Ūlt bolaşaǧy jolynda bırıkken alaş tūlǧalary

31.05.2016

3872

http://adyrna.kz/content/uploads/2016/05/75911e7960ad41f93f9b76b490d1575d.jpg

Alaş ziialylary «Şyqsaq bır töbede, ölsek bır şūŋqyrda bolaiyq», dedı jäne ömırlerınıŋ soŋdaryna deiın osy sözderınen taimady. Alaş Orda partiiasy men ükımetı taratylyp, qairatkerlerı quǧynǧa ūşyraǧannan keiın olar kürestıŋ basqa türın taŋdap aldy. Ol halyqty aǧartuşylyq jolmen közın aşyp, küres jolyna bastau edı. Sol uaqytta Taşkentke M.Tynyşpaev, H.Dosmūhamedov, J.Dosmūhamedov, M.Dulatov, M.Jūmabaev, J.Aimauytov, Ä.Ermekov, M.Esbolov, Q.Qojyqov syndy köptegen Alaşorda qairatkerlerı jinaldy. Memleket jäne qoǧam qairatkerlerı, qazaq ziialylary, ǧylym men mädeniettıŋ ırı tūlǧalary T.Rysqūlov, S.Asfendiiarov, S.Qojanov, N.Töreqūlov, M.Äuezov, Ä.Divaev, T.Jürgenovtei azamattar Türkıstan Respublikasynyŋ basşylyǧynda, ǧylymi mekemelerde, halyq aǧartu men joǧary oqu oryndarynda eŋbek ettı. Osy kezeŋde Qyrǧyz (qazaq) Keŋestık sosialistık avtonomiialyq respublikasynyŋ astanasy bolǧan Orynbor qalasynda A.Baitūrsynov bastaǧan Alaştyqtar bılım beru men mädeniet salalarynda qyzmet jasady. Barlyǧy derlık gazet-jurnaldar şyǧaryp, oqulyqtar jazdy. Ūly mūrat jolyndaǧy küres türı men sipatyn özgertıp, jalǧasa berdı. Bıraq äbden ornyqqan Keŋes ükımetı olarǧa uaqyt ta, mümkındık te qaldyrmady. 1920 jyly Alaş Orda ükımetı qūlaǧannan keiın, Alaş kösemı Ä. Bökeihanov öz jaqtastaryna arnap ündeu tastaidy. «Bız jeŋıldık, bıraq ūlttyŋ sanasyn oiatyp, müddesın qorǧauymyzdy bır sätke de toqtatpauymyz kerek . Ol üşın, bolşeviktter partiiasynyŋ qataryna ötıp Keŋes organdaryna jūmysqa kırıp, küresımızdı astyrtyn jürgızuımız kerek»,- deidı. Osydan keiın Alaş Orda ükımetınıŋ müşelerı men olardyŋ ūstanymyn qoldaityn jaqtastary Keŋes ükımetıne türlı qyzmetke kıredı. Al olardy osy qyzmetterge tartqan N.Nūrmaqov, T.Rysqūlov, S.Seifullin syndy Qazaqstandaǧy Keŋes ükımetınıŋ basşylyǧyndaǧy ūlt qairatkerlerı, jaŋa tolqyn saiasatkerlerı bolatyn. Qazaq ziialylarynyŋ sol kezeŋde Qyzyl imperiia ortalyǧynyŋ saiasaty kesırınen ūlttyq memleket qūru jolynda Alaş Orda ükımetı men partiiasyn qūrǧandar jäne bolşeviktık partiia men sosializm ideiasyna sengen qairatkerler arasynda saiasi közqarastaryna qarai ekı jıkke bölıngen edı. Bır anyǧy olardyŋ jeke bas arazdyǧy bolǧan joq. Bolsa ol ūlttyŋ bolaşaǧy jolynda, qazaq memlekettılıgı men el qamy jolynda ärtürlı közqarasta bolǧan şyǧar. Taŋdap alǧan joldary ärtürlı bolsa da, maqsattary bır edı. Sondyqtan qalai da bırıgu kerek ekenın uaqyt öte kele bärı de tüsındı. Äsırese 1928 jyly bastalǧan bailar men orta taptyŋ mal-düniesın konfiskasiialau men şarualardy ūjymdastyru atty nauqany 1931-1933 jyldardaǧy halyqty jalmaǧan aştyqqa ūlasqanda qazaqty ūlt retınde joiatyn saiasat ekenıne közderı jetken qairatkerler eldı aman alyp qalu äreketıne köştı. Osyndai jaǧdailar olardyŋ tüpkılıktı bırıguıne alyp keldı. Būl äreketterın olar jasyryn jürgızdı me, aşyq