Bügın, qazannyŋ 4-ınde ädebiettanuşy ǧalym Beisenbai Kenjebaevtyŋ tuǧanyna 120 jyl toldy. Soǧan orai ǧalymnyŋ şäkırtı, jazuşy Mūhtar Maǧauinnıŋ 2020 jyly «Jūldyz» jurnalynda şyqqan arnauly estelıgın jurnaldyŋ saittyŋ nūsqasynan alyp, qaitara jariialaǧandy jön kördık.
Anyǧyn aitu kerek, «Estelıkter kıtabynda» Beisekem – aiauly ūstaz, qamqor äke, zerdelı, ūltşyl ǧalym Beisenbai Kenjebaev turaly arnaiy jazu qarastyrylmaǧan, būrnaǧy «Men» ǧūmyrbaiandyq dilogiiasy, onyŋ ışınde «Qiia joldar» memuarlyq romanynda molynan jäne bajailap aitylǧan sebeptı. Alaida, bırtūtas aǧym emes, jekelegen tūlǧalar töŋıregınde qūrylǧan erekşe eŋbektıŋ ekı tomyn tämamdap, baspaǧa ötkızgennen soŋ, jalǧas Üşınşı para – ūzaq zaman, qanşama jan qamtylǧan kölemdı memuar mazmūndyq, mejelı şeŋberıne jetu üşın, Beisekemdı qatarǧa qosu qajetıne den qoidym. Şynynda da. Batamen ǧana emes, naqty ısı, demeu, qoldau, riiasyz kömek arqyly süiemel jasaǧan, kerek deseŋız, asqaqtata kötergen aldyŋǧy aǧalar jäne dünieden erterek ketken, zamanynda tılektes, tūrǧylas bolǧan, tıptı, ärqily jaǧdai äserımen tym qatty qabysa almasaq ta, qatar jasasqan, zamandas taǧy bırtalai eleulı tūlǧalar eskerılgen, tüptep kelgende, būl da bırtūtas ǧūmyrbaian sanaluǧa tiıs auqymdy eŋbekte Beisekemnıŋ mülde atalmai qaluy – üŋıreigen olqylyq bolyp şyǧady eken. İä. Būrnada bıraz jazdyq, jetkıze baiyptaǧan siiaqtymyz. Endı özımızdı özımız qaitalap jatsaq nesı bar. Jaŋa şyǧarma tabiǧatynan tuyndaityn, kezektı bır jaǧdaiat. Tek būl joly köbırek kettık demesek. Bıraq «Men» – öz aldyna, al mynau «Estelıkter kıtaby» – ötkendı jaŋǧyrtsa da, derbes negızı bar, basqaşa tūrǧydaǧy basqa bır tolǧam.
Sonymen, qimas Beisekem – ūly ūstazym Beisenbai Kenjebaev turaly tolymdy, jinaqty estelık.
1
Jasym jiyrma ekıde, 1962 jyl, qara küz. Men aspirantpyn. Qazaq Memlekettık universitetı, filologiia fakultetı, qazaq ädebietı kafedrasy. Universitettı osy jazda ǧana bıtırgem. Menı ekınşı kurstan bastap qadaǧalaǧan ūly ūstazym professor Beisenbai Kenjebaev respublikanyŋ Joǧarǧy bılım ministrıne deiın baryp jürıp, men üşın bır oryndy äreŋ sūrap alyp edı. Aldyn-ala bar jaǧdaidy bılıp, ülken qam jasady. Qabyldau emtihanynda şet tıl – europalyq: aǧylşyn, nemıs, iaki fransuz ǧana boluǧa tiıs eken. Al bız universitette būlardyŋ eşqaisysyn oqyǧamyz joq, arab tılınen ǧana qara tanydyq. Beisekeŋ respublikalyq ministrlıkke baryp, eşteŋe şyǧara almady, Mäskeuge jazu kerek körınedı. Solai da solai, arab tılın oqyǧan, arab tılı bolaşaq zertteu taqyryby üşın de kerek, aspiranturaǧa qabyldau emtihany retınde rūqsat beruıŋızdı sūraimyz degen resmi qaǧaz universitet rektorynyŋ qoly qoiylyp, Mäskeuge kettı. Oǧan ekı aidan astam uaqyt jauap kelmegen soŋ, qaiyra joldandy. Mūnyŋ bärı – menen aiyrylsa, qazaq ǧylymy qausap qalatyndai, bar ıjdaǧat, jıgerımen qatty kırısken Beisekemnıŋ äreketı. Men universitet bıtırer-bıtırmesten bastalǧan ıs. Aqyry, qyrküiektıŋ soŋyna taman, aspiranturanyŋ qabyldau emtihany qarsaŋynda rūqsat keldı. Oryn bıreu – menıkı, talapker köp bolyp şyqty, saidyŋ tasyndai taǧy jetı jıgıt qūjat tapsyrypty. Bızben bırge bıtırgen balalar arasynda da ümıtker – jeteu edı. Jetı