڭ استىنا توپتاستىرىپ، بiرتۇتاس الاش ۇلتىن قالىپتاستىردى، قازiرگi قازاق ۇلتىنىڭ اتاسى بولدى» دەگەن پiكiر اشىق ايتىلاتىن. الاش قايراتكەرلەرiنiڭ بiرi قوشكە كەمەڭگەرۇلى 1924 جىلى «قازاق تاريحىنان» اتتى وچەركiندە: «ۇكiمەتتiڭ قارا قۋعىن جاساعان كۇندەرiندە ايداۋىنا دا، اباقتىسىنا دا شىداپ، ەل ءۇشiن باسىن قۇربان قىلعان ات توبەلiندەي عانا توپ بولدى. بۇل توپتى باۋلىعان – ءاليحان. ءاليحاننىڭ قازاق ەلiنە iستەگەن تاريحي قىزمەتi: ادەبي تiل تۋىنا سەبەپ بولدى، وزiنە ەرگەن توپتى دiني فاناتيزمگە قارسى تاربيەلەدi. بۇدان بارىپ تاتاردان iرگەسiن اۋلاق سالعان قازاق ۇلتى تۋدى» دەپ جازدى. ستۋدەنت كەزiندە ماركسيزم يدەياسىن تەرەڭ مەڭگەرگەن ءاليحان 1895-1897 جىلدارى ءوز ماماندىعى بويىنشا ومبى ورمانشىلىعىندا قىزمەت اتقارۋمەن قاتار، سول قالادان شىعاتىن «ستەپنوي كراي» گازەتiندە ساياسي شولۋشى بولادى. ماركسيزم يدەياسىن ناسيحاتتۋشى رەتiندە بۇكiل دالا ولكەسi مەن سiبiر وڭiرiنە كەڭiنەن تانىلادى. 1896-1901 جىلدار ارالىعىندا «ششەربينا ەكسپەديتسياسى»، 1902-1903 جىلدارى «شۆەتسوۆ ەكسپەديتسياسى» قازاقتىڭ جەر-سۋىن، تۇرمىس-تiرشiلiگiن، شارۋاشىلىعىن زەرتتەپ، ءتورت تۇلiك مالىن ەسەپكە الادى. وسى ەكi ەكسپەديتسيانىڭ جۇمىسىن ساراپتاعان ءاليحان بوكەيحان قازاق قوعامىن ءتول مادەنيەتiنiڭ ەرەكشەلiگi, الەۋمەتتiك قۇرامى جاعىنان دا، شارۋاشىلىعى تۇرعىسىنان دا تاپقا جiكتەۋگە بولمايتىنىنا كوز جەتكiزiپ، ماركسيزممەن بiرجولا قوش ايتىسادى. 1910 جىلى سانكت-پەتەربوردا باسىلىپ شىققان «قازاقتار» وچەركiندە اتاپ كورسەتكەندەي، ءوزi تاربيەلەپ وسiرگەن «الاش» زيالىلارىن باستاپ ءاليحان قازاق ەلiن باتىس ەۋروپا وركەنيەتi دەڭگەيiنە جەتكiزۋدi تۇپكiلiكتi ماقسات ەتiپ الدى. وسى ماقساتقا ول مادەنيەتi مەن الەۋمەتتiك-ەكونوميكالىق بولمىسى جاعىنان قازاققا بiرتابان جاقىن جاپونداردىڭ ايگiلi «مەيدزي توڭكەرiسi» تاجiريبەسiن دەن قويا زەرتتەدi.