jürgızdı me, anyǧy olar būǧyp qalǧan joq, tıze qosa qimyldap eldı bırjola qyryludan saqtap qaldy. Aştyq jailaǧan jyldary Ahmet Baitūrsynov «Aq bolsyn, qyzyl bolsyn bärbır, men tek qazaq ūltynyŋ müddesın qorǧaityn mamlekettı jaqtaimyn»,- dep atqa qondy. El basyna töngen zūlamattan qūtylu jolynda bırıkken ūlt qairatkerlerınıŋ äreketın Keŋes imperiiasynyŋ diktatorlary konrrevaliusiialyq ūiym dep baǧalady. Ony olar 1937-1938 jyldardaǧy qandy repressiia jürgızgende ūlt qairatkerlerınıŋ közın joiu kezınde basty aiyp retınde taǧyp, şeber paidalandy. O.Jandosovtyŋ NKVD tergeuşılerıne bergen jauabynan Protokol doprosa obviniaemogo Djandosova Uraza Kakimovich, 1899 goda rojdeniia, urojenes Kaskelenskogo raiona, Alma-Atinskoi oblasti, kahah, grajdanin SSSR, obrazavanie srednee, slujaşii, byvşii chlen VKP (b) s 1918 goda. Byvşii Predsedatel Alma-Atinskogo oblispalkoma. V: Vy zaiavili, chto namereny dat otkrovennye pokazaniia o svoei kontrrevaliusionnoi deiatelnosti, kak chlena antisovetskoi Kazahskoi nasionalisticheskoi organizasii. Chto Vy mojete pokazat? (üzındı) K 1925-1926 g.g. gruppirovki, kak organizasionnaia forma, prikrytie i sredstvo nasionalisticheskoi raboty, ischerpali svoi vazmojnasti. Vsem hodom borby byl postavlen vopros o blokirovanii nasionalisteicheskih gruppirovok, o peregruppirovke sil i o novoi stupeni organizasii antisovetskoi deiatelnosti. K etomu vremeni, v sviazi s zadachami, postavlennymi Sovetskoi vlastiu po voprosu o sovetizasii aula, byla naidena ideologicheskaia osnova bloka. Ona zakluchalas v protaskivanii nasionalisticheskimi grupirovkami burjuazno-nasionalisticheskoi linii v vaprosah zemleustroistva, korenizasii gosudarstvennogo apparata i nasionalnoi kultury. Osnovnym je oselkom, na kotorym soşlis nasionalisticheskie gruppirovki, byl vopros o zemle. İshodia iz burjuazno-nasionalisticheskoi tochki zreniia v voprose ob interesah nasii voobşe, t.e. baiskoi tochki zreniia Hodjanov i ia vydvinuli konrrevaliusionnyi prinsip ocherednosti zemleustroistva, chto doljno bylo oznachit, vo-pervyh, pervoochrednoe i preimuşestvennoe pravo Kazahov-baev na zemliu i, vo-vtoryh, prekraşenie perenaseleniia izvne v Kazahstan. Dlia uspeşnogo provedeniia etoi kontrrevaliusionnoi linii Hodjanov, Iа i Asfandiiarov dogovorilis s nasionalistami drugih gruppirovki Nurmakovym, Orynbaevym, Alibekovym, Karatleuovym, Djamanmurunovym, Kenjinym, Djantleuovym ob edinom mnenii po etomu koordinalnomu dlia Kazahstana togo vremeni voprosu. V rezultate na V-i kraipartkonferensii v 1925 godu vse nasionalisticheskoe gruppirovki vystupali po etomu vaprosu edinym frontom. No k blokirovaniiu uje podoşli so vseh staron. Vnachale proieshodil sgovor mejdu gruppirovkami bolee krupnogo masştaba. Tak, naprimer, pri aktivnoi deiatelnosti Kulumbetova obedenilis rukovoditeli gruppirovok Zapodnogo Kazahstana, Kustanaia, Aktiubinska i Adaia, toje samoe proizoşlo sredi nasionalistov Petropavlsk, Akmolinsk i Semipalatinska, takje