ۇلت بولاشاعى جولىندا بىرىككەن الاش تۇلعالارى

الاش زيالىلارى «شىقساق ءبىر توبەدە، ولسەك ءبىر شۇڭقىردا بولايىق»، دەدى جانە ومىرلەرىنىڭ سوڭدارىنا دەيىن وسى سوزدەرىنەن تايمادى. الاش وردا پارتياسى مەن ۇكىمەتى تاراتىلىپ، قايراتكەرلەرى قۋعىنعا ۇشىراعاننان كەيىن ولار كۇرەستىڭ باسقا ءتۇرىن تاڭداپ الدى. ول حالىقتى اعارتۋشىلىق جولمەن كوزىن اشىپ، كۇرەس جولىنا باستاۋ ەدى. سول ۋاقىتتا تاشكەنتكە م.تىنىشپاەۆ، ح.دوسمۇحامەدوۆ، ج.دوسمۇحامەدوۆ، م.دۋلاتوۆ، م.جۇماباەۆ، ج.ايماۋىتوۆ،  ءا.ەرمەكوۆ،  م.ەسبولوۆ، ق.قوجىقوۆ سىندى كوپتەگەن  الاشوردا قايراتكەرلەرى جينالدى. مەملەكەت جانە قوعام  قايراتكەرلەرى، قازاق زيالىلارى، عىلىم مەن مادەنيەتتىڭ  ىرى تۇلعالارى ت.رىسقۇلوۆ، س.اسفەندياروۆ، س.قوجانوۆ، ن.تورەقۇلوۆ، م.اۋەزوۆ، ءا.ديۆاەۆ، ت.جۇرگەنوۆتەي ازاماتتار تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنىڭ باسشىلىعىندا، عىلىمي مەكەمەلەردە، حالىق اعارتۋ مەن جوعارى وقۋ ورىندارىندا ەڭبەك ەتتى. وسى كەزەڭدە قىرعىز (قازاق) كەڭەستىك سوتسياليستىك اۆتونوميالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ استاناسى بولعان ورىنبور قالاسىندا ا.بايتۇرسىنوۆ باستاعان الاشتىقتار ءبىلىم بەرۋ مەن مادەنيەت سالالارىندا قىزمەت جاسادى. بارلىعى دەرلىك گازەت-جۋرنالدار شىعارىپ، وقۋلىقتار جازدى. ۇلى مۇرات جولىنداعى كۇرەس ءتۇرى مەن سيپاتىن وزگەرتىپ، جالعاسا بەردى. بىراق ابدەن ورنىققان كەڭەس ۇكىمەتى ولارعا ۋاقىت تا، مۇمكىندىك تە قالدىرمادى. 1920 جىلى الاش وردا ۇكىمەتى قۇلاعاننان كەيىن، الاش كوسەمى ءا. بوكەيحانوۆ ءوز جاقتاستارىنا ارناپ ۇندەۋ تاستايدى. «ءبىز جەڭىلدىك، بىراق ۇلتتىڭ ساناسىن وياتىپ، مۇددەسىن قورعاۋىمىزدى ءبىر ساتكە دە توقتاتپاۋىمىز كەرەك . ول ءۇشىن، بولشەۆيكتتەر پارتياسىنىڭ قاتارىنا ءوتىپ كەڭەس ورگاندارىنا جۇمىسقا كىرىپ، كۇرەسىمىزدى  استىرتىن جۇرگىزۋىمىز كەرەك»،- دەيدى. وسىدان كەيىن الاش وردا ۇكىمەتىنىڭ مۇشەلەرى مەن ولاردىڭ ۇستانىمىن  قولدايتىن جاقتاستارى  كەڭەس ۇكىمەتىنە ءتۇرلى قىزمەتكە كىرەدى. ال ولاردى وسى قىزمەتتەرگە تارتقان ن.نۇرماقوۆ، ت.رىسقۇلوۆ، س.سەيفۋللين سىندى قازاقستانداعى كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ باسشىلىعىنداعى ۇلت قايراتكەرلەرى، جاڭا تولقىن ساياساتكەرلەرى بولاتىن. قازاق زيالىلارىنىڭ سول كەزەڭدە  قىزىل يمپەريا ورتالىعىنىڭ ساياساتى كەسىرىنەن ۇلتتىق مەملەكەت قۇرۋ جولىندا الاش وردا ۇكىمەتى مەن پارتياسىن قۇرعاندار  جانە  بولشەۆيكتىك پارتيا مەن سوتسياليزم يدەياسىنا سەنگەن قايراتكەرلەر اراسىندا ساياسي كوزقاراستارىنا قاراي ەكى جىككە بولىنگەن ەدى. ءبىر انىعى ولاردىڭ جەكە باس ارازدىعى بولعان جوق. بولسا ول ۇلتتىڭ بولاشاعى جولىندا، قازاق مەملەكەتتىلىگى مەن ەل قامى جولىندا ءارتۇرلى كوزقاراستا بولعان شىعار. تاڭداپ العان جولدارى ءارتۇرلى بولسا دا، ماقساتتارى ءبىر ەدى. سوندىقتان قالاي دا بىرىگۋ كەرەك ەكەنىن ۋاقىت وتە كەلە ءبارى دە ءتۇسىندى. اسىرەسە 1928 جىلى باستالعان بايلار مەن ورتا تاپتىڭ مال-دۇنيەسىن كونفيسكاتسيالاۋ مەن شارۋالاردى ۇجىمداستىرۋ اتتى ناۋقانى 1931-1933 جىلدارداعى حالىقتى جالماعان اشتىققا ۇلاسقاندا قازاقتى ۇلت رەتىندە جوياتىن ساياسات ەكەنىنە كوزدەرى جەتكەن قايراتكەرلەر ەلدى امان الىپ قالۋ ارەكەتىنە كوشتى. وسىنداي جاعدايلار ولاردىڭ تۇپكىلىكتى بىرىگۋىنە الىپ كەلدى. بۇل ارەكەتتەرىن  ولار جاسىرىن جۇرگىزدى مە، اشىق جۇرگىزدى