Álıhan Bókeıhan Meıdzı baǵdarlamasyn júzege asyrýdyń nátıjesinde artta qalǵan agrarlyq elden 21 jylda álemniń eń damyǵan memleketine aınalǵan Japonııanyń tájirıbesin úlgi etip, Alash memleketin 20-25 jylda álemniń tórine jetkizýdi josparlady. Alash kósemi japondardyń tájirıbesin qazaq eline sol qalpynda ornata salmaı, halqynyń ózindik mádenıeti men salt-dástúriniń negizin saqtaı otyryp jetildirýdi kózdedi.
HH ǵasyrdyń jıyrmasynshy jyldarynda «Álıhan qazaqty «Alash» urany men týynyń astyna toptastyryp, birtutas Alash ultyn qalyptastyrdy, qazirgi qazaq ultynyń atasy boldy» degen pikir ashyq aıtylatyn. Alash qaıratkerleriniń biri Qoshke Kemeńgeruly 1924 jyly «Qazaq tarıhynan» atty ocherkinde: «Úkimettiń qara qýǵyn jasaǵan kúnderinde aıdaýyna da, abaqtysyna da shydap, el úshin basyn qurban qylǵan at tóbelindeı ǵana top boldy. Bul topty baýlyǵan – Álıhan. Álıhannyń qazaq eline istegen tarıhı qyzmeti: ádebı til týýyna sebep boldy, ózine ergen topty dinı fanatızmge qarsy tárbıeledi. Budan baryp tatardan irgesin aýlaq salǵan qazaq ulty týdy» dep jazdy. Stýdent kezinde marksızm ıdeıasyn tereń meńgergen Álıhan 1895-1897 jyldary óz mamandyǵy boıynsha Omby ormanshylyǵynda qyzmet atqarýmen qatar, sol qaladan shyǵatyn «Stepnoı kraı» gazetinde saıası sholýshy bolady. Marksızm ıdeıasyn nasıhattýshy retinde búkil Dala ólkesi men Sibir óńirine keńinen tanylady. 1896-1901 jyldar aralyǵynda «erbına ekspedıııasy», 1902-1903 jyldary «Shveov ekspedıııasy» qazaqtyń jer-sýyn, turmys-tirshiligin, sharýashylyǵyn zerttep, tórt túlik malyn esepke alady. Osy eki ekspedıııanyń jumysyn saraptaǵan Álıhan Bókeıhan qazaq qoǵamyn tól mádenıetiniń ereksheligi, áleýmettik quramy jaǵynan da, sharýashylyǵy turǵysynan da tapqa jikteýge bolmaıtynyna kóz jetkizip, marksızmmen birjola qosh aıtysady. 1910 jyly Sankt-Peterborda basylyp shyqqan «Qazaqtar» ocherkinde atap kórsetkendeı, ózi tárbıelep ósirgen «Alash» zııalylaryn bastap Álıhan qazaq elin Batys Eýropa órkenıeti deńgeıine jetkizýdi túpkilikti maqsat etip aldy. Osy maqsatqa ol mádenıeti men áleýmettik-ekonomıkalyq bolmysy jaǵynan qazaqqa birtaban jaqyn japondardyń áıgili «Meıdzı tóńkerisi» tájirıbesin den qoıa zerttedi.
«Meıdzı tóńkerisi» nemese «Meıdzı jańǵyrýy» dep Japonııany artta qalǵan agrarlyq elden 21 jyldyń ishinde álemniń jetekshi memleketiniń birine aınaldyrǵan 1868-1889 jyldar aralyǵynda iske asyrylǵan saıası, áskerı jáne áleýmettik-ekonomıkalyq reformalardyń jıyntyǵyn aıtady. «Meıdzı» saıasatynyń nátıjesinde qazirgi japon ulttyq memleketi men biregeı japon ulty qalyptasty. Segýndar ústemdik etken memlekettik bıliktiń samýraı júıesinen tikeleı ımperator men ol jasaqtaǵan úkimet basqaratyn júıege kóshti. «Meıdzı jańǵyrýy» iske asyrylǵan jyldary japondardyń dástúrli turmys-tirshiligi túbegeıli buzylyp, elde jedel túrde Batys órkenıetiniń jetistikteri engizildi. Turaqty armııa qurylyp, qarý-jaraq pen soǵys tehnıkasynyń, soǵys taktıkasynyń eń úzdik úlgilerimen qarýlandy. Tereń reformalar japon qoǵamynyń áleýmettik, jer, qarjy-salyq, aǵartý-bilim berý salalaryn da qamtyp, ulttyq ekonomıkany damytýdyń eń úzdik tehnologııalarǵa negizdelgen ónerkásiptik jolyna tústi.