«مەيدزي توڭكەرiسi» نەمەسە «مەيدزي جاڭعىرۋى» دەپ جاپونيانى ارتتا قالعان اگرارلىق ەلدەن 21 جىلدىڭ iشiندە الەمنiڭ جەتەكشi مەملەكەتiنiڭ بiرiنە اينالدىرعان 1868-1889 جىلدار ارالىعىندا iسكە اسىرىلعان ساياسي، اسكەري جانە الەۋمەتتiك-ەكونوميكالىق رەفورمالاردىڭ جيىنتىعىن ايتادى. «مەيدزي» ساياساتىنىڭ ناتيجەسiندە قازiرگi جاپون ۇلتتىق مەملەكەتi مەن بiرەگەي جاپون ۇلتى قالىپتاستى. سەگۋندار ۇستەمدiك ەتكەن مەملەكەتتiك بيلiكتiڭ سامۋراي جۇيەسiنەن تiكەلەي يمپەراتور مەن ول جاساقتاعان ۇكiمەت باسقاراتىن جۇيەگە كوشتi. «مەيدزي جاڭعىرۋى» iسكە اسىرىلعان جىلدارى جاپونداردىڭ ءداستۇرلi تۇرمىس-تiرشiلiگi تۇبەگەيلi بۇزىلىپ، ەلدە جەدەل تۇردە باتىس وركەنيەتiنiڭ جەتiستiكتەرi ەنگiزiلدi. تۇراقتى ارميا قۇرىلىپ، قارۋ-جاراق پەن سوعىس تەحنيكاسىنىڭ، سوعىس تاكتيكاسىنىڭ ەڭ ۇزدiك ۇلگiلەرiمەن قارۋلاندى. تەرەڭ رەفورمالار جاپون قوعامىنىڭ الەۋمەتتiك، جەر، قارجى-سالىق، اعارتۋ-بiلiم بەرۋ سالالارىن دا قامتىپ، ۇلتتىق ەكونوميكانى دامىتۋدىڭ ەڭ ۇزدiك تەحنولوگيالارعا نەگiزدەلگەن ونەركاسiپتiك جولىنا ءتۇستi.
«مەيدزي توڭكەرiسiنiڭ» تاريحىن زەرتتەگەندە ءاليحان تۋعان ەلiنە جاپون تاجiريبەسiن اينىتپاي قولدانۋدى جوسپارلاعان جوق، ول مۇمكiن دە ەمەس ەدi. ونىڭ كوزقاراسىنشا، بiرiنشiدەن، جاپوندار 1868 جىلعا دەيiن قازاق ەلi سياقتى ارتتا قالعان اگرارلىق ەل بولسا دا، تاۋەلسiز دەربەس مەملەكەت بولدى دا، جوسپارلاعان تۇبەگەيلi رەفورمالارىن سىرتقى كۇشتەردiڭ ىقپالىنسىز، ارالاسۋىنسىز جۇزەگە اسىرا الدى. قازاق ەلi بولسا رەسەي يمپەرياسىنىڭ ەزگiسiندە وتىردى. سول سەبەپتi ءاليحان «الاش» قوزعالىسىنىڭ ستراتەگيالىق ماقساتتارىنىڭ بiر بولiگiن ۇلتتىق اۆتونوميا قۇرماي تۇرىپ-اق پاتشالىق رەسەي تۇسىندا ورىس وپپوزيتسياسىنىڭ كومەگiمەن جۇزەگە اسىرۋدى كوزدەدi. ۇلت-ازاتتىق قوزعالىستىڭ ستراتەگيالىق ماقساتتارىنىڭ دەنi 1905 جىلعى «قارقارالى پەتيتسياسىندا» كورiنiس تاپتى. ءاليحاننىڭ 1905 جىلى رەسەيدەگi ەڭ iرi ءارi ىقپالدى كونستيتۋتسيالىق-دەموكراتيالىق پارتياسىنا،
I جانە II مەملەكەتتiك دۋمالار كۇشپەن تاراتىلىپ، 1905-1907 جىلدار توڭكەرiسi جەڭiلiس تاپقان سوڭ وپپوزيتسيالىق كۇشتەردi بiرiكتiرiپ، سامودەرجاۆيەنi قۇلاتۋعا جۇمىلدىرۋ ماقساتىندا قۇرىلعان اسا قۇپيا ماسون ۇيىمىنا كiرۋiنiڭ باستى سىرى دا وسىندا بولاتىن. «الاش» ستراتەگياسىنا سايكەس پروگرەسشiل ورىس پارتيالارى مەن ماسون ۇيىمىنىڭ كۇشتەرiمەن سامودەرجاۆيەنi قۇلاتقان 1917 جىلعى اقپان توڭكەرiسiنiڭ iزiنشە ءاليحان كادەت پارتياسىمەن دە، ماسون لوجاسىمەن دە قوشتاسىپ، «الاش» پارتياسىن قۇردى.
