Älihan Bökeihan Meidzi baǧdarlamasyn jüzege asyrudyŋ nätijesinde artta qalǧan agrarlyq elden 21 jylda älemniŋ eŋ damyǧan memleketine ainalǧan Japoniianyŋ täjiribesin ülgi etip, Alaş memleketin 20-25 jylda älemniŋ törine jetkizudi josparlady. Alaş kösemi japondardyŋ täjiribesin qazaq eline sol qalpynda ornata salmai, halqynyŋ özindik mädenieti men salt-dästüriniŋ negizin saqtai otyryp jetildirudi közdedi.
HH ǧasyrdyŋ jiyrmasynşy jyldarynda «Älihan qazaqty «Alaş» ūrany men tuynyŋ astyna toptastyryp, birtūtas Alaş ūltyn qalyptastyrdy, qazirgi qazaq ūltynyŋ atasy boldy» degen pikir aşyq aitylatyn. Alaş qairatkerleriniŋ biri Qoşke Kemeŋgerūly 1924 jyly «Qazaq tarihynan» atty ocherkinde: «Ükimettiŋ qara quǧyn jasaǧan künderinde aidauyna da, abaqtysyna da şydap, el üşin basyn qūrban qylǧan at töbelindei ǧana top boldy. Būl topty baulyǧan – Älihan. Älihannyŋ qazaq eline istegen tarihi qyzmeti: ädebi til tuuyna sebep boldy, özine ergen topty dini fanatizmge qarsy tärbieledi. Būdan baryp tatardan irgesin aulaq salǧan qazaq ūlty tudy» dep jazdy. Student kezinde marksizm ideiasyn tereŋ meŋgergen Älihan 1895-1897 jyldary öz mamandyǧy boiynşa Omby ormanşylyǧynda qyzmet atqarumen qatar, sol qaladan şyǧatyn «Stepnoi krai» gazetinde saiasi şoluşy bolady. Marksizm ideiasyn nasihattuşy retinde bükil Dala ölkesi men Sibir öŋirine keŋinen tanylady. 1896-1901 jyldar aralyǧynda «Şerbina ekspedisiiasy», 1902-1903 jyldary «Şvesov ekspedisiiasy» qazaqtyŋ jer-suyn, tūrmys-tirşiligin, şaruaşylyǧyn zerttep, tört tülik malyn esepke alady. Osy eki ekspedisiianyŋ jūmysyn saraptaǧan Älihan Bökeihan qazaq qoǧamyn töl mädenietiniŋ erekşeligi, äleumettik qūramy jaǧynan da, şaruaşylyǧy tūrǧysynan da tapqa jikteuge bolmaitynyna köz jetkizip, marksizmmen birjola qoş aitysady. 1910 jyly Sankt-Peterborda basylyp şyqqan «Qazaqtar» ocherkinde atap körsetkendei, özi tärbielep ösirgen «Alaş» ziialylaryn bastap Älihan qazaq elin Batys Europa örkenieti deŋgeiine jetkizudi tüpkilikti maqsat etip aldy. Osy maqsatqa ol mädenieti men äleumettik-ekonomikalyq bolmysy jaǧynan qazaqqa birtaban jaqyn japondardyŋ äigili «Meidzi töŋkerisi» täjiribesin den qoia zerttedi.
«Meidzi töŋkerisi» nemese «Meidzi jaŋǧyruy» dep Japoniiany artta qalǧan agrarlyq elden 21 jyldyŋ işinde älemniŋ jetekşi memleketiniŋ birine ainaldyrǧan 1868-1889 jyldar aralyǧynda iske asyrylǧan saiasi, äskeri jäne äleumettik-ekonomikalyq reformalardyŋ jiyntyǧyn aitady. «Meidzi» saiasatynyŋ nätijesinde qazirgi japon ūlttyq memleketi men biregei japon ūlty qalyptasty. Segundar üstemdik etken memlekettik biliktiŋ samurai jüiesinen tikelei imperator men ol jasaqtaǧan ükimet basqaratyn jüiege köşti. «Meidzi jaŋǧyruy» iske asyrylǧan jyldary japondardyŋ dästürli tūrmys-tirşiligi tübegeili būzylyp, elde jedel türde Batys örkenietiniŋ jetistikteri engizildi. Tūraqty armiia qūrylyp, qaru-jaraq pen soǧys tehnikasynyŋ, soǧys taktikasynyŋ eŋ üzdik ülgilerimen qarulandy. Tereŋ reformalar japon qoǧamynyŋ äleumettik, jer, qarjy-salyq, aǧartu-bilim beru salalaryn da qamtyp, ūlttyq ekonomikany damytudyŋ eŋ üzdik tehnologiialarǧa negizdelgen önerkäsiptik jolyna tüsti.