«Meıdzı tóńkerisiniń» tarıhyn zerttegende Álıhan týǵan eline japon tájirıbesin aınytpaı qoldanýdy josparlaǵan joq, ol múmkin de emes edi. Onyń kózqarasynsha, birinshiden, japondar 1868 jylǵa deıin qazaq eli sııaqty artta qalǵan agrarlyq el bolsa da, táýelsiz derbes memleket boldy da, josparlaǵan túbegeıli reformalaryn syrtqy kúshterdiń yqpalynsyz, aralasýynsyz júzege asyra aldy. Qazaq eli bolsa Reseı ımperııasynyń ezgisinde otyrdy. Sol sebepti Álıhan «Alash» qozǵalysynyń strategııalyq maqsattarynyń bir bóligin ulttyq avtonomııa qurmaı turyp-aq patshalyq Reseı tusynda orys oppozıııasynyń kómegimen júzege asyrýdy kózdedi. Ult-azattyq qozǵalystyń strategııalyq maqsattarynyń deni 1905 jylǵy «Qarqaraly petıııasynda» kórinis tapty. Álıhannyń 1905 jyly Reseıdegi eń iri ári yqpaldy konstıtýııalyq-demokratııalyq partııasyna,
I jáne II Memlekettik dýmalar kúshpen taratylyp, 1905-1907 jyldar tóńkerisi jeńilis tapqan soń oppozıııalyq kúshterdi biriktirip, samoderjavıeni qulatýǵa jumyldyrý maqsatynda qurylǵan asa qupııa mason uıymyna kirýiniń basty syry da osynda bolatyn. «Alash» strategııasyna sáıkes progresshil orys partııalary men mason uıymynyń kúshterimen samoderjavıeni qulatqan 1917 jylǵy aqpan tóńkerisiniń izinshe Álıhan kadet partııasymen de, mason lojasymen de qoshtasyp, «Alash» partııasyn qurdy.
Áıtse de, Álıhan aqpan tóńkerisine deıin óziniń jaqyn úzeńgilesterimen mádenıet, oqý-aǵartý salasyndaǵy reformalaryn bastap, jartylaı iske asyryp ta úlgerdi. «Qııametke sheıin qazaq qazaq bolyp jasamaq. Osy ǵasyrdaǵy álem jaryǵyna qazaq kózin ashyp, betin túzese, óziniń qazaqshylyǵyn joǵaltpaǵandaı jáne ózimizdiń sharq ádetine yńǵaıly qylyp «Qazaq mádenıetin» (Kazahskaıa kýltýra) quryp, bir jaǵynan «Qazaq ádebıetin» (Kazahskaıa lıteratýra) turǵyzyp, qazaqshylyǵyn saqtamaqshy» dedi Álıhan Bókeıhan «Qazaq tarıhy» atty maqalasynda.