jıgıt üzdık diplommen bıtırgen. Solardyŋ qai-qaisy da ǧylymnyŋ ülken jügın köterer azamat bolyp şyǧar edı. Bıraq şaruaşylyq qana emes, bar tırşılık kesımdı josparǧa baǧyndyrylǧan, ötken jyly aspiranturaǧa üş oryn berılıptı, kafedra meŋgeruşısı Beisekeŋ bolaşaqtan qauıptenıp, üş balany da keler jyly alamyn dep, qabyl körmegen, nätijesınde mülde qūralaqan qala jazdady. Endı, tört jyl kütıp, taŋdap alyp qalǧan menıŋ ornyma mūndai talas tuyp otyr. Syrtta, köldeneŋde ne äŋgıme boldy – bılmeimın, Beisekeŋ tosyn qolqa men ökpe, salmaqtyŋ eşqaisysyna ilıkpese kerek, arnaiy referattan tys üş synaq – mamandyq, şet tılı, qoǧamtanu boiynşa emtihan nätijesınde men, – şyntuaity sol, süiemel de bar, – eŋ joǧarǧy ūpai jinap, aspiranturaǧa tüstım. Menen görı Beisekeŋ köbırek quandy ǧoi deimın. Taqyrybym belgılı – “Qazaq handyǧy däuırındegı ädebiet”. Būdan būryn Beisekeŋnıŋ bır aspiranty tübıne jete almai, aiaqsyz qaldyrǧan. Endı maǧan jüktelmek. Men ol kezde qiynnan qoryqpaimyn, qolymnan kelmeitın närse joq dep bılem, tasqa şabudan taiynbaityn siiaqtymyn, bıraq almaǧaiyp, ausar ıske barmas edım, soŋǧy elu jylda bızdıŋ äulettıŋ basynan ötken opat pen topan menı mölşerlı saqtyqta qalyptaǧan, äuelı qazaq eposynan şūǧyl qorǧap alaiyn, sodan soŋ, ǧylymi ataqtyŋ qalqasynda myna taqyrypqa tabandap otyraiyn dep ügıttep körıp edım, menı balasyndai erkın ūstaityn Beisekem ilıkpedı. Myna taqyrypty tez igeru kerek, arǧy, Altyn Orda kezeŋın keler jyly taǧy bır aspirantqa tapsyramyn, jiyrma bes jasyŋda kandidat bolasyŋ, folklorǧa sodan soŋ tüsersıŋ, otyzǧa deiın doktorlyq qorǧap ülgeresıŋ, odan ary qanşama ömır, qanşama zertteu tūr aldyŋda, äuelı myna şaruany jerıne jetkız dedı. Beisekem osylai, tym biıkten tolǧap otyr, al men kandidattyq dissertasiianyŋ özınıŋ auyly alystap ketkenın körıp tūrmyn. Bıraq aqsaqal könbedı. Taqyryptyŋ auqymyn mejeledık. Aryda Asan Qaiǧy, berıde Būqar jyrau. Asan Qaiǧyŋyz – aŋyz, Būqar jyraudyŋ özınıŋ basy aşyq emes. Al ekı orta üŋıreiıp tūr. “El bolǧan soŋ, halyq bolǧan soŋ ädebiet te bolady,– dedı Beisekeŋ. – Mūqiiat qarastyryp körseŋ, bırdeŋe tabylyp qalar. Tabylmasa…–dedı Beisekeŋ,– qazaq eposynyŋ ülgılerın bır tarau etıp alamyz. Edıge de, Şora da… Qarasai, Qazy… bärı de XV ǧasyrdan berıde tuǧan…” “Beiseke, olar tūtasymen kögendelıp, halyq jauy dep jariialanǧan ǧoi, qaulyǧa engen ǧoi… Odan da taza qazaq eposynyŋ özın derbes taqyryp etıp almaimyz ba?” “Söz tospaisyŋ…– dedı Beisekeŋ renjıp. – Men jalpy sūlbasyn aityp tūrmyn ǧoi. Olardy atamai-aq qoi. Berıdegı Qabanbai, Oljabai, Bögenbai, Baraq… XVIII ǧasyrda jasaǧan, basy aşyq tūlǧalar bar emes pe?” “Beiseke, onda bızdıŋ taqyrybymyz tarihi jyrlar bolady”,– deimın. Beisekem äldebır qaǧazdardy aqtarystap, küigelektenıp qaldy. “Özıŋ uaiymşyl ekensıŋ,– dedı şynymen-aq ökpelep.