v Semireche i Syr-Dare. Nakones, ne v smysle periodizasii po vremeni, proishodit sblijenie i blokirovanie mejdu rukovotstvom nasionalisticheskih gruppirovak. Veduşei i organizuiuşei figuroi pri etom byl Nurmakov Nygmet, vokrug kotorogo obedenilis vse nasionalisty. V roli rukovoditelia ego priznavali Mendeşev, Seifullin, Kenjin, Sultanbekov, Alibekov, i Murzagaliev, tak skazat vse ottenki nasionalisticheskih gruppirovok. Krome togo, u Nurmakova byli naibolee solidnye alaş-ordinskie sviazi v lise Bukeihanova Alihana, Ermekova i Gabbasova. S Nurmakovym ia sblizilsia na pochve sovmestnyh vystuplenii po voprosam obsujdavşimsia togda na Biuro Kraikoma i byvaia, na ustraevaemyh im konspirativnyh soveşanie sostoiavşeesia u nego na kvartire. Na etom soveşanii uchastvovali Togjanov, Masanov, Utekin, Gataulin, Kulubaev i drugie nasionalisty, v tom chisle 4-5 chelovek, kak mne pomnitsia, iz Semipalatinska i Karkaralinska. Na etom soveşanii vystupleniia Nurmakova nosili antisovetskii harakter, byli napravleny protiv rukovotstva Kraikoma iv nih Nurmakov prizyval prisustvuiuşih «ne dratsia» mejdu soboi i vesti borbu protiv partii edinym frontom. Drugie prisutstvuiuşie nasionalisty (Iа – Jandosov, Togjanov, Kulubaev) v svoih vystupleniiah s nim solidarizirovalis», — deidı. Repressiianyŋ qandy şeŋgelıne tüsken arystarymyzdyŋ tergeu kezındegı qūjattaryn jaryqqa şyǧaryp jürgen tarih ǧylymynyŋ doktory, derektanuşy B.Näsenov özınıŋ boljamdarynda bylai deidı: «Joǧaryda aitylǧandardy NKVD tergeuşılerı erterek daiyndap aǧalarymyzdy ūryp-soǧyp esterınen tandyryp, endı myna qaǧazdarǧa qol qoi dep zorlyqpen qoiǧyzǧan degen oidy köptegen tarihşylar, ädebiet qairatkerlerı aitady. Mūny ūrdy-soqty, qinady degenge qosylamyn. Bıraq däl osyndai sauatty jauaptardy tergeuşıler daiyndai almaidy. Menıŋ oiymşa aǧalarymyzdy aiuandyqpen ūryp-soǧyp, artynan bırneşe kün qolyna qalam,qaǧaz berıp jazǧyzuy mümkın. Būl aǧalar endı ne bolsa ol bolsyn dep özınıŋ oiyndaǧy jürgen tamaşa armandaryn da osy qaǧazdar arqyly bızge qaldyrǧan bolar». [1] N.Nūrmaqov Qazaqstannyŋ ükımet basşysy bolǧan jyldarda Mäskeudegı Qazaqstannyŋ Ökılettıgın basqarǧan belgılı qairatker Äbılqaiyr Dosov tergeude bergen jauaptarynda: «1929 jyly Mäskeudegı marksizm kursynda Qazaq AKSR Halyq Komissarlary Keŋesınıŋ būrynǧy töraǧasy Nyǧmet Nūrmaqov oqyp jatty. Men ol kezde BOAK Prezidiumynyŋ müşesı, ärı hatşysynyŋ orynbasary bolyp ısteimın. Nūrmaqovpen aiyna ekı-üş ret kezdesıp tūrdym. Köbınese onyŋ üiıne men baratynmyn. Sebebı menıŋ Almatyda ısteitınderdıŋ eşqaisysymen jeke bailanysym bolmaǧandyqtan, bızdıkıne eşkım kelmeitın. Al onyŋ üiınde qaşan bolsyn Qazaqstandyq qyzmetkerlerınıŋ bıreu-mıreuı, tıptı Mäskeuge ıssaparmen kelgen Halkomdarǧa şeiın kezdestıruge bolatyn. 