Oǵan qosa Alash kósemi 1904 jyldan bastap týǵan eline jergilikti ózin-ózi basqarý júıesi – zemstvony engizý úshin kúresti. 1906 jyly I Memlekettik dýmaǵa saılanǵanda Álıhan zemstvo engizý, qazaq ıelenip otyrǵan jerdi qazaqtyń qaýymdyq menshigine berý, qazaqty áskerı qyzmetke tartý, is qaǵazdaryn qazaq tilinde júrgizý, qazaq mektep-medreselerinde ana tilinde oqytý týraly birqatar zań jobasyn daıyndap qoıǵan edi. Onyń zemstvo engizbek oıynyń astarynda, birinshiden, ata-baba jerin zemstvonyń qaraýyna berip, kelimsekterdiń aǵynyn tejeý bolsa, ekinshiden, qazaq memleketiniń qurylysyn onyń berik negizin (fýndamentin) qalaýdan, ıaǵnı jergilikti ınfraqurylymnyń negizin qalap, damytýdan bastaýdy kózdedi. «Zemstvo – jurt ózi saılap qoıatyn májilis mekeme. Jurttyń kózi, janashyry, kúzetshisi, qamqory, qorǵaýshysy. Turmys-tirshilikte zemstvo bılemeıtin is bolmaıdy... Zemstvo qoıma-sklad jasap, jurtqa arzanǵa egin oratyn, pishen shabatyn saıman alyp beredi... Osy kúnde muhıtqa shatyr bolatyn, temir satatyn zemstvo soıýzy bar. Zemstvo qolynda sot bolady. Sýdıany zemstvo saılap qoıady. Mılıııany zemstvo jaldap qoıady. Zemstvo jol túzeıdi, kópir salady, aryq qazdyrady, sý basqan pishendikti qurǵatady. Zemstvo egindi, maldy strahovanıe qylady. Jurttyń óz tizgini ózine keldi degen mine, osy» dep jazdy qyr balasy Alash avtonomııasyn jarııalaýdyń dál qarsańynda. Al, «Alash» partııasynyń jarǵysynda jer men zemstvo týrasynda bylaı delinedi: «Jer zakonynda jer satý degen bolmaý, árkim ózi paıdalaný. Paıdasynan artyq jer satylmaı, zemstvoǵa alyný. Jerdiń keni, astyǵy, baılyǵy qazynaniki bolyp, bıligi zemstvo qolynda bolý». Úshinshiden, Álıhan zemstvony – memleket qaıratkerlerin tárbıeleý mektebi dep qarastyrdy. Reseıdiń HH ǵasyr basyndaǵy kórnekti memleket jáne qoǵam qaıratkerleriniń deni zemstvolardan ósip shyqqan edi. Qazaqty áskerı qyzmetten bosatqan orys patshasynyń 1834 jyly bergen gramotasyn (zańdyq kúshi bar) buzý arqyly óz halqyna áskerı borysh óteý mindetin júktemek bolǵan Álıhan qazaqtyń turaqty ulttyq armııasyn qurýdy kózdedi. Alaıda, tarıhtan málim, Qazaq ólkesine zemstvo patshany qulatqan 1917 jylǵy aqpan tóńkerisinen keıin engizile bastasa, ulttyq armııa qurý – Alash avtonomııasyn jarııalaǵan soń ǵana qolǵa alyndy. Álıhannyń «Meıdzı jańǵyrýy» tájirıbesin óz elinde ózgerissiz qoldanǵysy kelmeýiniń taǵy eki syry bar-dy. Birinshisi, alty alash kósemi qazaq pen japon salt-dástúr, mádenıetteriniń, ustanǵan sharýashylyqtarynyń ózindik, qaıtalanbas erekshelikterin eskerdi. Ekinshisi, Japonııa monarhııalyq bılikti saqtap qaldy.
Al, Álıhan Bókeıhan saıası kózqarasy boıynsha qazaqtan shyqqan tuńǵysh shynaıy demokrat, lıberal bolatyn. 1917 jyldyń 13 jeltoqsanynda Álıhan ózimen birge Alash avtonomııasynyń tóraǵalyǵyna II Dýmanyń depýtaty Baqytkereı Qulmanuly men zańger Aıdarhan Turlybaıulynyń daýysqa túskenin qalap, shynaıy demokratııalyq saılaýda basym daýyspen jeńiske jetkeni málim. Álıhan Bókeıhannyń bul áreketinen Qazaqstanda demokratııalyq saılaý dástúriniń negizin qalaǵysy kelgeni baıqalady. «Alash» partııasynyń jarǵysyna sáıkes, 1917 jyldyń 13 jeltoqsanynda qurylǵan Alash avtonomııasy parlamenttik respýblıka bolyp dúnıege kelgen-di.