ايتسە دە، ءاليحان اقپان توڭكەرiسiنە دەيiن ءوزiنiڭ جاقىن ۇزەڭگiلەستەرiمەن مادەنيەت، وقۋ-اعارتۋ سالاسىنداعى رەفورمالارىن باستاپ، جارتىلاي iسكە اسىرىپ تا ۇلگەردi. «قيامەتكە شەيiن قازاق قازاق بولىپ جاساماق. وسى عاسىرداعى الەم جارىعىنا قازاق كوزiن اشىپ، بەتiن تۇزەسە، ءوزiنiڭ قازاقشىلىعىن جوعالتپاعانداي جانە ءوزiمiزدiڭ شارق ادەتiنە ىڭعايلى قىلىپ «قازاق مادەنيەتiن» (كازاحسكايا كۋلتۋرا) قۇرىپ، بiر جاعىنان «قازاق ادەبيەتiن» (كازاحسكايا ليتەراتۋرا) تۇرعىزىپ، قازاقشىلىعىن ساقتاماقشى» دەدi ءاليحان بوكەيحان «قازاق تاريحى» اتتى ماقالاسىندا.
وعان قوسا الاش كوسەمi 1904 جىلدان باستاپ تۋعان ەلiنە جەرگiلiكتi ءوزiن-ءوزi باسقارۋ جۇيەسi – زەمستۆونى ەنگiزۋ ءۇشiن كۇرەستi. 1906 جىلى I مەملەكەتتiك دۋماعا سايلانعاندا ءاليحان زەمستۆو ەنگiزۋ، قازاق يەلەنiپ وتىرعان جەردi قازاقتىڭ قاۋىمدىق مەنشiگiنە بەرۋ، قازاقتى اسكەري قىزمەتكە تارتۋ، iس قاعازدارىن قازاق تiلiندە جۇرگiزۋ، قازاق مەكتەپ-مەدرەسەلەرiندە انا تiلiندە وقىتۋ تۋرالى بiرقاتار زاڭ جوباسىن دايىنداپ قويعان ەدi. ونىڭ زەمستۆو ەنگiزبەك ويىنىڭ استارىندا، بiرiنشiدەن، اتا-بابا جەرiن زەمستۆونىڭ قاراۋىنا بەرiپ، كەلiمسەكتەردiڭ اعىنىن تەجەۋ بولسا، ەكiنشiدەن، قازاق مەملەكەتiنiڭ قۇرىلىسىن ونىڭ بەرiك نەگiزiن (فۋندامەنتiن) قالاۋدان، ياعني جەرگiلiكتi ينفراقۇرىلىمنىڭ نەگiزiن قالاپ، دامىتۋدان باستاۋدى كوزدەدi. «زەمستۆو – جۇرت ءوزi سايلاپ قوياتىن ءماجiلiس مەكەمە. جۇرتتىڭ كوزi, جاناشىرى، كۇزەتشiسi, قامقورى، قورعاۋشىسى. تۇرمىس-تiرشiلiكتە زەمستۆو بيلەمەيتiن iس بولمايدى... زەمستۆو قويما-سكلاد جاساپ، جۇرتقا ارزانعا ەگiن وراتىن، پiشەن شاباتىن سايمان الىپ بەرەدi... وسى كۇندە مۇحيتقا شاتىر بولاتىن، تەمiر ساتاتىن زەمستۆو سويۋزى بار. زەمستۆو قولىندا سوت بولادى. سۋديانى زەمستۆو سايلاپ قويادى. ميليتسيانى زەمستۆو جالداپ قويادى. زەمستۆو جول تۇزەيدi, كوپiر سالادى، ارىق قازدىرادى، سۋ باسقان پiشەندiكتi قۇرعاتادى. زەمستۆو ەگiندi, مالدى ستراحوۆانيە قىلادى. جۇرتتىڭ ءوز تiزگiنi وزiنە كەلدi دەگەن مiنە، وسى» دەپ جازدى قىر بالاسى الاش