مە، انىعى ولار بۇعىپ قالعان جوق، تىزە قوسا قيمىلداپ ەلدى ءبىرجولا قىرىلۋدان ساقتاپ قالدى. اشتىق جايلاعان جىلدارى احمەت بايتۇرسىنوۆ «اق بولسىن، قىزىل بولسىن ءباربىر، مەن تەك قازاق ۇلتىنىڭ مۇددەسىن قورعايتىن ماملەكەتتى جاقتايمىن»،- دەپ اتقا قوندى. ەل باسىنا تونگەن زۇلاماتتان قۇتىلۋ جولىندا بىرىككەن ۇلت قايراتكەرلەرىنىڭ ارەكەتىن كەڭەس يمپەرياسىنىڭ ديكتاتورلارى كونررەۆاليۋتسيالىق ۇيىم دەپ باعالادى. ونى ولار 1937-1938 جىلدارداعى قاندى رەپرەسسيا جۇرگىزگەندە ۇلت قايراتكەرلەرىنىڭ كوزىن جويۋ كەزىندە باستى ايىپ رەتىندە تاعىپ، شەبەر پايدالاندى. و.جاندوسوۆتىڭ نكۆد تەرگەۋشىلەرىنە بەرگەن جاۋابىنان پروتوكول دوپروسا وبۆينياەموگو دجاندوسوۆا ۋرازا كاكيموۆيچ، 1899 گودا روجدەنيا، ۋروجەنەتس كاسكەلەنسكوگو رايونا، الما-اتينسكوي وبلاستي، كاحاح، گراجدانين سسسر، وبرازاۆانيە سرەدنەە، سلۋجاششي، بىۆشي چلەن ۆكپ (ب) س 1918 گودا. بىۆشي پرەدسەداتەل الما-اتينسكوگو وبليسپالكوما. ۆ: ۆى زاياۆيلي، چتو نامەرەنى دات وتكروۆەننىە پوكازانيا و سۆوەي كونتررەۆاليۋتسيوننوي دەياتەلنوستي، كاك چلەنا انتيسوۆەتسكوي كازاحسكوي ناتسيوناليستيچەسكوي ورگانيزاتسي. چتو ۆى موجەتە پوكازات؟          ء(ۇزىندى) ك 1925-1926 گ.گ. گرۋپپيروۆكي، كاك ورگانيزاتسيوننايا فورما، پريكرىتيە ي سرەدستۆو ناتسيوناليستيچەسكوي رابوتى، يسچەرپالي سۆوي ۆازموجناستي. ۆسەم حودوم بوربى بىل پوستاۆلەن ۆوپروس و بلوكيروۆاني ناتسيوناليستەيچەسكيح گرۋپپيروۆوك، و پەرەگرۋپپيروۆكە سيل ي و نوۆوي ستۋپەني ورگانيزاتسي انتيسوۆەتسكوي دەياتەلنوستي. ك ەتومۋ ۆرەمەني، ۆ سۆيازي س زاداچامي، پوستاۆلەننىمي سوۆەتسكوي ۆلاستيۋ پو ۆوپروسۋ و سوۆەتيزاتسي اۋلا، بىلا نايدەنا يدەولوگيچەسكايا وسنوۆا بلوكا. ونا زاكلۋچالاس ۆ پروتاسكيۆاني ناتسيوناليستيچەسكيمي گرۋپيروۆكامي بۋرجۋازنو-ناتسيوناليستيچەسكوي ليني ۆ ۆاپروساح زەملەۋسترويستۆا، كورەنيزاتسي گوسۋدارستۆەننوگو اپپاراتا ي ناتسيونالنوي كۋلتۋرى. وسنوۆنىم جە وسەلكوم، نا كوتورىم سوشليس ناتسيوناليستيچەسكيە گرۋپپيروۆكي، بىل ۆوپروس و زەملە. يسحوديا يز بۋرجۋازنو-ناتسيوناليستيچەسكوي توچكي زرەنيا ۆ ۆوپروسە وب ينتەرەساح ناتسي ۆووبششە، ت.ە. بايسكوي توچكي زرەنيا حودجانوۆ ي يا ۆىدۆينۋلي كونررەۆاليۋتسيوننىي پرينتسيپ وچەرەدنوستي زەملەۋسترويستۆا، چتو دولجنو بىلو وزناچيت، ۆو-پەرۆىح، پەرۆووچرەدنوە ي پرەيمۋششەستۆەننوە پراۆو كازاحوۆ-باەۆ نا زەمليۋ ي، ۆو-ۆتورىح، پرەكراششەنيە پەرەناسەلەنيا يزۆنە ۆ كازاحستان. دليا ۋسپەشنوگو پروۆەدەنيا ەتوي كونتررەۆاليۋتسيوننوي ليني حودجانوۆ، يا ي اسفاندياروۆ دوگوۆوريليس س ناتسيوناليستامي درۋگيح گرۋپپيروۆكي نۋرماكوۆىم، ورىنباەۆىم، اليبەكوۆىم، كاراتلەۋوۆىم، دجامانمۋرۋنوۆىم، كەنجينىم، دجانتلەۋوۆىم وب ەدينوم منەني پو ەتومۋ كووردينالنومۋ دليا كازاحستانا توگو ۆرەمەني ۆوپروسۋ. ۆ رەزۋلتاتە نا V-ي كرايپارتكونفەرەنتسي ۆ 1925 گودۋ ۆسە ناتسيوناليستيچەسكوە گرۋپپيروۆكي ۆىستۋپالي پو ەتومۋ ۆاپروسۋ ەدينىم فرونتوم. نو ك بلوكيروۆانيۋ ۋجە پودوشلي سو ۆسەح ستارون. ۆناچالە پرويەسحوديل سگوۆور مەجدۋ گرۋپپيروۆكامي بولەە كرۋپنوگو ماسشتابا. تاك، ناپريمەر، پري اكتيۆنوي دەياتەلنوستي كۋلۋمبەتوۆا وبەدەنيليس رۋكوۆوديتەلي گرۋپپيروۆوك زاپودنوگو كازاحستانا، كۋستانايا، اكتيۋبينسكا ي ادايا، توجە ساموە پرويزوشلو سرەدي ناتسيوناليستوۆ پەتروپاۆلسك، اكمولينسك ي سەميپالاتينسكا، تاكجە ۆ سەميرەچە ي سىر-دارە. ناكونەتس، نە ۆ سمىسلە پەريوديزاتسي