– Bastamai jatyp tüŋılıp otyrsyŋ. Būl taqyrypty men saǧan būdan bes jyl būryn aitqam. Sodan berı ne bıtırdıŋ?..” Onysy ras. Bes emes, tört jyl būryn. Men universitettıŋ ekınşı kursynda jürgende. “Abai jäne şyǧys ädebietı” degen kurs jūmysyn jazdym. Beisekemnıŋ jäne sol kezdegı kafedra meŋgeruşısı Mästura apai Sarmurzinanyŋ alqauymen, Mäskeu, Leningrad, Novosibir, Tbilisiden bastap, bükıl Ortalyq Aziia universitetterınıŋ talapker jastary bas qosqan Studentterdıŋ ǧylymi konferensiiasyna qatysyp, ejelgı aibyn, säuletı tozbaǧan Samarqannan maqtau qaǧaz alyp qaitqam, būl – menıŋ keŋ düniege alǧaş şyǧuym, bar jariianyŋ basy eken, igılık būdan da zor bolatyn edı, Beisekem joldama jazyp, öz qolymen ūsynǧan maqalama “Qazaq tılı men ädebietı” jurnalyndaǧy dümşeler jol aşpai qoidy, mıne, sol maqalanyŋ, maqaladan būrynǧy kurs jūmysynyŋ kezınde aitqan, on segız jasqa jaŋa ılıngen qarşadai balaǧa: “Universitettı bıtırgen soŋ aspiranturaǧa alyp qalam, qazaq handyǧy däuırındegı ädebiettı zertteisıŋ, daiyndala ber!”– degen. Men daiyndaldym. Bolaşaq ǧylymi jūmystarǧa ǧana emes, ülken jazuşylyqqa. Qazaqtyŋ, bükıl Ortalyq Aziianyŋ, Reseidıŋ, Älemnıŋ tarihyn töŋkerıp şyqtym, Şyǧystyŋ, Batystyŋ – antik däuırınen bügıngı künge deiıngı dünie ädebietınıŋ orys tılınde bar nūsqalaryn tügel bajailap tekserdım; oqumen ǧana şektelgem joq, ädebi syn, zertteu maqalalary öz aldyna, prozaşy qalamger retınde de belgılı bır örege jettım dep bıldım. Tau qoparyp, tas būzamyn dep tūrmyn, sonda da jüregım daualamaidy. Zady, men aqyr tübınde nätijesız bolary anyq ıske şatylyp körgen emespın. Erlıktıŋ, täuekeldıŋ jönı bır basqa. Bıteu jartasty töbeŋmen süzıp būza almaisyŋ, teŋızdı tızelep jaldai almaisyŋ. Saqtyq, abaişyldyq emes, jūpyny ǧana aqyl ısı. Beisekeŋnıŋ maǧan artqan jügı – aqylǧa syimas auyr edı. Auyr emes, bualdyr, elesı joq. Sol joqty barǧa köşırıp, seldır tūmandy batpan-batpan, tai-tai jükke ainaldyryp, qiiamettıŋ qyl köpırınen arqalap ötuım kerek eken. Beisekem menı aiamady. Nemese, ǧajaiypqa sendı. Osy uaqytqa deiın jer älemde qalǧan qazaq ışınde jalǧyz-aq ūltşyl bar, ol – men dep oilauşy edım. Şyn fanatik ūltşyl – menıŋ ūly ūstazym Beisenbai Kenjebaev eken. Universitettıŋ Ǧylymi keŋesınde dissertasiia taqyrybyn bekıtetın kün keldı. Men eŋ soŋǧy sätte Beisekemdı taqyryp atauy –“Qazaq handyǧy däuırındegı ädebiet” emes, “XV-XVIII ǧasyrlarda jasaǧan qazaq aqyn, jyraulary” bolsyn dep, ügıttep, äreŋ köndırdım. Mänısı bıreu-aq edı. “Qazaq handyǧy” degen söz, qazır bekıse de, keiın bögesın bolady. Onyŋ üstıne, şegıner jol qaldyrmaq boldym: jan qinalsa, arǧy däuırge şolu ǧana jasap, XVIII ǧasyrdaǧy Būqar jyraudyŋ jalǧyz özımen-aq şyǧyp ketuge mümkın, nemese, qazaq kezeŋınde qalyptasqan epos ülgılerın ejelgı dästür, öleŋ örnegı tūrǧysynan qarastyryp, kölem toltyruǧa bolady; dissertasiia jazylyp bıtken soŋ taqyrybyn naqtylai jatarmyz dep, kelıstı. Ol kezde Universitettıŋ Ǧylymi keŋesı aǧylşynnyŋ Lordtar palatasynyŋ jiynyndai körınedı, şynynda da, öte ülken, Odaqqa, odan da aryǧa tanylǧan ǧalymdar bar, matematik, fizik, biolog – barlyq fakultettıŋ betke şyǧary, būlardyŋ ışınde maǧan himiia professory, doktor Batyrbek aqsaqaldyŋ jüzı erekşe nūrly körınedı, būl – baiaǧy Alaş Ordaǧa ūitqy bolǧan azamattardyŋ bırı – Ahmet Bırımjanovtyŋ bel balasy, sol ma dep sūraǧanda Beisekeŋ aitqan, sol degen, bar eken, jür eken, syrttai süiınemın; būlarǧa qosa özımızdıŋ filologtardyŋ ataqtylary da osy Keŋeske müşe, basqalarǧa qaraǧanda jaqyn tuysqan siiaqty; orys bölımınde sabaq beretın, Maǧjannyŋ aqyndyq tılın zertteuge bar ǧūmyryn arnaǧan, ūlty tatar, qazaqy professor Hairolla Mahmūdov menıŋ türımdı körgısı keldı, türegep tūrudy ūmytyp ketken ekenbız, boi körsettık, öte maŋyzdy, qajettı, zäru taqyryp, bekıtu kerek degen söz tastady, bekıdık. “Al endı jūmys jasa!