1930 jyldyŋ qaŋtarynyŋ aiaǧynda bolǧan bır kezdesude Nūrmaqov: “Qazaqstanda masqara asyra sılteuşılıkter, bassyzdyqtar oryn aluda” dedı. “Audandardaǧy qazaqtar aşarşylyqtan şybyndai qyrylyp jatyr. Oŋtüstıkte jäne Almaty oblysynda ıs mynaǧan deiın jetken. Qystygünı qazaqtarǧa bır jerge üi tıktırıp, bärın nömırlep, är köşege partiia kösemderınıŋ, sonyŋ ışınde Goloşekinnıŋ, Qūramysovtyŋ, İsaevtyŋ esımderın bergızgen,” – dedı. Osyny estıgende aşuǧa bulyǧyp, partiianyŋ Ortalyq Komitetıne (OK) habarlaiyq degen ūsynys aittym. N.Nūrmaqov myrs etıp küldı de “Odan eşteŋe şyqpaidy. Saǧan sene qoiar deimısıŋ. Eger OK-ǧa jazsaŋ, ondaǧylar äuelı Goloşekinnen sūraidy, al ol qazaq emmigranttary bızdegı qiynşylyqtardy äsırelep körsetıp otyr, jūmys ısteuımızge kedergı keltırude dep jauap beredı de, taǧy da kemınde jarty jyl qyzmet ısteidı”,- dedı. Būǧan qosa, Qazaqstandaǧy zaŋsyzdyqtar men zorlyq-zombylyqtar turaly faktıler jinastyryp jatqandyǧyn, jinap bolǧan soŋ ǧana OK-ǧa habarlauǧa bolatynyn aitty». [2] Būl kezde tärkıleu men ūjymdastyruǧa qarsy qazaq dalasynda köterılıster būrq ete qaldy. Şyŋǧystaudaǧy, Şūbartaudaǧy, Abyralydaǧy, Sozaqtaǧy, Sarysudaǧy, Qaraqūmdaǧy, Yrǧyzdaǧy, Maŋǧystaudaǧy, Batpaqqaradaǧy t.b. jerlerdegı köterılısterdıŋ artynda sol kezdegı ūlt qairatkerler tūrdy degen de boljamdar bar. «T.Rysqūlov», «Aşarşylyq», «T. Jürgenov» atty derektı filmderdıŋ avtory,rejisser E.Raqyşev özınıŋ sūhbatynda Keŋes ükımetıne qarsy küresken elımızdegı astyrtyn ūiym turaly, «Būl ūiymǧa äigılı Alaşordaşylar men basynda Keŋes ükımetın qoldap, keiın odan qatty tüŋılgen Tūrar Rysqūlov bastaǧan ūlt qairatkerlerı kırgen jäne sol kezdegı köterılısterdı de ūiymdastyrǧan», — deidı. Mysaly, T. Jürgenov özın qazaq ūltşyldarynyŋ ūiymyna Sūltanbek Qojanov kırgızgenın aitady. S. Qojanovtyŋ «Halyq qasıret şegıp ūltymyz joiylyp ketu aldynda tūr. Sondyqtanda ūltty saqtap qalu üşın ūltşyl azamattar astyrtyn ūiym qūrdyq»,- degenıne T.Jürgenov: «Özektı janǧa bır ölım. Halqym üşın tıktım basymdy bäigege. Men de sendermen bırgemın dep jauap berdım»,- deidı. Mūny Jürgenov öz qolymen jazǧan. Bıraq men mūny NKVD jendetterı ūryp-soǧyp jazdyrǧan şyǧar dep, Qojanovtyŋ ısın aldyrdym. Ol da osy äŋgımenı rastaidy. Men būǧan da senbei, Ūzaqbai Qūlymbetovtıŋ ısın aldyrtyp, osy jaiytty qaradym. Qūlymbetov ol kezde ūiymnyŋ Almatydaǧy bölımın basqarǧan. Ol bergen jauabynda Jürgenov şyndyqty aityp otyrǧanyn aitady. Sodan soŋ ūiymnyŋ basynda tūrǧan T. Rysqūlovtyŋ ısın qaradym. T.Rysqūlov Jürgenovtı ūiymǧa Qojanov kırgızgenın aita kelıp, T.Jürgenovke Qaraqūmdaǧy köterılıstı ūiymdastyruǧa özı jeke tapsyrma bergenın aitady. Sol jyldary qazaq dalasynda 370-tei ırılı-ūsaq köterılıster bolǧan. Ol köterılısterdıŋ negızı ūltşyl qairatkerlerımızdıŋ astyrtyn ıs-äreketınıŋ arqasynda ūiymdastyrylǧan. Sol 1930 jyldary T. Jürgenov Özbekstanda halyq komissary bolyp ıstegen. Äkesı Qara, bauyrlary Dosjan, Qosjandar arqyly Qaraqūmdaǧy köterılıstı astyrtyn qoldap otyrǧan. Yrǧyzda bolǧan köterılıstıŋ artynda Ū. Qūlymbetov tūrǧan. Sozaq köterılısın basqarǧan Alaşordaşy Särsenov tıkelei S.Seifullin men aqyldasyp, nūsqau alyp otyrǧan. Aqsu, Abralydaǧy