پو ۆرەمەني، پرويسحوديت سبليجەنيە ي بلوكيروۆانيە  مەجدۋ رۋكوۆوتستۆوم ناتسيوناليستيچەسكيح گرۋپپيروۆاك. ۆەدۋششەي ي ورگانيزۋيۋششەي فيگۋروي پري ەتوم بىل نۋرماكوۆ نىگمەت، ۆوكرۋگ كوتوروگو وبەدەنيليس ۆسە ناتسيوناليستى. ۆ رولي رۋكوۆوديتەليا ەگو پريزناۆالي مەندەشەۆ، سەيفۋللين، كەنجين، سۋلتانبەكوۆ، اليبەكوۆ، ي مۋرزاگاليەۆ، تاك سكازات ۆسە وتتەنكي ناتسيوناليستيچەسكيح گرۋپپيروۆوك. كرومە توگو، ۋ نۋرماكوۆا بىلي نايبولەە سوليدنىە الاش-وردينسكيە سۆيازي ۆ ليتسە بۋكەيحانوۆا اليحانا، ەرمەكوۆا ي گابباسوۆا. س نۋرماكوۆىم يا سبليزيلسيا نا پوچۆە سوۆمەستنىح ۆىستۋپلەني پو ۆوپروسام وبسۋجداۆشيمسيا توگدا   نا بيۋرو كرايكوما  ي بىۆايا، نا ۋستراەۆاەمىح يم كونسپيراتيۆنىح سوۆەششانيە سوستوياۆشەەسيا ۋ نەگو نا كۆارتيرە. نا ەتوم سوۆەششاني ۋچاستۆوۆالي توگجانوۆ، ماسانوۆ، ۋتەكين، گاتاۋلين، كۋلۋباەۆ ي درۋگيە ناتسيوناليستى، ۆ توم چيسلە 4-5 چەلوۆەك، كاك منە پومنيتسيا، يز سەميپالاتينسكا ي كاركارالينسكا. نا ەتوم سوۆەششاني ۆىستۋپلەنيا نۋرماكوۆا نوسيلي انتيسوۆەتسكي حاراكتەر، بىلي ناپراۆلەنى پروتيۆ رۋكوۆوتستۆا  كرايكوما  يۆ نيح نۋرماكوۆ پريزىۆال پريسۋستۆۋيۋششيح «نە دراتسيا» مەجدۋ سوبوي ي ۆەستي بوربۋ پروتيۆ پارتي ەدينىم فرونتوم. درۋگيە پريسۋتستۆۋيۋششيە ناتسيوناليستى (يا – جاندوسوۆ، توگجانوۆ، كۋلۋباەۆ) ۆ سۆويح ۆىستۋپلەنياح س نيم سوليداريزيروۆاليس»، — دەيدى. رەپرەسسيانىڭ قاندى شەڭگەلىنە تۇسكەن ارىستارىمىزدىڭ تەرگەۋ كەزىندەگى قۇجاتتارىن جارىققا شىعارىپ جۇرگەن تاريح عىلىمىنىڭ دوكتورى، دەرەكتانۋشى  ب.ناسەنوۆ ءوزىنىڭ بولجامدارىندا بىلاي دەيدى: «جوعارىدا ايتىلعانداردى نكۆد تەرگەۋشىلەرى ەرتەرەك دايىنداپ اعالارىمىزدى ۇرىپ-سوعىپ ەستەرىنەن تاندىرىپ، ەندى مىنا قاعازدارعا قول قوي دەپ زورلىقپەن قويعىزعان دەگەن ويدى كوپتەگەن تاريحشىلار، ادەبيەت قايراتكەرلەرى ايتادى. مۇنى ۇردى-سوقتى، قينادى دەگەنگە قوسىلامىن. بىراق ءدال وسىنداي ساۋاتتى جاۋاپتاردى تەرگەۋشىلەر دايىنداي المايدى. مەنىڭ ويىمشا اعالارىمىزدى ايۋاندىقپەن ۇرىپ-سوعىپ، ارتىنان بىرنەشە كۇن قولىنا قالام،قاعاز بەرىپ جازعىزۋى مۇمكىن. بۇل اعالار ەندى نە بولسا ول بولسىن دەپ ءوزىنىڭ ويىنداعى جۇرگەن تاماشا ارماندارىن دا وسى قاعازدار ارقىلى بىزگە قالدىرعان بولار». [1] ن.نۇرماقوۆ قازاقستاننىڭ ۇكىمەت باسشىسى بولعان جىلداردا ماسكەۋدەگى قازاقستاننىڭ وكىلەتتىگىن باسقارعان بەلگىلى قايراتكەر ابىلقايىر دوسوۆ تەرگەۋدە بەرگەن جاۋاپتارىندا: «1929 جىلى ماسكەۋدەگى ماركسيزم كۋرسىندا قازاق اكسر حالىق كوميسسارلارى كەڭەسىنىڭ بۇرىنعى توراعاسى نىعمەت نۇرماقوۆ وقىپ جاتتى. مەن ول كەزدە بواك پرەزيديۋمىنىڭ مۇشەسى، ءارى حاتشىسىنىڭ ورىنباسارى بولىپ ىستەيمىن. نۇرماقوۆپەن ايىنا ەكى-ءۇش رەت كەزدەسىپ تۇردىم. كوبىنەسە ونىڭ ۇيىنە مەن باراتىنمىن. سەبەبى مەنىڭ الماتىدا ىستەيتىندەردىڭ ەشقايسىسىمەن جەكە بايلانىسىم بولماعاندىقتان، بىزدىكىنە ەشكىم كەلمەيتىن. ال ونىڭ ۇيىندە قاشان بولسىن قازاقستاندىق قىزمەتكەرلەرىنىڭ بىرەۋ-مىرەۋى، ءتىپتى ماسكەۋگە ىسساپارمەن كەلگەن حالكومدارعا شەيىن كەزدەستىرۋگە بولاتىن. 1930 جىلدىڭ قاڭتارىنىڭ اياعىندا بولعان ءبىر كەزدەسۋدە نۇرماقوۆ: “قازاقستاندا ماسقارا اسىرا سىلتەۋشىلىكتەر، باسسىزدىقتار ورىن الۋدا” دەدى. “اۋداندارداعى قازاقتار اشارشىلىقتان شىبىنداي قىرىلىپ جاتىر. وڭتۇستىكتە جانە الماتى وبلىسىندا ءىس مىناعان دەيىن جەتكەن. قىستىگۇنى قازاقتارعا ءبىر جەرگە ءۇي تىكتىرىپ، ءبارىن نومىرلەپ، ءار كوشەگە پارتيا كوسەمدەرىنىڭ، سونىڭ ىشىندە گولوششەكيننىڭ، قۇرامىسوۆتىڭ، يساەۆتىڭ ەسىمدەرىن بەرگىزگەن،” – دەدى. وسىنى ەستىگەندە اشۋعا بۋلىعىپ، پارتيانىڭ ورتالىق كوميتەتىنە (وك) حابارلايىق دەگەن ۇسىنىس ايتتىم. ن.