– dedı Beisekeŋ menımen bırge şyǧyp. Sodan soŋ, mäjılıs zalyna qaita kırıp bara jatyp,– Üilenıp qoima!– dedı.– Onda jūmysyŋ aiaqsyz qalady!..” Maǧan osy sözdı aitu üşın ǧana şyqqandai. Keiınge ırkuge bolmaǧan. Men oŋaşa qalǧan soŋ, rizaşylyqpen külıp alsam kerek. Ūstazymnyŋ ekı tapsyrmasy da oǧaş körıngen: bırınşısı – mänsız, onsyz da jūmys jasaimyn; ekınşısı – qajetsız, üilengım kelse, üilenem, onyŋ oqu men jazuǧa sebı bolmasa, bögetı bolmaidy dep bılem. Qazır oilasam, ūstazymnyŋ ekı sözı de oryndy, bırınşısı – qamşylau, ekınşısı – saqtandyru, al qalbalaqtap menımen bırge şyǧyp, jöppeldeme aityp jatqany – quanyş äserı eken. Men myna taqyrypqa onşa qūmartyp tūrǧanym joq, qalai bolady degen qauıp Beisekeŋdı köbırek qajasa kerek-tı. Älbette, būl joly da özı üşın emes, men üşın, menen görı ǧylym mūraty üşın şynymen quanǧan. (Däp sol mezette, ekı jyl ötıp, üşınşı jyly sätımen üilenetınımdı özım de bılmegem. Beisekem äuelde tosyrqaǧan eken, toi künı kelının körıp, köŋılı jailanyp edı. Törde, Temırǧali Nūrtazin ekeuı, eskılıktı qazaq aqsaqalynyŋ soŋǧy sarqyty – menıŋ ülken äkemdı ortaǧa ala otyrǧan. Özgeşe tanystyq, mazmūndy, mändı äŋgıme bolǧan siiaqty.)2
Beisekemnıŋ maǧan degen senımı men yqylasy – ūstazdyŋ şäkırtke, äkenıŋ balaǧa, adamnyŋ adamǧa degen senımınıŋ ölşemıne kelmeitın, yqylasynyŋ aiasyna syimaityn, özgeşe syrly qatynas eken. Erkıme, betıme qoia berdı. Aiyna bır telefon şalam. Ekı aida bır baruym mümkın. Artyq äŋgıme aitpaidy. Tyqaqtap teksermeidı. Ülken aǧanyŋ aldyna, sälemdese kelgen jaqyn tuysqan siiaqty, köldeneŋ keŋespen otyramyz. Habarlasudy ūmytyp, ekı-üş ai ozyp ketuı mümkın. Qaida jürdıŋ, ne boldy dep jäne sūramaidy. Äldebır kıtap, derektı eske salady. Orta ǧasyr ädebietı men tarihyna qatysty bıraz kıtabyn menen būrynǧy, sätsız aspiranty alyp ketken eken. Men özım de kıtapqa saraŋmyn, qalǧanyn sūrap, mazalaǧam joq. Beisekemnıŋ eŋ ülken qyzmetı – berık qorǧan edı. Maǧan eşkım batpaidy, qojalyq jürgıze almaidy. Derbes kün keştım. Qazır oilap tūrsam, eşqaşan da aspiranturanyŋ üş jylyndai erkın, azat ǧūmyr sürmegen ekem. “Şet tılınıŋ minimumyn tapsyrdym”,– dep telefon soǧam. “Dūrys”,– deidı Beisekem. “Filosofiianyŋ minimumyn tapsyrdym”. Taǧy da: “Dūrys”. “Auylǧa kettım. Ekı ai jatyp, qymyz ışıp kelem”. “Dūrys”. “Qajettı bıraz kıtaptardy ala ketem”. “Dūrys”. Beisekem menıŋ bır kün, bır saǧatty qalt jıbermeitınımdı bıledı. Sondyqtan bärı dūrys. Bıraq äzırşe önım, nätije şamaly edı. Mıne, qairatty bır jylym, bır jyldan astam altyn uaqytym kandidattyq minimumdar soŋynda kettı. Ekınşı jyl… Opyryp, japyryp tastauym kerek. Taŋǧy saǧat toǧyzdan keşkı saǧat on-on bırge deiıngı meken jaiym – Respublikalyq ortalyq kıtaphananyŋ jäne Ǧylym akademiiasy kıtaphanasynyŋ “Sirek kıtaptar men qoljazbalar” dep atalatyn qadym bölımderı. Ne qaraǧanyŋ, nege üŋılgenıŋ tırkelıp, tızılıp otyrady. Aspirant