«Meidzi töŋkerisiniŋ» tarihyn zerttegende Älihan tuǧan eline japon täjiribesin ainytpai qoldanudy josparlaǧan joq, ol mümkin de emes edi. Onyŋ közqarasynşa, birinşiden, japondar 1868 jylǧa deiin qazaq eli siiaqty artta qalǧan agrarlyq el bolsa da, täuelsiz derbes memleket boldy da, josparlaǧan tübegeili reformalaryn syrtqy küşterdiŋ yqpalynsyz, aralasuynsyz jüzege asyra aldy. Qazaq eli bolsa Resei imperiiasynyŋ ezgisinde otyrdy. Sol sebepti Älihan «Alaş» qozǧalysynyŋ strategiialyq maqsattarynyŋ bir böligin ūlttyq avtonomiia qūrmai tūryp-aq patşalyq Resei tūsynda orys oppozisiiasynyŋ kömegimen jüzege asyrudy közdedi. Ūlt-azattyq qozǧalystyŋ strategiialyq maqsattarynyŋ deni 1905 jylǧy «Qarqaraly petisiiasynda» körinis tapty. Älihannyŋ 1905 jyly Reseidegi eŋ iri äri yqpaldy konstitusiialyq-demokratiialyq partiiasyna,
I jäne II Memlekettik dumalar küşpen taratylyp, 1905-1907 jyldar töŋkerisi jeŋilis tapqan soŋ oppozisiialyq küşterdi biriktirip, samoderjavieni qūlatuǧa jūmyldyru maqsatynda qūrylǧan asa qūpiia mason ūiymyna kiruiniŋ basty syry da osynda bolatyn. «Alaş» strategiiasyna säikes progresşil orys partiialary men mason ūiymynyŋ küşterimen samoderjavieni qūlatqan 1917 jylǧy aqpan töŋkerisiniŋ izinşe Älihan kadet partiiasymen de, mason lojasymen de qoştasyp, «Alaş» partiiasyn qūrdy.
Äitse de, Älihan aqpan töŋkerisine deiin öziniŋ jaqyn üzeŋgilesterimen mädeniet, oqu-aǧartu salasyndaǧy reformalaryn bastap, jartylai iske asyryp ta ülgerdi. «Qiiametke şeiin qazaq qazaq bolyp jasamaq. Osy ǧasyrdaǧy älem jaryǧyna qazaq közin aşyp, betin tüzese, öziniŋ qazaqşylyǧyn joǧaltpaǧandai jäne özimizdiŋ şarq ädetine yŋǧaily qylyp «Qazaq mädenietin» (Kazahskaia kultura) qūryp, bir jaǧynan «Qazaq ädebietin» (Kazahskaia literatura) tūrǧyzyp, qazaqşylyǧyn saqtamaqşy» dedi Älihan Bökeihan «Qazaq tarihy» atty maqalasynda.