نۇرماقوۆ مىرس ەتىپ كۇلدى دە “ودان ەشتەڭە شىقپايدى. ساعان سەنە قويار دەيمىسىڭ. ەگەر وك-عا جازساڭ، ونداعىلار اۋەلى گولوششەكيننەن سۇرايدى، ال ول قازاق ەمميگرانتتارى بىزدەگى قيىنشىلىقتاردى اسىرەلەپ كورسەتىپ وتىر، جۇمىس ىستەۋىمىزگە كەدەرگى كەلتىرۋدە دەپ جاۋاپ بەرەدى دە، تاعى دا كەمىندە جارتى جىل قىزمەت ىستەيدى”،- دەدى. بۇعان قوسا، قازاقستانداعى زاڭسىزدىقتار مەن زورلىق-زومبىلىقتار تۋرالى فاكتىلەر جيناستىرىپ جاتقاندىعىن، جيناپ بولعان سوڭ عانا وك-عا حابارلاۋعا بولاتىنىن ايتتى». [2]                 بۇل كەزدە تاركىلەۋ مەن ۇجىمداستىرۋعا قارسى قازاق دالاسىندا كوتەرىلىستەر بۇرق ەتە قالدى. شىڭعىستاۋداعى، شۇبارتاۋداعى، ابىرالىداعى، سوزاقتاعى، سارىسۋداعى، قاراقۇمداعى، ىرعىزداعى، ماڭعىستاۋداعى، باتپاققاراداعى ت.ب. جەرلەردەگى كوتەرىلىستەردىڭ ارتىندا سول كەزدەگى ۇلت قايراتكەرلەر تۇردى دەگەن دە بولجامدار بار. «ت.رىسقۇلوۆ»، «اشارشىلىق»، «ت. جۇرگەنوۆ» اتتى  دەرەكتى فيلمدەردىڭ اۆتورى،رەجيسسەر ە.راقىشەۆ ءوزىنىڭ سۇحباتىندا كەڭەس ۇكىمەتىنە قارسى كۇرەسكەن ەلىمىزدەگى استىرتىن ۇيىم تۋرالى، «بۇل ۇيىمعا ايگىلى الاشورداشىلار مەن باسىندا كەڭەس ۇكىمەتىن قولداپ، كەيىن ودان قاتتى تۇڭىلگەن تۇرار رىسقۇلوۆ باستاعان ۇلت قايراتكەرلەرى  كىرگەن جانە سول كەزدەگى كوتەرىلىستەردى دە ۇيىمداستىرعان»، —  دەيدى. مىسالى، ت. جۇرگەنوۆ ءوزىن قازاق ۇلتشىلدارىنىڭ ۇيىمىنا سۇلتانبەك قوجانوۆ كىرگىزگەنىن ايتادى. س. قوجانوۆتىڭ «حالىق قاسىرەت شەگىپ ۇلتىمىز جويىلىپ كەتۋ الدىندا تۇر. سوندىقتاندا ۇلتتى ساقتاپ قالۋ ءۇشىن ۇلتشىل ازاماتتار استىرتىن ۇيىم قۇردىق»،- دەگەنىنە ت.جۇرگەنوۆ: «وزەكتى جانعا ءبىر ءولىم. حالقىم ءۇشىن تىكتىم باسىمدى بايگەگە. مەن دە سەندەرمەن بىرگەمىن دەپ جاۋاپ بەردىم»،- دەيدى. مۇنى  جۇرگەنوۆ ءوز قولىمەن جازعان. بىراق مەن مۇنى نكۆد جەندەتتەرى ۇرىپ-سوعىپ جازدىرعان شىعار دەپ، قوجانوۆتىڭ ءىسىن الدىردىم. ول دا وسى اڭگىمەنى راستايدى. مەن بۇعان دا سەنبەي، ۇزاقباي قۇلىمبەتوۆتىڭ ءىسىن الدىرتىپ، وسى جايىتتى قارادىم. قۇلىمبەتوۆ ول كەزدە ۇيىمنىڭ الماتىداعى ءبولىمىن باسقارعان. ول بەرگەن جاۋابىندا جۇرگەنوۆ شىندىقتى ايتىپ وتىرعانىن ايتادى. سودان سوڭ ۇيىمنىڭ باسىندا تۇرعان ت. رىسقۇلوۆتىڭ ءىسىن قارادىم. ت.رىسقۇلوۆ  جۇرگەنوۆتى ۇيىمعا قوجانوۆ كىرگىزگەنىن ايتا كەلىپ، ت.جۇرگەنوۆكە قاراقۇمداعى كوتەرىلىستى ۇيىمداستىرۋعا ءوزى جەكە تاپسىرما بەرگەنىن ايتادى. سول جىلدارى قازاق دالاسىندا 370-تەي ءىرىلى-ۇساق كوتەرىلىستەر بولعان.  ول كوتەرىلىستەردىڭ نەگىزى ۇلتشىل قايراتكەرلەرىمىزدىڭ استىرتىن ءىس-ارەكەتىنىڭ ارقاسىندا ۇيىمداستىرىلعان. سول 1930 جىلدارى  ت. جۇرگەنوۆ وزبەكستاندا حالىق كوميسسارى بولىپ ىستەگەن. اكەسى قارا، باۋىرلارى دوسجان، قوسجاندار ارقىلى قاراقۇمداعى كوتەرىلىستى استىرتىن قولداپ وتىرعان. ىرعىزدا بولعان كوتەرىلىستىڭ ارتىندا ۇ. قۇلىمبەتوۆ تۇرعان. سوزاق كوتەرىلىسىن باسقارعان الاشورداشى سارسەنوۆ تىكەلەي س.سەيفۋللين مەن اقىلداسىپ، نۇسقاۋ الىپ وتىرعان. اقسۋ، ابرالىداعى  كوتەرىلىستەر دە استىرتىن ۇيىمنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن بولعان. تەرگەۋ بارىسىندا نكۆد تەرگەۋشىلەرى ت.