degen kuälıgıŋ bar, äiteuır toqtau joq. Ekı kıtaphana da öte bai. Qanşalyq bai bolǧanyn endı ǧana bılıp otyrmyz. Ärine, bar ızdegenıŋ tabyla bermeidı. Bıraq būl da bögesın emes. Tiesılı kıtaptyŋ aty-jönın jazyp, MBA – aralyq abonement arqyly sūrau berseŋız, Sovet Odaǧyndaǧy, älemdık därejelı ekı ruhani qazyna qoimasy – Mäskeudegı Lenin kıtaphanasy men Leningradtaǧy Saltykov-Şedrin kıtaphanasynan arnaiy aldyrady. Tek qajet kıtaptyŋ atyn tabyŋyz – jiyrma künde qolyŋyzǧa tiedı. Men studenttık jyldarda qazaqtanu salasyndaǧy, Ortalyq Aziia, mūsylman älemı, türık älemı, köşpendıler tırlıgıne bailanysty, mümkın bolǧan būrynǧy-soŋǧy barlyq ädebiettı qarastyryp şyqqan edım. Endı sony tereŋdetu, belgılengen baǧdar, taqyryp boiynşa ızdenu, tekseru qajettıgı tudy. Bıraz uaqyt XVIII ǧasyrdaǧy han jarlyqtary, qazaq şonjarlarynyŋ Resei ükımetımen aradaǧy qatynas jazbalaryna üŋıldım. Ädebi körnekı nūsqa retınde dissertasiiaǧa bır tarau etıp engızbek oraiyn oiladym. Odan ary – Altyn Orda zamanyndaǧy han jarlyqtarynyŋ saqtalǧan ülgılerın, Qyrym handyǧynyŋ resmi qatynas qaǧazdar jinaǧyn zertteuge tura keldı. Osyǧan jalǧas jūmys – Noǧai Ordasy – Mamai, Jüsıp, İsmaiyldardyŋ Orys patşalarymen aradaǧy bailanys qūjattaryn zerdeleu qajet edı, mūnyŋ bärı Mäskeudegı Syrtqy ıster ministrlıgınıŋ arhivınde qattauly jatqan, tiesılı rūqsat alu, arnaiy jol jüru kerek; būl şaruany soŋǧy kezekke qaldyryp, aldymen Almatyny tügendeu qajetıne den qoidyq. Basqa bır baǧyt-baǧdarlar ızdedık. Älbette, qazaqtyŋ, bükıl türık qauymynyŋ ötkenıne qatysty tarihi, etnografiialyq, saiahatnama kıtaptar men maqala, zertteuler kökjiektı ǧana keŋeitıp qoiǧan joq, janǧa quat, dätke serpın qosty, bolaşaq körkem şyǧarmalarǧa tūlǧa, derekter taptyq, halqymyzdyŋ ūlylyǧyna beiıl berdık. Belgılı ädebiettıŋ özın qaiyra qaraǧanda jaŋaşa oi tüidık. Jariiaǧa şyǧuy mümkın emes tarihi şyǧarmalar sūlbasy keiıptene bastady. Ärı zar, ärı quanyş. Almaǧaiyp ömır, auyr eŋbek. Ümıt pen senım. Sol bolaşaq soqtaly tuyndylardyŋ bırı – alǧaş ret sol kezde oilastyrylǧan “Alasapyran” edı. Qiial degen jaqsy. Eşqandai böget tumaǧan jaǧdaidyŋ özınde bärı bırdei jüzege aspaidy. Bızdıŋ sol jasymyzda qalyptaǧan, qabyldaǧan qyryq jyldyq jazu josparymyzdyŋ auqymy tym zor edı. Aldan şyqqan bögesın odan da mol boldy. Aqyr tübınde alǧynşy öz sybaǧasyn alyp tyndy. Şeptı būzuǧa attanǧan tümennıŋ onnan bır bölıgı ǧana mejeden ötıptı. Bız jiyrmadan bırın ǧana jerıne jetkıze aldyq. Endı estelık jazyp, joǧymyzdyŋ ornyn toltyrmaqpyz. Tolmaidy. Oralmaidy. Tek köŋılge medeu demesek. Özge üşın emes, özımız üşın. Qazırgı mındet – baryŋa amalsyz täuba aityp, qoldaǧyny qorytyndylau, az ba, köp pe, endıgını abyroimen aiaqtau. Onşa kürdelı emes. Al ol kezde – şytyrman men meŋıreu, qiia men qūz qarsaŋynda menıŋ aldymda eŋ alǧaşqy, auyr ärı naqty mındet tūrǧan: XV-XVIII ǧasyrdaǧy qazaq ädebietınıŋ ülgılerın nūsqalau – tabu, zertteu, jazu, jariiaǧa şyǧaru. Basqasyn bylai qoiǧanda, ömırge jol aşuym üşın, tırşılık üşın, keleşek ūly ıster üşın baspaldaq jasauym qajet edı. Ekınşı jyl eŋserılıp barady. Äzırşe jiǧan-tergenım – ūsaq-tüiek. Özektı arqau bolarlyq eşteŋe tabylmai, daǧdara