köterılıster de astyrtyn ūiymnyŋ ūiymdastyruymen bolǧan. Tergeu barysynda NKVD tergeuşılerı T.Rysqūlovtan «Sender sonda naşar qarulanǧan köterılısşılermen Keŋes ükımetın qūlatamyz dep oiladyŋdar ma?» dep sūraidy. T.Rysqūlov: «Joq, bız jeŋemız dep oilaǧan joqpyz. Bıraq Mäskeudıŋ ozbyrlyq saiasatyna qarsy jer-jerde narazylyqtar, köterılıster bolyp jatqanyn körgen Ortalyq özınıŋ qatelıgın tüsınıp, baǧytyn özgerter dep oiladyq», — deidı. [3] Ūjymdastyru men salyq saludyŋ şekten şyǧuy, el arasyn jailai bastaǧan aşarşylyq sebepterınen bastau alǧan köterılısterdıŋ bırı Abyraly köterılısı haqynda jazylǧan zertteu eŋbekterınde Abyraly köterılısı turaly arnaiy zertteu jürgızgen tarih ǧylymdarynyŋ doktory, derektanuşy Bolatbek Nasenov aǧamyz köterılıske bailanysty barlyq arhiv qūjattaryn jaryqqa şyǧardy. Arhivtegı NKVD- nıŋ tergeu qūjattarynda kuälärdıŋ aituynşa №10 auylda bolǧan jinalysta halyq aldynda kolhoz müşesı Ybyrai Jäkışov bylai degen: — Keŋes ükımetı halyqty aldady. Bailarǧa ǧana salyq salamyz dep edı. Al şyndyǧyndy ortaşa şarua men kedeilerdı de aiaǧan joq. Endı közderıŋız jettı. Keŋes ükımetı «jyrtqyştar». Tapsyrǧan maldaryŋyzdy qaitaryp alyŋyzdar. El arasynda Keŋester ükımetı qūlady , Alaşordaşylar jaqynda elge kelıp köterılıstı özderı basqarmaq degen qauesetter taraǧan. Är auyldaǧy köterılışşılerdıŋ jospary boiynşa barlyǧy bır tudyŋ astyna bırıgıp, audan ortalyǧy Abyralyny alyp, Şyŋǧystaulyqtarmen bırıgıp aldymen Znamenkany( Qarasu) talqandap Semeige qarai jürmekşı. Semeide qaitadan Alaş Orda ükımetın ornatu maqsat bolmaq. Bırınşı bolyp №12 auyl men №14 auyl Ūzynbūlaqtyqtar bırıgıp aldymen koperativterdı talqandap salyq türınde ötkızuge daiyndap qoiǧan astyq pen basqa da zattardy taratyp alǧan. Sodan keiın Ūzynbūlaq auylynda qūrylǧan «Säule» kolhozyn talqandap barlyq mal men jylqylardy taratyp alǧan. Mınıske jaraityn attardyŋ barlyǧyn bölıp Semeige jasalmaq şabulǧa daiyndala bastaǧan. Auylkeŋesınıŋ töraǧasy men audandyq atqaru komitetınıŋ ökılın tūtqyndap olarǧa köterılısşılerge qosylu turaly talap qoiyp bosatady. Köterısşıler aq tu köterıp şyqqan. Tuda Lä İllaha İllallah degen jazu bolǧan. OGPU-dıŋ aŋyz-aqiqaty aralas mälımetterı ūjymdastyruǧa qarsy bolǧan köterılısterdı Alaşordalyqtarmen, sol kezde bilıkte bolǧan qairatkerlermen bailanystyrady. Mysaly Abyraly köterılısın aiqyn mysal bola alady. Būǧan sebep joq emes. Atap aitar bolsaq «Alaş qozǧalysynyŋ» örısteuıne keŋ jol aşqan 1905 jylǧy Älihan Bökeihan men Jaqyp Aqpaev ūiymdastyrǧan Qarqaraly petisiiasy bolsa, sol aituly şaraǧa ün qosqandardyŋ ışınde Abyraly öŋırınıŋ abyroily azamattary da kezdesedı. Olar tömendegıdei:

Abyraly bolysynan: Mūsa Qūlbaev, Süleimen Qoisoimasov
Aqbota bolysynan: Jüsıp Qūlbatyrov, Bektıbai Botabaev
Börlı bolysynan: Tolmūhamet (halyq «Toqmet qajy» dep ataidy) Altyntorin, Raqiia Satpaev
Degeleŋ bolysynan: Kerımhan Tölebaev, Tyşqanbai Qaşaqov
Temırşı bolysynan: Sekerbai Qanǧojin, Ospan Janǧabylov.