رىسقۇلوۆتان «سەندەر سوندا ناشار قارۋلانعان كوتەرىلىسشىلەرمەن كەڭەس ۇكىمەتىن قۇلاتامىز دەپ ويلادىڭدار ما؟» دەپ سۇرايدى.  ت.رىسقۇلوۆ: «جوق، ءبىز جەڭەمىز دەپ ويلاعان جوقپىز. بىراق ماسكەۋدىڭ وزبىرلىق ساياساتىنا قارسى جەر-جەردە نارازىلىقتار، كوتەرىلىستەر بولىپ جاتقانىن كورگەن ورتالىق ءوزىنىڭ قاتەلىگىن ءتۇسىنىپ، باعىتىن وزگەرتەر دەپ ويلادىق»، — دەيدى. [3] ۇجىمداستىرۋ مەن سالىق سالۋدىڭ شەكتەن شىعۋى، ەل اراسىن جايلاي باستاعان اشارشىلىق سەبەپتەرىنەن باستاۋ العان كوتەرىلىستەردىڭ ءبىرى ابىرالى كوتەرىلىسى حاقىندا جازىلعان زەرتتەۋ ەڭبەكتەرىندە  ابىرالى كوتەرىلىسى تۋرالى ارنايى زەرتتەۋ جۇرگىزگەن تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، دەرەكتانۋشى  بولاتبەك ناسەنوۆ اعامىز  كوتەرىلىسكە بايلانىستى بارلىق ارحيۆ قۇجاتتارىن جارىققا شىعاردى. ارحيۆتەگى  نكۆد- ءنىڭ تەرگەۋ قۇجاتتارىندا كۋالاردىڭ ايتۋىنشا №10 اۋىلدا بولعان جينالىستا حالىق الدىندا كولحوز مۇشەسى ىبىراي جاكىشوۆ بىلاي دەگەن: — كەڭەس ۇكىمەتى حالىقتى الدادى. بايلارعا عانا سالىق سالامىز دەپ ەدى. ال شىندىعىندى ورتاشا شارۋا مەن كەدەيلەردى دە اياعان جوق. ەندى كوزدەرىڭىز جەتتى. كەڭەس ۇكىمەتى «جىرتقىشتار». تاپسىرعان مالدارىڭىزدى قايتارىپ الىڭىزدار. ەل اراسىندا كەڭەستەر ۇكىمەتى قۇلادى ، الاشورداشىلار جاقىندا ەلگە كەلىپ كوتەرىلىستى وزدەرى باسقارماق دەگەن قاۋەسەتتەر تاراعان. ءار اۋىلداعى كوتەرىلىششىلەردىڭ  جوسپارى بويىنشا بارلىعى ءبىر تۋدىڭ استىنا بىرىگىپ، اۋدان ورتالىعى ابىرالىنى الىپ، شىڭعىستاۋلىقتارمەن بىرىگىپ الدىمەن زنامەنكانى( قاراسۋ) تالقانداپ سەمەيگە قاراي جۇرمەكشى. سەمەيدە قايتادان الاش وردا ۇكىمەتىن ورناتۋ ماقسات بولماق. ءبىرىنشى بولىپ №12 اۋىل مەن №14 اۋىل ۇزىنبۇلاقتىقتار بىرىگىپ الدىمەن كوپەراتيۆتەردى تالقانداپ سالىق تۇرىندە وتكىزۋگە دايىنداپ قويعان استىق پەن باسقا دا زاتتاردى تاراتىپ العان. سودان كەيىن ۇزىنبۇلاق اۋىلىندا قۇرىلعان «ساۋلە» كولحوزىن تالقانداپ بارلىق مال مەن جىلقىلاردى تاراتىپ العان. مىنىسكە جارايتىن اتتاردىڭ بارلىعىن ءبولىپ سەمەيگە جاسالماق شابۋلعا دايىندالا باستاعان. اۋىلكەڭەسىنىڭ توراعاسى مەن اۋداندىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ وكىلىن تۇتقىنداپ ولارعا كوتەرىلىسشىلەرگە قوسىلۋ تۋرالى تالاپ قويىپ بوساتادى. كوتەرىسشىلەر اق تۋ كوتەرىپ شىققان. تۋدا ءلا يللاحا يللاللاھ دەگەن جازۋ بولعان. وگپۋ-ءدىڭ اڭىز-اقيقاتى ارالاس مالىمەتتەرى ۇجىمداستىرۋعا قارسى بولعان كوتەرىلىستەردى الاشوردالىقتارمەن، سول كەزدە بيلىكتە بولعان قايراتكەرلەرمەن بايلانىستىرادى. مىسالى ابىرالى كوتەرىلىسىن ايقىن مىسال بولا الادى. بۇعان سەبەپ جوق ەمەس. اتاپ ايتار بولساق «الاش قوزعالىسىنىڭ» ورىستەۋىنە كەڭ جول اشقان 1905 جىلعى ءاليحان بوكەيحان مەن جاقىپ اقپاەۆ ۇيىمداستىرعان قارقارالى پەتيتسياسى بولسا، سول ايتۋلى شاراعا ءۇن قوسقانداردىڭ ىشىندە ابىرالى ءوڭىرىنىڭ ابىرويلى ازاماتتارى دا كەزدەسەدى. ولار تومەندەگىدەي:

1. ابىرالى بولىسىنان: مۇسا قۇلباەۆ، سۇلەيمەن قويسويماسوۆ
2. اقبوتا بولىسىنان: ءجۇسىپ قۇلباتىروۆ، بەكتىباي بوتاباەۆ
3. ءبورلى بولىسىنان: تولمۇحامەت (حالىق «توقمەت قاجى» دەپ اتايدى) التىنتورين، راقيا ساتپاەۆ
4. دەگەلەڭ بولىسىنان: كەرىمحان تولەباەۆ، تىشقانباي قاشاقوۆ
5. تەمىرشى بولىسىنان: سەكەرباي قانعوجين، وسپان جانعابىلوۆ.