bastadym. Aqyry, köktemge taman, tamaşa bır oi keldı. Auyr jūmys – jeŋıl şeşım. Op-oŋai eken. Sypyra süzu! Onyŋ mänısı – qazaqqa qatysty bar ädebiettı, tügın qaldyrmai, bastan-aiaq tekserıp şyǧu kerek. Būǧan deiın qazaqtyŋ söz önerı, tarihy, etnografiiasy, meken-tūraǧy, şaruaşylyǧy, taǧy basqa, jäne basqa tūrǧydaǧy orys tıldı ädebiettı tügel tauysqanymdy aitsam kerek. Bır jyl, ekı jyl emes, universitetke tüskennen bergı jetı jyldyq jūmys. Endı qazaq tıldı qoimaǧa bas qoiu qajet boldy. Bır jaǧynan kırıp, ekınşı jaǧynan şyǧu kerek. Tük qaldyrmai. Iаǧni, äuelı revoliusiiaǧa deiın qazaq tılınde basylǧan barlyq kıtapty aqtap şyǧam. “A” dan “Iа” ǧa deiın. Zertteuşıler Qazan men Ufa, Orynbor men Petırbor, Taşkentte 1917 jylǧa deiın bes jüz kıtap basylǧan deidı. Mümkın, odan äldeqaida köp şyǧar. Ūmytylǧan, joǧalǧan. Saqtalǧany bes jüzdıŋ üstınde körınedı. Sonyŋ bärın ötkeru şart. Almatydaǧy, respublikalyq jäne akademiialyq atalatyn ekı kıtap qoimasynda tört jüzden astamy anyq bar. Bälkım, bes jüzı tügel. Joǧy – sanauly ǧana, ony Mäskeu men Leningradtan alǧyzuǧa bolady. Osy bes jüz kıtapty tügın qaldyrmai sılkıp şyǧam. Sodan soŋ… Ǧylym Akademiiasynyŋ qoljazba bölımınde tūrǧan arhiv qory… Men körgende, şamamen bır myŋ segız jüz buma päpkı. Būl tıptı oŋai. Bırınşı päpkıden bastap tüsesız. Aldymen on, sodan soŋ on bırden jiyrmaǧa deiın, odan soŋ jiyrma bırden otyzǧa deiın. Qūdai quat berse, nebärı myŋ segız jüz päpkını aqtaryp, süzıp şyǧu degen… jas adamnyŋ ǧūmyry jetetın närse. Bärekeldı! Bar tüiın şeşıldı. Altyn jatqan jer tabyldy. Qaz da ala ber! Beisekeme tura jolǧa şyqqanymdy, ıstıŋ nätijelı bolaryn saltanatty türde habarladym. Künı būryn elpıldeu, bolmaǧandy boldyru äu bastan bügınge deiıngı ädetımde joq, kelıp tūrǧan ıstıŋ özın būiyrsa, täuba… deimız, būl joly da naqty eşteŋe aitpadym, bıraq qūr bosqa jürmegenımdı, typyrlap jatqanymdy äigıleu kerek edı. “Onda jön,– dedı Beisekeŋ.– Oqu jylynyŋ aiaǧynda kafedrada esep beresıŋ”. Būl – aspiranttyŋ jyl saiynǧy mındetı. Ötken mausymda minimum tapsyryp jatyrmyn degen syltaumen taiqyp ketkem. Beisekeŋ syrttai toltyryp bere salǧan. Biylǧyny taǧy körermız. “Aspirantyŋ tük bıtırmei bos jür dep, keibır kafedra müşelerı saǧan narazy,– dedı mūndai söz auzynan şyǧa qoimaityn Beisekeŋ.– Tym ırı bolyp kettı deidı”. Menıŋ ırı ekenım ras, bıraq ırılık körsetken jerım joq edı. Ülkendı syilaimyz, aldynan kesıp ötpeimız, iılıp sälem beremız. Artyq-auys sözımız joq. Būdan artyq ne kerek. Qūldyq – qūdaiǧa ǧana tiesılı. “Esep beresıŋ kafedrada”,– dedı Beisekeŋ, özınde bolmaǧan qatqyl dauyspen. “E, jaraidy, Beiseke,– dedım men jaibaraqat.– Auylǧa baryp keleiın dep tūrmyn. Jiyrma künge”. “Meilıŋ,– dedı Beisekeŋ.