اۆتونومياسىن جاريالاۋدىڭ ءدال قارساڭىندا. ال، «الاش» پارتياسىنىڭ جارعىسىندا جەر مەن زەمستۆو تۋراسىندا بىلاي دەلiنەدi: «جەر زاكونىندا جەر ساتۋ دەگەن بولماۋ، اركiم ءوزi پايدالانۋ. پايداسىنان ارتىق جەر ساتىلماي، زەمستۆوعا الىنۋ. جەردiڭ كەنi, استىعى، بايلىعى قازىنانiكi بولىپ، بيلiگi زەمستۆو قولىندا بولۋ». ۇشiنشiدەن، ءاليحان زەمستۆونى – مەملەكەت قايراتكەرلەرiن تاربيەلەۋ مەكتەبi دەپ قاراستىردى. رەسەيدiڭ حح عاسىر باسىنداعى كورنەكتi مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرلەرiنiڭ دەنi زەمستۆولاردان ءوسiپ شىققان ەدi. قازاقتى اسكەري قىزمەتتەن بوساتقان ورىس پاتشاسىنىڭ 1834 جىلى بەرگەن گراموتاسىن (زاڭدىق كۇشi بار) بۇزۋ ارقىلى ءوز حالقىنا اسكەري بورىش وتەۋ مiندەتiن جۇكتەمەك بولعان ءاليحان قازاقتىڭ تۇراقتى ۇلتتىق ارمياسىن قۇرۋدى كوزدەدi. الايدا، تاريحتان ءمالiم، قازاق ولكەسiنە زەمستۆو پاتشانى قۇلاتقان 1917 جىلعى اقپان توڭكەرiسiنەن كەيiن ەنگiزiلە باستاسا، ۇلتتىق ارميا قۇرۋ – الاش اۆتونومياسىن جاريالاعان سوڭ عانا قولعا الىندى.ء اليحاننىڭ «مەيدزي جاڭعىرۋى» تاجiريبەسiن ءوز ەلiندە وزگەرiسسiز قولدانعىسى كەلمەۋiنiڭ تاعى ەكi سىرى بار-دى. بiرiنشiسi, التى الاش كوسەمi قازاق پەن جاپون سالت-ءداستۇر، مادەنيەتتەرiنiڭ، ۇستانعان شارۋاشىلىقتارىنىڭ وزiندiك، قايتالانباس ەرەكشەلiكتەرiن ەسكەردi. ەكiنشiسi, جاپونيا مونارحيالىق بيلiكتi ساقتاپ قالدى.
ال، ءاليحان بوكەيحان ساياسي كوزقاراسى بويىنشا قازاقتان شىققان تۇڭعىش شىنايى دەموكرات، ليبەرال بولاتىن. 1917 جىلدىڭ 13 جەلتوقسانىندا ءاليحان وزiمەن بiرگە الاش اۆتونومياسىنىڭ توراعالىعىنا II دۋمانىڭ دەپۋتاتى باقىتكەرەي قۇلمانۇلى مەن زاڭگەر ايدارحان تۇرلىبايۇلىنىڭ داۋىسقا تۇسكەنiن قالاپ، شىنايى دەموكراتيالىق سايلاۋدا باسىم داۋىسپەن جەڭiسكە جەتكەنi ءمالiم. ءاليحان بوكەيحاننىڭ بۇل ارەكەتiنەن قازاقستاندا دەموكراتيالىق سايلاۋ ءداستۇرiنiڭ نەگiزiن قالاعىسى كەلگەنi بايقالادى. «الاش» پارتياسىنىڭ جارعىسىنا سايكەس، 1917 جىلدىڭ 13 جەلتوقسانىندا قۇرىلعان الاش اۆتونومياسى پارلامەنتتiك رەسپۋبليكا بولىپ دۇنيەگە كەلگەن-دi.