جوعارىدا ەسىمدەرى اتالعاندار بايلىعى مەن بەدەلىنە قوسا، زيالى، جاڭا زاماننىڭ بىعىتىن اڭعارا بىلەتىن ازاماتتار بولعان. 1918 جىلى الاش وردا ۇكىمەتى ورىنبوردان سەمەيگە كوشىرىلگەندە جانە سول جىلدارداعى ازامات سوعىسى كەزىندە الاش وردا قايراتكەرلەرىنىڭ شىڭعىستاۋ جانە ابىرالى وڭىرلەرىنىڭ اۋقاتتى ازاماتتارىنا ارقا سۇيەگەندىگى ناقتى دەرەكتەردەن بەلگىلى. [4] الايدا 1931 جىلعى ابىرالى كوتەرىلىسىنە الاشوردالىقتاردىڭ ىقپالى بولدى ما؟ – دەگەن زاڭدى سۇراق تۋىندايدى. مۇنداي سۇراقتىڭ تۋىنداۋىنا تۇرتكى بولعان ماسەلەلەر – كوتەرىلىسشىلەردىڭ  تەرگەۋ پروتسەسى كەزىندە بەرگەن جاۋاپتارى ەكەندىگى انىق. ماسەلەن، ب. ناسەنوۆتىڭ «ابىرالى كوتەرىلىسى» كىتابىندا جاريالانعان قۇجاتتاردا حالىقتى اتقا قوندىرۋ ءۇشىن جۇرگىزىلگەن ۇگىت-ناسيحات جۇمىستارى ەرەكشە نازار اۋدارتادى. مۇراعاتتان الىنعان ىىحك (نكۆد) تەرگەۋ قۇجاتتارىندا بىلاي دەلىنگەن: №10 اۋىلدا بولعان جينالىستا حالىق الدىندا كولحوز مۇشەسى ىبىراي جاكىشوۆ: – «كەڭەس ۇكىمەتى حالىقتى الدادى. بايلارعا عانا سالىق سالامىز دەپ ەدى. ال شىندىعىندى ورتاشا  شارۋا مەن كەدەيلەردى دە اياعان جوق. ەندى كوزدەرىڭىز جەتتى. كەڭەس ۇكىمەتى «جىرتقىشتار». تاپسىرعان مالدارىڭىزدى قايتارىپ الىڭىزدار» دەگەن.  سونداي-اق، بايماعامبەتوۆ قاداۋدىڭ ( 32 جاستا، اكەسى تاركىلەۋگە ىلىنگەن بۇعىباەۆ بايماعامبەتتىڭ ۇلى) بەرگەن جاۋابى بار: — جاكىشەۆ ىبىراي بىلاي دەدى. «سوۆەت ۇكىمەتى قۇلادى. سەمەيدەن ماعان سالىقباەۆ راقىمجان كەلدى. الاشورداشىلار شىڭعىستاۋدىڭ بايلارى شايماردان احمەتجانوۆپەن، احمەتوۆ الحامجاننىڭ اتاسى جاقىپ جانە ءابىش رىسقۇلوۆتارمەن كەزدەسەدى. سەمەيدەن الاش احمەتجانوۆ كەلىپ كوتەرىلىستى باسقارادى».  ايىپتالۋشى بالتاقاەۆ قاۋقاربەك (27 جاستا،  ابىرالى اۋدانى №6 اۋىلىنان، بايدىڭ بالاسى. ماماندىعى مۇعالىم، ۇيلەنگەن، وتباسىندا 5 ادام. بۇرىن ءىستى بولماعان) تەرگەۋ بارىسىندا مىناداي مالىمەت بەرەدى: – قاڭتار ايىنىڭ باسىندا ابىرالى اۋدانىنا  سەمەي قالاسىنان 1928 جىلى مال-مۇلكى تاركىلەنگەن باي مۇسابەكوۆ ەسىمبەك كەلدى.  جولدا ول  ابىرالى اۋدانىنىڭ  دەگەلەڭ بولىگىندەگى تۋىسى تىشقانباەۆتىڭ اۋىلىندا بىرنەشە كۇن بولعان. سول جاقتان №1 اۋىلعا كەلىپ جاقىپوۆقا ما نەمەسە بولەگەنوۆكە مە ناقتىسىن بىلمەدىم 1930 جىلى ماسكەۋ قالاسىندا «شارۋا ۇيىمىن» زاڭسىز پارتيا ۇيىمداستىرىلعانى، ونى الاشوردانىڭ كوسەمدەرى بوكەيحانوۆ ءاليحان، ەرمەكوۆ ءالىمحان، دۋلاتوۆ، بايتۇرسىنوۆ، بارلىباەۆ احمەتۋللا جانە باسقالارى قۇرعاندىعىن ايتقان. ماسكەۋدەن  باسقا پارتيانىڭ جەتى ايماقتا ءوز بولىمشەلەرى استىرتىن جۇمىس ىستەۋدە. سولاردىڭ ءبىرى  سەمەيدە ورنالاسقاندىعىن، الايدا باسشىسىنىڭ كىم ەكەندىگىن مۇسابەكوۆ ايتپاعان.  