Oǧan qosa Alaş kösemi 1904 jyldan bastap tuǧan eline jergilikti özin-özi basqaru jüiesi – zemstvony engizu üşin küresti. 1906 jyly I Memlekettik dumaǧa sailanǧanda Älihan zemstvo engizu, qazaq ielenip otyrǧan jerdi qazaqtyŋ qauymdyq menşigine beru, qazaqty äskeri qyzmetke tartu, is qaǧazdaryn qazaq tilinde jürgizu, qazaq mektep-medreselerinde ana tilinde oqytu turaly birqatar zaŋ jobasyn daiyndap qoiǧan edi. Onyŋ zemstvo engizbek oiynyŋ astarynda, birinşiden, ata-baba jerin zemstvonyŋ qarauyna berip, kelimsekterdiŋ aǧynyn tejeu bolsa, ekinşiden, qazaq memleketiniŋ qūrylysyn onyŋ berik negizin (fundamentin) qalaudan, iaǧni jergilikti infraqūrylymnyŋ negizin qalap, damytudan bastaudy közdedi. «Zemstvo – jūrt özi sailap qoiatyn mäjilis mekeme. Jūrttyŋ közi, janaşyry, küzetşisi, qamqory, qorǧauşysy. Tūrmys-tirşilikte zemstvo bilemeitin is bolmaidy... Zemstvo qoima-sklad jasap, jūrtqa arzanǧa egin oratyn, pişen şabatyn saiman alyp beredi... Osy künde mūhitqa şatyr bolatyn, temir satatyn zemstvo soiuzy bar. Zemstvo qolynda sot bolady. Sudiany zemstvo sailap qoiady. Milisiiany zemstvo jaldap qoiady. Zemstvo jol tüzeidi, köpir salady, aryq qazdyrady, su basqan pişendikti qūrǧatady. Zemstvo egindi, maldy strahovanie qylady. Jūrttyŋ öz tizgini özine keldi degen mine, osy» dep jazdy qyr balasy Alaş avtonomiiasyn jariialaudyŋ däl qarsaŋynda. Al, «Alaş» partiiasynyŋ jarǧysynda jer men zemstvo turasynda bylai delinedi: «Jer zakonynda jer satu degen bolmau, ärkim özi paidalanu. Paidasynan artyq jer satylmai, zemstvoǧa alynu. Jerdiŋ keni, astyǧy, bailyǧy qazynaniki bolyp, biligi zemstvo qolynda bolu». Üşinşiden, Älihan zemstvony – memleket qairatkerlerin tärbieleu mektebi dep qarastyrdy. Reseidiŋ HH ǧasyr basyndaǧy körnekti memleket jäne qoǧam qairatkerleriniŋ deni zemstvolardan ösip şyqqan edi. Qazaqty äskeri qyzmetten bosatqan orys patşasynyŋ 1834 jyly bergen gramotasyn (zaŋdyq küşi bar) būzu arqyly öz halqyna äskeri boryş öteu mindetin jüktemek bolǧan Älihan qazaqtyŋ tūraqty ūlttyq armiiasyn qūrudy közdedi. Alaida, tarihtan mälim, Qazaq ölkesine zemstvo patşany qūlatqan 1917 jylǧy aqpan töŋkerisinen keiin engizile bastasa, ūlttyq armiia qūru – Alaş avtonomiiasyn jariialaǧan soŋ ǧana qolǧa alyndy. Älihannyŋ «Meidzi jaŋǧyruy» täjiribesin öz elinde özgerissiz qoldanǧysy kelmeuiniŋ taǧy eki syry bar-dy. Birinşisi, alty alaş kösemi qazaq pen japon salt-dästür, mädenietteriniŋ, ūstanǧan şaruaşylyqtarynyŋ özindik, qaitalanbas erekşelikterin eskerdi. Ekinşisi, Japoniia monarhiialyq bilikti saqtap qaldy.
Al, Älihan Bökeihan saiasi közqarasy boiynşa qazaqtan şyqqan tūŋǧyş şynaiy demokrat, liberal bolatyn. 1917 jyldyŋ 13 jeltoqsanynda Älihan özimen birge Alaş avtonomiiasynyŋ töraǧalyǧyna II Dumanyŋ deputaty Baqytkerei Qūlmanūly men zaŋger Aidarhan Tūrlybaiūlynyŋ dauysqa tüskenin qalap, şynaiy demokratiialyq sailauda basym dauyspen jeŋiske jetkeni mälim. Älihan Bökeihannyŋ būl äreketinen Qazaqstanda demokratiialyq sailau dästüriniŋ negizin qalaǧysy kelgeni baiqalady. «Alaş» partiiasynyŋ jarǧysyna säikes, 1917 jyldyŋ 13 jeltoqsanynda qūrylǧan Alaş avtonomiiasy parlamenttik respublika bolyp düniege kelgen-di.