– Sol betı ketıp jürme”. “Beiseke, jiyrma kün desem – jiyrma kün. Ülken jūmys aldynda ekı apta qymyz ışeiın dep edım”. Beisekeŋ qaita jadyrap, qompaŋdap qaldy. “Sender jaqta bie bailaityn uaqyt boldy ma?” “Men barǧan soŋ bailaidy”,– dedım. Beisekeŋ özınıŋ qalypty mınezımen, menı esıkke deiın şyǧaryp saldy. Bızdıŋ üi būl kezde Semei oblysynyŋ Jezqazǧan oblysymen şektesken tūsynda, Qara-İrek degen jerde. Şaǧyn bölımşe, alys otar – sovhoz, audan ortalyqtaryna ekı jüz şaqyrym; jüz şaqyrym töŋırekte eldı meken joq. Bır kezde jūrt syimai, syǧylysyp, jypyrlap otyrǧan el 1932 jylǧy balşabek aşarşylyǧynan soŋ mülde bosap, qaŋyrap qalǧan. Būl öŋırge bızdıŋ el arada bır müşel ötkende, 1944 jyly ǧana qaita oralǧan. Odan berı de qanşa zaman. Endı, baiaǧy aşarşylyqtan otyz jyl ötse de, būrynǧy eldıŋ otyzdan bır ülesı joq. Jiyrma myŋ qoi ūstaǧan jiyrma şaqty tütın. Bastauyş mektep jasynda jiyrma şaqty balasy bar. Aǧa, iaǧni menıŋ äkem sonda mūǧalım. Tört klasty jalǧyz özı oqytady. Alys otar degen qosymşa tölemı taǧy bar. Men universitetke tüsken jyly endı köp aqşa kerek bolady dep, sūranyp auysqan. Būl jerde bızdıŋ şal-kempır tura segız jyl otyrdy, qazır oilasam, ekeuı de jas: aǧa qyryq ekı men eludıŋ arasynda, al tätem, iaǧni tuǧan şeşem otyz bes pen qyryq üştıŋ arasynda eken,– beinettı ǧūmyrdaǧy eŋ baraqat jyldary bolar. Menıŋ de janym jailanǧan jer edı. Jazda tura üş ai, tört ai jatam. Arqanyŋ sary qymyzy. Sür aralas baǧlan etı. Bölımşe basynda ekı-üş-aq üi, qalǧan jūrt qysqy qonys esepteletın Qara-İrekten Jezqazǧan tarabyna –“Qozy-Körpeş” jyryna qosylǧan Jorǧa, Jauyr, Şūbaraiǧyr jaqqa jailauǧa şyǧyp ketedı. Ol atyrap ta maǧan ystyq. Es bılgen kezde ösken jerım. Keide aǧa ekeuımız ekı atqa mınıp, arnaiy qydyryp baramyz. Alystau. Ädette men jalǧyz jürem. Tüsten keiın at erttep, myltyq alyp, tau men dalany kezıp ketem. Aŋ emes, auan ızdesem kerek. Bükıl öŋır ölıp baryp tırılgen keiıpte. Saf tynyştyq. Mülgıp tūrady. Şoqyly tau, qoŋyr beles, şılıktı, tal, terektı sai, kısı boiy kök şalǧyn, qasqa būlaqtar. Keiın “Tazynyŋ ölımınde”, taǧy bıraz ırılı-uaqty şyǧarmalarda suretke tüsken öŋır. Men är joly bırer teŋ kıtap arqalap kelem. Otyram, oqimyn, arşaly, sarymsaqty tau basyna şyǧam. Jazamyn. Jer älemde jalǧyz özım. Būl joly seiıl-seruen bolmaǧan. Üi ırgesınen ūzaǧam joq. Oqu, jazudan da tartyndym. Tura ekı apta boiy jas qymyz ıştım. Künıge on-on ekı saǧattan ūiyqtadym. Būl – menıŋ ata jūrttaǧy, ata-ana bauryndaǧy eŋ soŋǧy demalysym eken. Mamyrdyŋ basy, Almatyǧa jetıp, aruaqqa syiynyp, ömırlık mūratqa ainalǧan ülken ıske bas qoidym.3
Akademiianyŋ eskı mūralar qoimasynda menıŋ quatty, asau, arda kezımdegı eŋ baqytty künderım ötken siiaqty. Tylsymǧa batasyŋ, tarihpen tıldesesıŋ, alaştyŋ san ǧasyrlyq asqaq ruhyn aiqyn sezınesıŋ, arman – sol qazynany äigıleu ǧana, jerıne jetkızsem, jūrtyna tanytsam, ǧylymi tūrǧydaǧy zertteu, baiyptardy jariiaǧa şyǧarsam – bar mūratym ornyna keler edı dep oilaisyŋ; aruaq tolqytady, küş, quat qūiady, kökıregıŋ aşylyp, tabanyŋ tiianaqtala tüsedı, alabūrtu, alaǧyzu joq, merei men maqtan ǧana bar. Maqtan – jūrtyŋnyŋ ūlylyǧy, merei – sonyŋ kuäsı özıŋ ekendıgıŋ. Baq, talaiyŋa senesıŋ. Qairat, jıgerıŋ boiǧa syimai, būlyqsyp tūrasyŋ. Sonymen qatar, köŋılde mūŋ bar. İä. Qamyqtyq. Taryqtyq… Serpıldık. Süiındık. Myŋ jyldyq tarihty baiyptadyq. Dalany jaŋǧyryqtyrǧan aibyndy babalardy közge elestettık. Qandai boldyq! Endı qandaimyz… Işıŋ aşidy, jüregıŋ şymyrlaidy. Amal ne, öttı. Bıraq ketken joq. Ketpegenın äigıleu kerek. Men quatty serpınmen, öte qatty jūmys jasadym. Bıraq aptyqqam joq. Salqyn sabyr, baiypty ıs mūratqa