«قازاق» جانە «سارىارقا» گازەتتەرiندە 1917 جىلدىڭ قازان ايىندا باسىلعان «جالپى سiبiر سيەزi» اتتى ماقالاسىندا «اۆتونوميا بولعان – ءوز الدىنا مەملەكەت بولعان. پرەزيدەنت حالىقتى مينيسترلەر ارقىلى باعۋ، ول مينيسترلەر «ۋچرەديتەلنوە سوبرانيە» مەن «گوسۋدارستۆەننايا دۋما» الدىندا جاۋاپتى بولۋ. دەپۋتاتتار تەگiس، تەڭ، توتە ءھام قۇپيا سايلاۋمەن بولادى. سايلاۋ حاقىندا قان، دiن، ەركەك-ايەل تالعاۋسىز بولادى، – دەپ ءتۇسiندiردi «مەملەكەت بولىپ iس اتقارۋ وڭاي ەمەس» دەگەن ماقالاسىندا. الاش اۆتونومياسىنىڭ زامانىنان وزىق تۋعان تاعى بiر ەرەكشەلiگi ول – دiن iستەرi مەملەكەتتەن بولiنگەن زايىرلى، بiرتۇتاس (ۋنيتارلىق) دەموكراتيالىق مەملەكەت بولدى. دiندi مەملەكەت iستەرiنەن بولگەندە ءاليحان بوكەيحان مەملەكەتتiڭ گۇلدەنۋiن، دiننiڭ دە اياقاستى بولماۋىن ماقسات ەتتi. الاش كوسەمi جەردi جەكەمەنشiككە بەرۋگە ءۇزiلدi-كەسiلدi قارسى بولىپ، قاۋىمداستىق مەنشiككە بەرiلۋiن قولدادى. ونىڭ سىرىن «بiزدiڭ قازاق جەردi مەنشiكتi قىلىپ السا، باشقۇرتشا كورشi مۇجىققا ساتىپ، بiراز جىلدا سىپىرىلىپ، جالاڭاش شىعا كەلەدi!» دەپ ءتۇسiندiردi.ء اليحان بوكەيحان الاشتى اۆتونوميا دەپ جاريالاعانىمەن، قازاقتىڭ تاياۋ بولاشاقتا تولىق تاۋەلسiزدiگiن الىپ، دەربەس مەملەكەت بولاتىنىنا كۇمان كەلتiرمەدi. ونى «جالپى سiبiر سيەزi» ماقالاسىنداعى مىنا جولدارىنان كورەمiز: «قازاق ۇلتى... سiبiر اۆتونومياسىنا ۋاقىتشا قوسىلادى. وزدەرi, بiز ەندi ءبولiنiپ، ءوز الدىمىزعا اۆتونوميا بولامىز دەگەن كۇنi بوسانىپ، اۆتونوميا بولادى دەپ. بيىل جازداي بولعان كوميتەت سايلاۋلارى، بiزدiڭ قازاق ءوزiن-ءوزi بيلەگەندە iستەگەن iستەرi كورسەتiپ تۇر: iس اتقاراتىن ازاماتتىڭ ازدىعىن، جالپى جۇرتتىڭ قاراڭعىلىعىن بiز ويلادىق، اۋەلi سiبiرگە سۇيەنiپ، تاسىمالداپ، جالعاسىپ، كوشiپ كەتەلiك; جiپ جالعاپ، زور مەملەكەت كورنەۋiنەن قۇتىلىپ اپ، وتاۋ بولىپ سوڭىنان بولiنەلiك دەپ».