«Qazaq» jáne «Saryarqa» gazetterinde 1917 jyldyń qazan aıynda basylǵan «Jalpy sibir sıezi» atty maqalasynda «Avtonomııa bolǵan – óz aldyna memleket bolǵan. Prezıdent halyqty mınıstrler arqyly baǵý, ol mınıstrler «Ýchredıtelnoe sobranıe» men «Gosýdarstvennaıa Dýma» aldynda jaýapty bolý. Depýtattar tegis, teń, tóte hám qupııa saılaýmen bolady. Saılaý haqynda qan, din, erkek-áıel talǵaýsyz bolady, – dep túsindirdi «Memleket bolyp is atqarý ońaı emes» degen maqalasynda. Alash avtonomııasynyń zamanynan ozyq týǵan taǵy bir ereksheligi ol – din isteri memleketten bólingen zaıyrly, birtutas (ýnıtarlyq) demokratııalyq memleket boldy. Dindi memleket isterinen bólgende Álıhan Bókeıhan memlekettiń gúldenýin, dinniń de aıaqasty bolmaýyn maqsat etti. Alash kósemi jerdi jekemenshikke berýge úzildi-kesildi qarsy bolyp, qaýymdastyq menshikke berilýin qoldady. Onyń syryn «Bizdiń qazaq jerdi menshikti qylyp alsa, bashqurtsha kórshi mujyqqa satyp, biraz jylda sypyrylyp, jalańash shyǵa keledi!» dep túsindirdi. Álıhan Bókeıhan Alashty avtonomııa dep jarııalaǵanymen, qazaqtyń taıaý bolashaqta tolyq táýelsizdigin alyp, derbes memleket bolatynyna kúmán keltirmedi. Ony «Jalpy Sibir sıezi» maqalasyndaǵy myna joldarynan kóremiz: «Qazaq ulty... Sibir avtonomııasyna ýaqytsha qosylady. Ózderi, biz endi bólinip, óz aldymyzǵa avtonomııa bolamyz degen kúni bosanyp, avtonomııa bolady dep. Bıyl jazdaı bolǵan komıtet saılaýlary, bizdiń qazaq ózin-ózi bılegende istegen isteri kórsetip tur: is atqaratyn azamattyń azdyǵyn, jalpy jurttyń qarańǵylyǵyn biz oıladyq, áýeli Sibirge súıenip, tasymaldap, jalǵasyp, kóship ketelik; jip jalǵap, zor memleket kórneýinen qutylyp ap, otaý bolyp sońynan bólinelik dep».
Bul jerde Alash kóseminiń «zor memleket» dep otarshyl Reseı ımperııasyn aıtyp otyrǵany túsinikti bolsa kerek. Álıhan qazaqtyń Reseıden bóliný múmkindigin aıtpaǵanda, tipti onyń quramynda ulttyq avtonomııa alýyna da endi, tipti orys demokrattarynyń qarsylyǵyna tap bolatynyn jaqsy sezdi. Sol sebepti ol «Alash» partııasynyń jarǵysyna «reti kelse, Qazaq avtonomııasy sybaılas jurttarmen (ıaǵnı, bashqurt, tatar, qyrǵyz) ázirge birlese bolýy, reti kelmese – birden-aq óz aldyna jeke bolýyn...» degen joldardy kirgizdi. 1937 jyldyń 6 tamyzynda Máskeýdiń Býtyrka túrmesinde OGPÝ tergeýshisine bergen jaýabynda ol bylaı dep atap kórsetti: «Bizdiń «Alash» partııamyz basqa ulttyq partııalarmen (Tatarstan, Bashqurstan jáne t.b.) saıası blok qurdy. Quryltaı jınalysynan orystyń býrjýazııalyq partııalarymen ýájge kele otyryp Reseı býrjýazııalyq-demokratııalyq memleketiniń quramynda ulttyq oblystardyń avtonomııasyn birigip talap etý – osy birigýdiń basty maqsaty boldy». 