«Qazaq» jäne «Saryarqa» gazetterinde 1917 jyldyŋ qazan aiynda basylǧan «Jalpy sibir siezi» atty maqalasynda «Avtonomiia bolǧan – öz aldyna memleket bolǧan. Prezident halyqty ministrler arqyly baǧu, ol ministrler «Uchreditelnoe sobranie» men «Gosudarstvennaia Duma» aldynda jauapty bolu. Deputattar tegis, teŋ, töte häm qūpiia sailaumen bolady. Sailau haqynda qan, din, erkek-äiel talǧausyz bolady, – dep tüsindirdi «Memleket bolyp is atqaru oŋai emes» degen maqalasynda. Alaş avtonomiiasynyŋ zamanynan ozyq tuǧan taǧy bir erekşeligi ol – din isteri memleketten bölingen zaiyrly, birtūtas (unitarlyq) demokratiialyq memleket boldy. Dindi memleket isterinen bölgende Älihan Bökeihan memlekettiŋ güldenuin, dinniŋ de aiaqasty bolmauyn maqsat etti. Alaş kösemi jerdi jekemenşikke beruge üzildi-kesildi qarsy bolyp, qauymdastyq menşikke beriluin qoldady. Onyŋ syryn «Bizdiŋ qazaq jerdi menşikti qylyp alsa, başqūrtşa körşi mūjyqqa satyp, biraz jylda sypyrylyp, jalaŋaş şyǧa keledi!» dep tüsindirdi. Älihan Bökeihan Alaşty avtonomiia dep jariialaǧanymen, qazaqtyŋ taiau bolaşaqta tolyq täuelsizdigin alyp, derbes memleket bolatynyna kümän keltirmedi. Ony «Jalpy Sibir siezi» maqalasyndaǧy myna joldarynan köremiz: «Qazaq ūlty... Sibir avtonomiiasyna uaqytşa qosylady. Özderi, biz endi bölinip, öz aldymyzǧa avtonomiia bolamyz degen küni bosanyp, avtonomiia bolady dep. Biyl jazdai bolǧan komitet sailaulary, bizdiŋ qazaq özin-özi bilegende istegen isteri körsetip tūr: is atqaratyn azamattyŋ azdyǧyn, jalpy jūrttyŋ qaraŋǧylyǧyn biz oiladyq, äueli Sibirge süienip, tasymaldap, jalǧasyp, köşip ketelik; jip jalǧap, zor memleket körneuinen qūtylyp ap, otau bolyp soŋynan bölinelik dep».
Būl jerde Alaş köseminiŋ «zor memleket» dep otarşyl Resei imperiiasyn aityp otyrǧany tüsinikti bolsa kerek. Älihan qazaqtyŋ Reseiden bölinu mümkindigin aitpaǧanda, tipti onyŋ qūramynda ūlttyq avtonomiia aluyna da endi, tipti orys demokrattarynyŋ qarsylyǧyna tap bolatynyn jaqsy sezdi. Sol sebepti ol «Alaş» partiiasynyŋ jarǧysyna «reti kelse, Qazaq avtonomiiasy sybailas jūrttarmen (iaǧni, başqūrt, tatar, qyrǧyz) äzirge birlese boluy, reti kelmese – birden-aq öz aldyna jeke boluyn...» degen joldardy kirgizdi. 1937 jyldyŋ 6 tamyzynda Mäskeudiŋ Butyrka türmesinde OGPU tergeuşisine bergen jauabynda ol bylai dep atap körsetti: «Bizdiŋ «Alaş» partiiamyz basqa ūlttyq partiialarmen (Tatarstan, Başqūrstan jäne t.b.) saiasi blok qūrdy. Qūryltai jinalysynan orystyŋ burjuaziialyq partiialarymen uäjge kele otyryp Resei burjuaziialyq-demokratiialyq memleketiniŋ qūramynda ūlttyq oblystardyŋ avtonomiiasyn birigip talap etu – osy birigudiŋ basty maqsaty boldy». 