Joǧaryda esımderı atalǧandar bailyǧy men bedelıne qosa, ziialy, jaŋa zamannyŋ byǧytyn aŋǧara bıletın azamattar bolǧan. 1918 jyly Alaş Orda ükımetı Orynbordan Semeige köşırılgende jäne sol jyldardaǧy Azamat soǧysy kezınde Alaş Orda qairatkerlerınıŋ Şyŋǧystau jäne Abyraly öŋırlerınıŋ auqatty azamattaryna arqa süiegendıgı naqty derekterden belgılı. [4] Alaida 1931 jylǧy Abyraly köterılısıne Alaşordalyqtardyŋ yqpaly boldy ma? – degen zaŋdy sūraq tuyndaidy. Mūndai sūraqtyŋ tuyndauyna türtkı bolǧan mäseleler – köterılısşılerdıŋ tergeu prosesı kezınde bergen jauaptary ekendıgı anyq. Mäselen, B. Näsenovtyŋ «Abyraly köterılısı» kıtabynda jariialanǧan qūjattarda halyqty atqa qondyru üşın jürgızılgen ügıt-nasihat jūmystary erekşe nazar audartady. Mūraǧattan alynǧan IIHK (NKVD) tergeu qūjattarynda bylai delıngen: №10 auylda bolǧan jinalysta halyq aldynda kolhoz müşesı Ybyrai Jäkışov: – «Keŋes ükımetı halyqty aldady. Bailarǧa ǧana salyq salamyz dep edı. Al şyndyǧyndy ortaşa şarua men kedeilerdı de aiaǧan joq. Endı közderıŋız jettı. Keŋes ükımetı «jyrtqyştar». Tapsyrǧan maldaryŋyzdy qaitaryp alyŋyzdar» degen. Sondai-aq, Baimaǧambetov Qadaudyŋ ( 32 jasta, äkesı tärkıleuge ılıngen Būǧybaev Baimaǧambettıŋ ūly) bergen jauaby bar: — Jäkışev Ybyrai bylai dedı. «Sovet ükımetı qūlady. Semeiden maǧan Salyqbaev Raqymjan keldı. Alaşordaşylar Şyŋǧystaudyŋ bailary Şaimardan Ahmetjanovpen, Ahmetov Alhamjannyŋ atasy Jaqyp jäne Äbış Rysqūlovtarmen kezdesedı. Semeiden Alaş Ahmetjanov kelıp köterılıstı basqarady». Aiyptaluşy Baltaqaev Qauqarbek (27 jasta, Abyraly audany №6 auylynan, baidyŋ balasy. Mamandyǧy mūǧalım, üilengen, otbasynda 5 adam. Būryn ıstı bolmaǧan) tergeu barysynda mynadai mälımet beredı: – Qaŋtar aiynyŋ basynda Abyraly audanyna Semei qalasynan 1928 jyly mal-mülkı tärkılengen bai Mūsabekov Esımbek keldı. Jolda ol Abyraly audanynyŋ Degeleŋ bölıgındegı tuysy Tyşqanbaevtyŋ auylynda bırneşe kün bolǧan. Sol jaqtan №1 auylǧa kelıp Jaqypovqa ma nemese Bölegenovke me naqtysyn bılmedım 1930 jyly Mäskeu qalasynda «Şarua ūiymyn» zaŋsyz partiia ūiymdastyrylǧany, ony Alaşordanyŋ kösemderı Bökeihanov Älihan, Ermekov Älımhan, Dulatov, Baitūrsynov, Barlybaev Ahmetulla jäne basqalary qūrǧandyǧyn aitqan. Mäskeuden basqa partiianyŋ jetı aimaqta öz bölımşelerı astyrtyn jūmys ısteude. Solardyŋ bırı Semeide ornalasqandyǧyn, alaida basşysynyŋ kım ekendıgın Mūsabekov aitpaǧan. Bıraq ūiym bar. Ä. Bökeihanov Mäskeudıŋ GPU-yna bergen jauabynda ūiymnyŋ bar ekendıgın moiyndaǧan. Ol ūiymdy joia almaisyŋdar degen. Bökeihanovty