1917 jylǵy aqpan tóńkerisinen soń qurylǵan Ýaqytsha úkimettiń de, ony qulatyp, bılikti basyp alǵan bolshevıktik bıliktiń de burynǵy otarshyl ımperııa quramyndaǵy túrki musylman halyqtarynyń birigip ortaq memleket qurýynan qatty seskengeni jasyryn emes. Mine, osy jaıtty jaqsy bilgen Álıhan OGPÝ tergeýshisi aldynda aǵynan jaryla qoımaǵanyn ashyq aıtý kerek. Ashyǵyna kelgende, Álıhan Reseı ımperııasynyń otarlyǵynda bolǵan túrki-musylman halyqtarynyń birtutas memleketin qurýdy usynyp, orystyń tóńkerisshil demokrattaryn shoshytyp almas úshin ony «Reseıdiń Shyǵys musylmandary federaııasy» dep ataýdy usynady. Ol týraly 1917-1919 jyldarǵy Bashqurt avtonomııasynyń tóraǵasy Ahmet Zakı Valıdov óziniń Túrkııada jaryq kórgen estelikterinde jazyp qaldyrdy. Onyń osy estelikterinen týatyn taǵy bir mańyzdy qorytyndy: 1917 jyldyń qarashasynda Qoqan qalasynda qurylǵan, tarıhtan «Qoqand avtonomııasy» degen ataýmen belgili Túrkistan muhtarııaty da Álıhannyń tapsyrmasymen qurylǵan bolyp shyǵady. Álıhan Bókeıhan japondardyń tájirıbesin úlgi ete otyryp, qazaq elin qysqa ýaqyttyń ishinde mádenıeti men ekonomıkasy órkendegen álemdegi jetekshi memleketterdiń qataryna jetkizýdi oılady. Onyń kámil seniminshe, qazaq eliniń dúnıe júzindegi qýatty agroónerkásiptik memleketke aınalatyndaı zor áleýeti bar. «Qazaq» gazetindegi maqalasynda ol halqyna otyryqshylyq turmysqa kóship, qolynan keletin eń jaqsy kásibi – mal sharýashylyǵyn órkendetýden bastaýdy usynady: «Eýropada Shveıarııa jurty jeri Túrkistan, Altaı, Alataýdaı ǵumyrynda qar ketpeıtin bıik taý, malǵa jaqsy, eginge jaman, adamy otyryqshy bolyp qalada otyr, sharýasy mal baǵý. Jer az bolǵan soń maldyń basyn azaıtyp, súıegin asyl qylyp mal baǵyp tirshilik qylyp otyr».
Alash kósemi qazaqty egin, mal sharýashylyǵyn jedel damytý úshin kooperatıvke birigýge shaqyrdy. Oǵan úlgi retinde Álıhan taǵy bir Eýropa eliniń úzdik tájirıbesin keltiredi. 1924 jyly «Aq jol» gazetinde shyqqan maqalasynda «Danııa – Eýropadaǵy kishkene memleketterdiń biri. Jeri bizdiń qazaqtyń bir oıazynyń jerinen az, adamy – ortasha eki oblystyń elindeı. Danııada jalpy jurttyń kúneltkeni – egin salý men mal baǵý... Jalpy eldiń bilimi moldyǵynan, káperatıpke súıenip istegendiginen baılyq Danııa eline kúıedeı jaqqan. Bizdiń Reseı mujyǵynan Danııa mujyǵy 19,5 ese baı. Bizdiń Reseı mujyǵy olaq eginshi, Danııa mujyǵy sheber malshy keledi... Bizdiń qazaqqa qazirgi kezde balasyn oqytatyn mektep, jerin gúldetetin sý, elge qyzmet qylatyn... maı alatyn, jún jýatyn, teri ıleıtin, et satatyn, mal ósiretin, egin salatyn káperatıp kerek» dep jazdy. Álıhan ulttyq ekonomıkanyń aýyr ónerkásip salasyn turǵyzyp damytý qazaq elinde jergilikti ózin-ózi basqarý júıesi – zemstvony engizý qajet dep sanady: «Soqasyz, shalǵysyz, mashınasyz qazaq bolmaıdy. Kóp zemstvo qosylyp, kúrmelip, soıýz bolyp zavod ashpaq. Kerek-jaraqty osy zavodta istetpek». «Gáp egin salǵanda, mal baqqanda ǵana emes: egin sal, mal baq, ken qaz, biraq – sheber bol!» dep úndedi sońyna ergen alty alash halqyn Álıhan Bókeıhan.
Sultan Han AQQULY,
PhD, Eýrazııa ulttyq ýnıversıteti
«Alash» ǵylymı-zertteý ınstıtýtynyń dırektory.
Materıal 0rg.kz saıtynan alyndy