بىراق ۇيىم بار. ءا. بوكەيحانوۆ ماسكەۋدىڭ گپۋ-ىنا بەرگەن  جاۋابىندا ۇيىمنىڭ بار  ەكەندىگىن مويىنداعان. ول ۇيىمدى جويا المايسىڭدار دەگەن. بوكەيحانوۆتى اتۋ جازاسىنا بەرگەن. كەيىن بۇل شەشىم وزگەرتىلدى (وگپۋ سوتىنىڭ شەشىمىمەن بوكەيحانوۆتىن اتۋ جازاسىن تۇرمەدە وتىرۋعا اۋىستىرعان بولاتىن). ۇيىمنىڭ ماقساتىن ايتا  كەلە جاقىپوۆ نۇعمانعا نەمەسە بولەكوۆكە  №1  اۋىلدا ەت سالىعىنا قارسى حالىقتى كوتەرىڭدەر دەگەن. سەندەردەن  كەيىن بارلىق جەرلەردە كوتەرىلىس بولادى. قازىر  بۇكىل وداق بويىنشا كوتەرىلىسكە دايىندالىپ جاتىر. سوندىقتان مامىر   ايىندا  ۇكىمەت  اۋىسۋى  مۇمكىن. وسىنى ايتقان مۇسابەكوۆ № 6 اۋىلعا كەلىپ شايقاس كەزىندە قازا تاپقان اعاسى  بايشايىنوۆ  كارىپبەك، كەمپىرباەۆ ىسقاق، قوڭىرباەۆ بايسەكە ءجان جاندىباەۆ تۇسىپبەكتەر ارقىلى  ءوزىنىڭ رۋلاستارى «ولجاس» ۇرپاقتارىن كوتەرىلىسكە دايىنداپ شىعارۋدى تاپسىرعان. مۇسابەكوۆ كەمپىرباەۆقا  بۇرىنعى الاشوردا اسكەرىنىڭ ساربازى رەتىندە الاشوردالىقتار ساعان ۇلكەن سەنىم ارتىپ وتىر دەگەن. ۇكىمەتكە قارسى كوتەرىلىستى تەزدەتىپ ۇيىمداستىرۋعا كىرىس، مەنىڭ اعام بايشايىنوۆ ەكى ۆينتوۆكا بەرەدى. ايتقانىنداي ەكى ۆينتوۆكانى اكەلىپ بەردى. وسىدان كەيىن مۇسابەكوۆ وتباسىمەن بىرگە №1 اۋىلعا بارىپ سونداعى كوتەرىلىستى باستاپ شىقتى. ارتىنشا باسقا اۋىلداردا دا كوتەرىلىس باستالىپ كەتتى. كوتەرىلىستىڭ ماقساتى تەك قانا ەت سالىعى ءۇشىن مالدارىن وتكىزۋگە قارسىلىق قانا ەمەس ۇكىمەتتى تۇبەگەيلى قۇلاتۋدى جوسپارلاعان. سەمەيدەگى ۇيىمنىڭ قۇرامىنا قارقارالى اۋدانىنان جانتۋعانوۆ قىدىربەردى باي، كەنجين توقاي باي، ابىرالى اۋدانىنان الاشورداشىل مانان تۇرعانباەۆتىڭ اعاسى – شادەن، قازىرگى ۋاقىتتا سەمەي قالاسىندا تۇرادى، ۋاليحان احمەتوۆ جانە №10 اۋىلدان دا بار، قالعاندارىنىڭ اتى – جوندەرىن بىلمەدىم تاعى باسقا جەرلەردەن مۇشەلەرى بار. قارقارالى اۋدانىنىڭ №10 اۋىلىنىڭ باندىسى تىلەۋبەكوۆ بايجۇما ابىرالى اۋدانىنىڭ № 6 اۋىلىنىڭ باندىسى كەمپىرباەۆتىڭ توبىندا بولعاندا ماعان جاسىرىن ۇيىم سەمەي قالاسىندا ورنالاسقان، وزدەرىنىڭ گازەتتەرىن شىعارىپ، تاراتادى  دەدى. گازەتتىڭ اتى قالاي اتالاتىنىن بىلمەيدى، ءبىر داناسى ۇيىم مۇشەسى جانتۋعانوۆ قىدىربەردىدە بار ەكەن. مامىر ايىندا كاپيتاليستىك ەلدەر مەن الاشورداشىلار جانە بايلاردىڭ كۇشىمەن كەڭەس ۇكىمەتى قۇلاتىلاتىندىعى تۋرالى ماقالا باسىلعان كورىنەدى. گازەتتىڭ قاي تىلدە ەكەنىن بىلمەيدى.  گازەتتى ۇستاپ جۇرگەن جانتۋعانوۆ قىدىربەردى الاش وردالىق مانان تۇرعانباەۆتىڭ قايىن اتاسى بولىپ كەلەدى. كوتەرىلىسشىلەرگە تەرگەۋ بارىسىندا قويىلعان سۇراقتاردا: كولچاك تۇسىندا الاشوردا پولكىندا قىزمەتتە بولدىڭ با، يكە ادىلوۆپەن بايلانىستارىڭ بارما؟ – دەگەن سۇراقتار قويعان. يكە ءادىلوۆ وزدەرىڭىز بىلەتىندەي الاش پارتياسىنىڭ مۇشەسى جانە الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ دەمەۋشىسى رەتىندە حالىق اراسىندا ۇلكەن بەدەلگە يە بولعان. تاركىلەۋ قارساڭىندا تۇتقىندالىپ، جەر اۋدارىلعان، كەيىن قاماۋدان قاشىپ شىعىپ، شاعان تاۋىندا باندىلىق جاساق قۇرىپ كەڭەس ۇكىمەتىنە قارسى سوعىسقان. ارتىنشا قىتايدا قولعا تۇسكەن. [5] ابىرالى اۋدانى ءتارىزدى وعان كورشى ورنالاسقان شىڭعىستاۋ اۋدانىنىڭ جەرىندە (قازىرگى شىعىس قازاقستان وبلىسى، اباي اۋدانى) دە 1931 جىلى اقپاندا كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ جۇرگىزىپ وتىرعان ساياساتىنا قارسى حالىق تولقۋلارى