1917 jylǧy aqpan töŋkerisinen soŋ qūrylǧan Uaqytşa ükimettiŋ de, ony qūlatyp, bilikti basyp alǧan bolşeviktik biliktiŋ de būrynǧy otarşyl imperiia qūramyndaǧy türki mūsylman halyqtarynyŋ birigip ortaq memleket qūruynan qatty seskengeni jasyryn emes. Mine, osy jaitty jaqsy bilgen Älihan OGPU tergeuşisi aldynda aǧynan jaryla qoimaǧanyn aşyq aitu kerek. Aşyǧyna kelgende, Älihan Resei imperiiasynyŋ otarlyǧynda bolǧan türki-mūsylman halyqtarynyŋ birtūtas memleketin qūrudy ūsynyp, orystyŋ töŋkerisşil demokrattaryn şoşytyp almas üşin ony «Reseidiŋ Şyǧys mūsylmandary federasiiasy» dep ataudy ūsynady. Ol turaly 1917-1919 jyldarǧy Başqūrt avtonomiiasynyŋ töraǧasy Ahmet Zaki Validov öziniŋ Türkiiada jaryq körgen estelikterinde jazyp qaldyrdy. Onyŋ osy estelikterinen tuatyn taǧy bir maŋyzdy qorytyndy: 1917 jyldyŋ qaraşasynda Qoqan qalasynda qūrylǧan, tarihtan «Qoqand avtonomiiasy» degen ataumen belgili Türkistan mūhtariiaty da Älihannyŋ tapsyrmasymen qūrylǧan bolyp şyǧady. Älihan Bökeihan japondardyŋ täjiribesin ülgi ete otyryp, qazaq elin qysqa uaqyttyŋ işinde mädenieti men ekonomikasy örkendegen älemdegi jetekşi memleketterdiŋ qataryna jetkizudi oilady. Onyŋ kämil seniminşe, qazaq eliniŋ dünie jüzindegi quatty agroönerkäsiptik memleketke ainalatyndai zor äleueti bar. «Qazaq» gazetindegi maqalasynda ol halqyna otyryqşylyq tūrmysqa köşip, qolynan keletin eŋ jaqsy käsibi – mal şaruaşylyǧyn örkendetuden bastaudy ūsynady: «Europada Şveisariia jūrty jeri Türkistan, Altai, Alataudai ǧūmyrynda qar ketpeitin biik tau, malǧa jaqsy, eginge jaman, adamy otyryqşy bolyp qalada otyr, şaruasy mal baǧu. Jer az bolǧan soŋ maldyŋ basyn azaityp, süiegin asyl qylyp mal baǧyp tirşilik qylyp otyr».
Alaş kösemi qazaqty egin, mal şaruaşylyǧyn jedel damytu üşin kooperativke biriguge şaqyrdy. Oǧan ülgi retinde Älihan taǧy bir Europa eliniŋ üzdik täjiribesin keltiredi. 1924 jyly «Aq jol» gazetinde şyqqan maqalasynda «Daniia – Europadaǧy kişkene memleketterdiŋ biri. Jeri bizdiŋ qazaqtyŋ bir oiazynyŋ jerinen az, adamy – ortaşa eki oblystyŋ elindei. Daniiada jalpy jūrttyŋ küneltkeni – egin salu men mal baǧu... Jalpy eldiŋ bilimi moldyǧynan, käperatipke süienip istegendiginen bailyq Daniia eline küiedei jaqqan. Bizdiŋ Resei mūjyǧynan Daniia mūjyǧy 19,5 ese bai. Bizdiŋ Resei mūjyǧy olaq eginşi, Daniia mūjyǧy şeber malşy keledi... Bizdiŋ qazaqqa qazirgi kezde balasyn oqytatyn mektep, jerin güldetetin su, elge qyzmet qylatyn... mai alatyn, jün juatyn, teri ileitin, et satatyn, mal ösiretin, egin salatyn käperatip kerek» dep jazdy. Älihan ūlttyq ekonomikanyŋ auyr önerkäsip salasyn tūrǧyzyp damytu qazaq elinde jergilikti özin-özi basqaru jüiesi – zemstvony engizu qajet dep sanady: «Soqasyz, şalǧysyz, maşinasyz qazaq bolmaidy. Köp zemstvo qosylyp, kürmelip, soiuz bolyp zavod aşpaq. Kerek-jaraqty osy zavodta istetpek». «Gäp egin salǧanda, mal baqqanda ǧana emes: egin sal, mal baq, ken qaz, biraq – şeber bol!» dep ündedi soŋyna ergen alty alaş halqyn Älihan Bökeihan.
Sūltan Han AQQŪLY,
PhD, Euraziia ūlttyq universiteti
«Alaş» ǧylymi-zertteu institutynyŋ direktory.
Material 0rg.kz saitynan alyndy