atu jazasyna bergen. Keiın būl şeşım özgertıldı (OGPU sotynyŋ şeşımımen Bökeihanovtyn atu jazasyn türmede otyruǧa auystyrǧan bolatyn). Ūiymnyŋ maqsatyn aita kele Jaqypov Nūǧmanǧa nemese Bölekovke №1 auylda et salyǧyna qarsy halyqty köterıŋder degen. Senderden keiın barlyq jerlerde köterılıs bolady. Qazır bükıl odaq boiynşa köterılıske daiyndalyp jatyr. Sondyqtan mamyr aiynda ükımet auysuy mümkın. Osyny aitqan Mūsabekov № 6 auylǧa kelıp şaiqas kezınde qaza tapqan aǧasy Baişaiynov Kärıpbek, Kempırbaev Ysqaq, Qoŋyrbaev Baiseke jän Jandybaev Tüsıpbekter arqyly özınıŋ rulastary «Oljas» ūrpaqtaryn köterılıske daiyndap şyǧarudy tapsyrǧan. Mūsabekov Kempırbaevqa būrynǧy Alaşorda äskerınıŋ sarbazy retınde Alaşordalyqtar saǧan ülken senım artyp otyr degen. Ükımetke qarsy köterılıstı tezdetıp ūiymdastyruǧa kırıs, menıŋ aǧam Baişaiynov ekı vintovka beredı. Aitqanyndai ekı vintovkany äkelıp berdı. Osydan keiın Mūsabekov otbasymen bırge №1 auylǧa baryp sondaǧy köterılıstı bastap şyqty. Artynşa basqa auyldarda da köterılıs bastalyp kettı. Köterılıstıŋ maqsaty tek qana et salyǧy üşın maldaryn ötkızuge qarsylyq qana emes ükımettı tübegeilı qūlatudy josparlaǧan. Semeidegı ūiymnyŋ qūramyna Qarqaraly audanynan Jantuǧanov Qydyrberdı bai, Kenjin Toqai bai, Abyraly audanynan alaşordaşyl Manan Tūrǧanbaevtyŋ aǧasy – Şäden, qazırgı uaqytta Semei qalasynda tūrady, Ualihan Ahmetov jäne №10 auyldan da bar, qalǧandarynyŋ aty – jönderın bılmedım taǧy basqa jerlerden müşelerı bar. Qarqaraly audanynyŋ №10 auylynyŋ bandysy Tıleubekov Baijūma Abyraly audanynyŋ № 6 auylynyŋ bandysy Kempırbaevtyŋ tobynda bolǧanda maǧan jasyryn ūiym Semei qalasynda ornalasqan, özderınıŋ gazetterın şyǧaryp, taratady dedı. Gazettıŋ aty qalai atalatynyn bılmeidı, bır danasy ūiym müşesı Jantuǧanov Qydyrberdıde bar eken. Mamyr aiynda kapitalistık elder men alaşordaşylar jäne bailardyŋ küşımen Keŋes ükımetı qūlatylatyndyǧy turaly maqala basylǧan körınedı. Gazettıŋ qai tılde ekenın bılmeidı. Gazettı ūstap jürgen Jantuǧanov Qydyrberdı Alaş Ordalyq Manan Tūrǧanbaevtyŋ qaiyn atasy bolyp keledı. Köterılısşılerge tergeu barysynda qoiylǧan sūraqtarda: Kolchak tūsynda Alaşorda polkynda qyzmette boldyŋ ba, İke Ädılovpen bailanystaryŋ barma? – degen sūraqtar qoiǧan. İke Ädılov özderıŋız bıletındei Alaş partiiasynyŋ müşesı jäne Alaşorda ükımetınıŋ demeuşısı retınde halyq arasynda ülken bedelge ie bolǧan. Tärkıleu qarsaŋynda tūtqyndalyp, jer audarylǧan, keiın qamaudan qaşyp şyǧyp, Şaǧan tauynda bandylyq jasaq qūryp Keŋes ükımetıne qarsy