بولدى. كوتەرىلىستى مەدەۋوۆ سانياز جانە تورايعىروۆ ەمىلجان باسقارىپ، وعان بارلىعى 200-دەن استام ادام قاتىناسقان. كوتەرىسشىلەر اق جالاۋ كوتەرىپ، حالىقتى اۋدانداعى كەڭەس ۇكىمەتىن قۇلاتۋعا شاقىرعان. كوتەرىسشىلەر كورشى قۋ جانە ابىرالى اۋداندارىمەن بايلانىس ورناتىپ، ولارمەن بىرىگۋگە ارەكەتتەنەدى. بىراق قىزىل ارميانىڭ تۇراقتى بولىمدەرى بۇعان كەدەرگى جاسادى، كوتەرىلىس كەڭ تاراپ ۇلگەرمەي جاتىپ-اق اقپان ايىندا كۇشپەن باسىپ تاستالىندى. ءبىرازدان سوڭ «… وسى كوتەرىلىستى ۇيىمداستىرۋشى بولىپتى، قاشىپ ءجۇر ەكەن، قىتايعا كەتپەك كورىنەدى»، — دەگەن جالعان لاقاپ تاراتىپ، «سايات قوراسىندا» بەيقام جاتىپ، اڭ اۋلاۋعا شىققان جەرىن­دە شاكارىم قاجىنى اتىپ ءولتىرىپ، قۇدىققا كومۋسىز تاستاپ كەتەدى. [6] اباي ۇرپاقتارىنىڭ توڭىرەگى الاش ارىستارىمەن وتە جاقىن قارىم قاتىناستا بولعانى بەلگىلى. اسىرەسە وسى كوتەرىلىس كەزىندە قۇنانباي وسكەنبايۇلىنىڭ ۇرپاقتارى قاتتى قۋدالاۋعا ۇشىرادى. ابايدىڭ بالاسى ماكايىل، شاكارىم قۇدايبەردىۇلى، عافۋر شاكارىمۇلى جازىقسىز اتىلعان سوڭ، زيات شاكارىمۇلى، بەردەش ءازىمبايۇلى، ماناكەش ءازىمبايۇلى تاكەجانوۆتار قىتايعا ءوتىپ كەتەدى. اۋەلى تارباعاتايعا، ودان سوڭ التايعا قاشىپ بارادى. قاجى ۇرپاقتارى ول جاقتا دا تىنىشتىق تابا الماي، قۇرىعى ۇزىن كەڭەس وكىمەتى قولىنان مەرت بولدى. وسى دەرەكتەرگە كوز جۇگىرتە وتىرىپ ءبىز ءبىر جايىتقا توقتالا كەتۋىمىز كەرەك. قازان توڭكەرىسىنە دەيىنگى قالىپتاسقان ۇلت زيالىلارىنىڭ قازاقتى تاۋەلسىز ەل بولسىن دەپ تىلەپ، الاش يدەياسىنىڭ ماڭىنا توپتاسسا، كەڭەس ۇكىمەتى ورناعان كەزەڭدە قالىپتاسقان جاڭا تولقىن ۇلت قايراتكەرلەرى توتاليتارلىق ءامىرشىل جۇيەنىڭ قۇربانىنا اينالعان قازاق حالقىن قالايدا امان الىپ قالۋ جولىندا كۇرەسكەن ازاماتتار كەيىننەن ءوزارا ىمىراعا كەلىپ ۇلتتىڭ بولاشاعى جولىندا بىرلەسە كۇرەستى. ءبىز وسى كۇنى قازاق-قازاقتى ۇستاپ بەردى، جالا جاپتى، ساتىپ كەتتى، اشتىقتا قازاق جالقاۋلىعىنان قىرىلدى دەگەندەي پىكىرلەردى ايتقاندى ۇناتامىز. حالىقتى جاپپاي اشتىققا ۇرىندىرعان قىزىل يمپەريانىڭ سولاقاي ساياساتى ءاۋ باستا قىرىپ-جويۋعا باعىتتالعانىن كەش تە بولسا تۇسىنگەن ۇلت زيالىلارى بىرىگە ارەكەت ەتكەنى انىق جانە سول جولدا قۇربان بولدى. پايدالانىلعان ادەبيەتتەر:

1. ناسەنوۆ ب. «حالىق جاۋلارى». كوپتومدىق ەڭبەك. 7 توم. ونىنشى كىتاپ. الماتى: نوۆوسيبيرسك. 2005 جىل. 48-56 ب.ب.

2. مۇسىرمان ك. قان تامعان قولجازبالار //ەگەمەندى قازاقستان – 1992. – 10 ءساۋىر. – 3 ب.
3. راقىشەۆ ە. ۇلتشىلداردىڭ استىرتىن ۇيىمى بولعان. Abai.kz. 20.01.2015. سۇحباتتاسقان جانىسباي ت.  

4. بەركىمباي ا. ابىرالى كوتەرىلىسى – الاشتىقتار دەم بەرگەن كوتەرىلىس پە؟ // وبششەستۆەننايا پوزيتسيا – 2011. №46. 5-6 ب.ب.

5. ناسەنوۆ ب. «ابىرالى قاندى جىلداردا. 1905-1945 ج.ج». كوپتومدىق ەڭبەك. ەكىنشى توم، ءۇشىنشى كىتاپ. الماتى: نوۆوسيبيرسك. 2005.  254 ب.

6. عابجاليلوۆ ح. وماربەكوۆ ت. قازاق رۋ-تايپالارىنىڭ تاريحى. ارعىن. 9 توم. 2 كىتاپ. XII-تاراۋ. «تزو الاش» الماتى. 401-406 ب.ب.

   ---

ارداق بەركىمباي