بۇل جەردە الاش كوسەمiنiڭ «زور مەملەكەت» دەپ وتارشىل رەسەي يمپەرياسىن ايتىپ وتىرعانى تۇسiنiكتi بولسا كەرەك. ءاليحان قازاقتىڭ رەسەيدەن ءبولiنۋ مۇمكiندiگiن ايتپاعاندا، تiپتi ونىڭ قۇرامىندا ۇلتتىق اۆتونوميا الۋىنا دا ەندi, تiپتi ورىس دەموكراتتارىنىڭ قارسىلىعىنا تاپ بولاتىنىن جاقسى سەزدi. سول سەبەپتi ول «الاش» پارتياسىنىڭ جارعىسىنا «رەتi كەلسە، قازاق اۆتونومياسى سىبايلاس جۇرتتارمەن (ياعني، باشقۇرت، تاتار، قىرعىز) ازiرگە بiرلەسە بولۋى، رەتi كەلمەسە – بiردەن-اق ءوز الدىنا جەكە بولۋىن...» دەگەن جولداردى كiرگiزدi. 1937 جىلدىڭ 6 تامىزىندا ماسكەۋدiڭ بۋتىركا تۇرمەسiندە وگپۋ تەرگەۋشiسiنە بەرگەن جاۋابىندا ول بىلاي دەپ اتاپ كورسەتتi: «بiزدiڭ «الاش» پارتيامىز باسقا ۇلتتىق پارتيالارمەن (تاتارستان، باشقۇرستان جانە ت.ب.) ساياسي بلوك قۇردى. قۇرىلتاي جينالىسىنان ورىستىڭ بۋرجۋازيالىق پارتيالارىمەن ۋاجگە كەلە وتىرىپ رەسەي بۋرجۋازيالىق-دەموكراتيالىق مەملەكەتiنiڭ قۇرامىندا ۇلتتىق وبلىستاردىڭ اۆتونومياسىن بiرiگiپ تالاپ ەتۋ – وسى بiرiگۋدiڭ باستى ماقساتى بولدى». 1917 جىلعى اقپان توڭكەرiسiنەن سوڭ قۇرىلعان ۋاقىتشا ۇكiمەتتiڭ دە، ونى قۇلاتىپ، بيلiكتi باسىپ العان بولشەۆيكتiك بيلiكتiڭ دە بۇرىنعى وتارشىل يمپەريا قۇرامىنداعى تۇركi مۇسىلمان حالىقتارىنىڭ بiرiگiپ ورتاق مەملەكەت قۇرۋىنان قاتتى سەسكەنگەنi جاسىرىن ەمەس. مiنە، وسى جايتتى جاقسى بiلگەن ءاليحان وگپۋ تەرگەۋشiسi الدىندا اعىنان جارىلا قويماعانىن اشىق ايتۋ كەرەك. اشىعىنا كەلگەندە، ءاليحان رەسەي يمپەرياسىنىڭ وتارلىعىندا بولعان تۇركi-مۇسىلمان حالىقتارىنىڭ بiرتۇتاس مەملەكەتiن قۇرۋدى ۇسىنىپ، ورىستىڭ توڭكەرiسشiل دەموكراتتارىن شوشىتىپ الماس ءۇشiن ونى «رەسەيدiڭ شىعىس مۇسىلماندارى فەدەراتسياسى» دەپ اتاۋدى ۇسىنادى. ول تۋرالى 1917-1919 جىلدارعى باشقۇرت اۆتونومياسىنىڭ توراعاسى احمەت زاكي ۆاليدوۆ ءوزiنiڭ تۇركيادا جارىق كورگەن ەستەلiكتەرiندە جازىپ قالدىردى. ونىڭ وسى ەستەلiكتەرiنەن تۋاتىن تاعى بiر ماڭىزدى قورىتىندى: 1917 جىلدىڭ قاراشاسىندا قوقان قالاسىندا قۇرىلعان، تاريحتان «قوقاند اۆتونومياسى» دەگەن اتاۋمەن بەلگiلi تۇركiستان مۇحتارياتى دا ءاليحاننىڭ تاپسىرماسىمەن قۇرىلعان بولىپ شىعادى.ء اليحان بوكەيحان جاپونداردىڭ تاجiريبەسiن ۇلگi ەتە وتىرىپ، قازاق ەلiن قىسقا ۋاقىتتىڭ iشiندە مادەنيەتi مەن ەكونوميكاسى وركەندەگەن الەمدەگi جەتەكشi مەملەكەتتەردiڭ قاتارىنا جەتكiزۋدi ويلادى. ونىڭ كامiل سەنiمiنشە، قازاق ەلiنiڭ دۇنيە جۇزiندەگi قۋاتتى اگروونەركاسiپتiك مەملەكەتكە اينالاتىنداي زور الەۋەتi بار. «قازاق» گازەتiندەگi ماقالاسىندا ول حالقىنا وتىرىقشىلىق تۇرمىسقا كوشiپ، قولىنان كەلەتiن ەڭ جاقسى كاسiبi – مال شارۋاشىلىعىن وركەندەتۋدەن باستاۋدى ۇسىنادى: «ەۋروپادا شۆەيتساريا جۇرتى جەرi تۇركiستان، التاي، الاتاۋداي عۇمىرىندا قار كەتپەيتiن بيiك تاۋ، مالعا جاقسى، ەگiنگە جامان، ادامى وتىرىقشى بولىپ قالادا وتىر، شارۋاسى مال باعۋ. جەر از بولعان سوڭ مالدىڭ باسىن ازايتىپ، سۇيەگiن اسىل قىلىپ مال باعىپ تiرشiلiك قىلىپ وتىر».