soǧysqan. Artynşa Qytaida qolǧa tüsken. [5] Abyraly audany tärızdı oǧan körşı ornalasqan Şyŋǧystau audanynyŋ jerınde (qazırgı Şyǧys Qazaqstan oblysy, Abai audany) de 1931 jyly aqpanda keŋes ükımetınıŋ jürgızıp otyrǧan saiasatyna qarsy halyq tolqulary boldy. Köterılıstı Medeuov Saniiaz jäne Toraiǧyrov Emıljan basqaryp, oǧan barlyǧy 200-den astam adam qatynasqan. Köterısşıler aq jalau köterıp, halyqty audandaǧy keŋes ükımetın qūlatuǧa şaqyrǧan. Köterısşıler körşı Qu jäne Abyraly audandarymen bailanys ornatyp, olarmen bırıguge ärekettenedı. Bıraq Qyzyl Armiianyŋ tūraqty bölımderı būǧan kedergı jasady, köterılıs keŋ tarap ülgermei jatyp-aq aqpan aiynda küşpen basyp tastalyndy. Bırazdan soŋ «… osy köterılıstı ūiymdastyruşy bolypty, qaşyp jür eken, Qytaiǧa ketpek körınedı», — degen jalǧan laqap taratyp, «Saiat qorasynda» beiqam jatyp, aŋ aulauǧa şyqqan jerınde Şäkärım qajyny atyp öltırıp, qūdyqqa kömusız tastap ketedı. [6] Abai ūrpaqtarynyŋ töŋıregı Alaş arystarymen öte jaqyn qarym qatynasta bolǧany belgılı. Äsırese osy köterılıs kezınde Qūnanbai Öskenbaiūlynyŋ ūrpaqtary qatty qudalauǧa ūşyrady. Abaidyŋ balasy Mäkäiıl, Şäkärım Qūdaiberdıūly, Ǧafur Şäkärımūly jazyqsyz atylǧan soŋ, Ziiat Şäkärımūly, Berdeş Äzımbaiūly, Mänäkeş Äzımbaiūly Täkejanovtar Qytaiǧa ötıp ketedı. Äuelı Tarbaǧataiǧa, odan soŋ Altaiǧa qaşyp barady. Qajy ūrpaqtary ol jaqta da tynyştyq taba almai, qūryǧy ūzyn keŋes ökımetı qolynan mert boldy. Osy derekterge köz jügırte otyryp bız bır jaiytqa toqtala ketuımız kerek. Qazan töŋkerısıne deiıngı qalyptasqan ūlt ziialylarynyŋ qazaqty täuelsız el bolsyn dep tılep, Alaş ideiasynyŋ maŋyna toptassa, Keŋes ükımetı ornaǧan kezeŋde qalyptasqan jaŋa tolqyn ūlt qairatkerlerı totalitarlyq ämırşıl jüienıŋ qūrbanyna ainalǧan qazaq halqyn qalaida aman alyp qalu jolynda küresken azamattar keiınnen özara ymyraǧa kelıp ūlttyŋ bolaşaǧy jolynda bırlese kürestı. Bız osy künı qazaq-qazaqty ūstap berdı, jala japty, satyp kettı, aştyqta qazaq jalqaulyǧynan qyryldy degendei pıkırlerdı aitqandy ūnatamyz. Halyqty jappai aştyqqa ūryndyrǧan qyzyl imperiianyŋ solaqai saiasaty äu basta qyryp-joiuǧa baǧyttalǧanyn keş te bolsa tüsıngen ūlt ziialylary bırıge äreket etkenı anyq jäne sol jolda qūrban boldy. Paidalanylǧan ädebietter:

Näsenov B. «Halyq jaulary». Köptomdyq eŋbek. 7 tom. Onynşy kıtap. Almaty: Novosibirsk. 2005 jyl. 48-56 b.b.

Mūsyrman K. Qan tamǧan qoljazbalar //Egemendı Qazaqstan – 1992. – 10 säuır. – 3 b.
Raqyşev E. Ūltşyldardyŋ astyrtyn ūiymy bolǧan. Abai.kz. 20.01.2015. Sūhbattasqan Janysbai T.