الاش كوسەمi قازاقتى ەگiن، مال شارۋاشىلىعىن جەدەل دامىتۋ ءۇشiن كووپەراتيۆكە بiرiگۋگە شاقىردى. وعان ۇلگi رەتiندە ءاليحان تاعى بiر ەۋروپا ەلiنiڭ ۇزدiك تاجiريبەسiن كەلتiرەدi. 1924 جىلى «اق جول» گازەتiندە شىققان ماقالاسىندا «دانيا – ەۋروپاداعى كiشكەنە مەملەكەتتەردiڭ بiرi. جەرi بiزدiڭ قازاقتىڭ بiر ويازىنىڭ جەرiنەن از، ادامى – ورتاشا ەكi وبلىستىڭ ەلiندەي. دانيادا جالپى جۇرتتىڭ كۇنەلتكەنi – ەگiن سالۋ مەن مال باعۋ... جالپى ەلدiڭ بiلiمi مولدىعىنان، كاپەراتيپكە سۇيەنiپ iستەگەندiگiنەن بايلىق دانيا ەلiنە كۇيەدەي جاققان. بiزدiڭ رەسەي مۇجىعىنان دانيا مۇجىعى 19,5 ەسە باي. بiزدiڭ رەسەي مۇجىعى ولاق ەگiنشi, دانيا مۇجىعى شەبەر مالشى كەلەدi... بiزدiڭ قازاققا قازiرگi كەزدە بالاسىن وقىتاتىن مەكتەپ، جەرiن گۇلدەتەتiن سۋ، ەلگە قىزمەت قىلاتىن... ماي الاتىن، ءجۇن جۋاتىن، تەرi يلەيتiن، ەت ساتاتىن، مال وسiرەتiن، ەگiن سالاتىن كاپەراتيپ كەرەك» دەپ جازدى.ء اليحان ۇلتتىق ەكونوميكانىڭ اۋىر ونەركاسiپ سالاسىن تۇرعىزىپ دامىتۋ قازاق ەلiندە جەرگiلiكتi ءوزiن-ءوزi باسقارۋ جۇيەسi – زەمستۆونى ەنگiزۋ قاجەت دەپ سانادى: «سوقاسىز، شالعىسىز، ماشيناسىز قازاق بولمايدى. كوپ زەمستۆو قوسىلىپ، كۇرمەلiپ، سويۋز بولىپ زاۆود اشپاق. كەرەك-جاراقتى وسى زاۆودتا iستەتپەك». «گاپ ەگiن سالعاندا، مال باققاندا عانا ەمەس: ەگiن سال، مال باق، كەن قاز، بiراق – شەبەر بول!» دەپ ۇندەدi سوڭىنا ەرگەن التى الاش حالقىن ءاليحان بوكەيحان.
سۇلتان حان اققۇلى،
PhD, ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتi
«الاش» عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى.
ماتەريال 0rg.kz سايتىنان الىندى