jetkızuge tiıs edı. Taŋ atqannan kün batqanǧa deiın. Bügınnen erteŋge. Erteŋnen arǧy künge. Keler jetı, keler aiǧa. Tamyzdyŋ soŋyn ala negızgı şarua aiaqtaldy – iaǧni, ejelgı aqyn, jyraulardyŋ söz mūrasynyŋ jalpy sūlbasy alaqan aiasynda tūrdy. Eşqandai bögesın tumady, eşteŋege alaŋ bolmady. Sonymen, tynymsyz tört ai boiǧy tiianaqty ärı tegeurındı jūmys nätijesınde qazaqtyŋ XV-XVIII ǧasyrlar şegınde jasaǧan aqyn, jyraularynyŋ ūly mūrasy oratylyp, alaqan aiasyna tüstı. Būrnada attary emeskı, tıptı, mülde belgısız ūly jyraular: Qaztuǧan, Şalkiız, Dospambet, Marǧasqa… Aqtamberdı, Ümbetei… Şal aqyn… Bärımız bılemız deitın Asan Qaiǧy men Būqar jyraudyŋ özı basqaşa. Alda ūlanǧaiyr jūmys bar, onyŋ äuelgısı – tekstologiialyq kürdelı zertteu jäne qalyptau. Odan arǧy, tüpkı mūrat – jazu. Al jazuǧa jetkenşe, kerek deseŋız, sol jazu üstınde taǧy qanşama mäsele tūr. Bıraq negızgı mätınder qolda, iaǧni, ırge tas qana emes, barlyq qūrylys jabdyǧy, oǧan qosymşa kerek-jaraq tügelımen daiyn. Aldaǧy barlyq şaruany – ekınşı qatardaǧy, qiyn bolsa da sözsız oryndalatyn jūmys dep bıldım. Şynynda da, osy, 1964 jylǧy jazda Qazaq Ordasy kezeŋındegı ädebiet mäselesı aiqyndalǧan, bolaşaq “Aldaspan”, “Qobyz saryny” kıtaptarynyŋ ǧana emes, Mūhtar Maǧauin degen pendenıŋ de bükıl ǧūmyr-tırşılık, taǧdyry şeşılgen edı. Osy uaqytqa deiın jasalǧan san-salaly jūmys, kerek deseŋız, menıŋ jiyrma tört jyldyq ǧūmyrym, sol ǧūmyr boiy körgen-bılgen, oqyǧan-toqyǧan, jiǧan-tergen, tanyǧan-toqtaǧan barlyq ruhani tolǧaq bır tüiınge toǧysty. Men jazudy ämända kılem toquǧa teŋeimın. Äŋgıme – alaqandai ǧana, ädemı kılem. Hikaiat – kösılgen, körnekı kılem. Roman – şalqyǧan, şalqar kılem. Ülkenın de, kışısın de toqyp şyǧu – özgeşe öner, auyr eŋbek. Bılım men tanymyŋ, sezım men tüisıgıŋ, kerek deseŋız, tuǧan jūrtyŋyzdyŋ myŋ jyldyq körkem jäne zattyq tūrǧysynyŋ, taǧdyry men tarihynyŋ aiǧaqty körınısı. Alla taǧala bükıl dünie – on segız myŋ ǧalamdy bır tarynyŋ qauyzyna syiǧyzǧan deidı,– tereŋ tolǧam, anyq aqiqat, sol ǧalamnyŋ bır tozaŋy, tozaŋnyŋ jūǧynynyŋ jūqanasy – jaratuşy özıne ūqsatyp jasaǧan sen de öz älıŋşe, sol keŋ dünienıŋ bır bölşegın özıŋe şaq qauyzǧa syiǧyzyp, mäŋgılık bolmasa da, belgılı bır uaqytqa bederlep ketuge, halqyŋnyŋ bügıngı jäne keleşek qajetıne baǧyştauǧa tyrysasyŋ. Osy tūrǧydan alǧanda, mıne, sodan berı qanşama zaman, jetpıs, seksen kıtap şyǧaryppyz, sonyŋ ışınde halqymyz üşın eŋ keregı, eŋ qajettısı – osy äuelgı, aruaq arqalaǧan sözımız –“Qobyz saryny” bolsa kerek. Būl kıtapty mūndai deŋgeige jetkızgen – bız emes, asqaq ruhty, asyl tektı jyrau babalarym bolatyn. Qorǧady, qoldady, küş berdı – tek sol, jariiaǧa şyqpaq jyraular ǧana emes, myŋ jyldyq ata-baba aruaǧy. Däl osyndai ruhani quat: densaulyq – qalypty, ıs – baiypty, jazu – sezımge, serpınge toly, qanatty künderdı men keiın, “Alasapyrandy” jasau üstınde ǧana bastan keşırsem kerek. Basqa kıtaptardyŋ bärı de zılmauyr azap, yşqynǧan beinetpen tudy. “Qobyz saryny” men “Alasapyrannyŋ” da beinetı şaş etekten, bıraq qairat qabyndap, köŋıl şalqyp, sanadan tys, tırşılıkten tys äldebır, qūpiia, tylsym, ızgı küşter tıkelei kömekke kelgen kez edı. Manaǧy “kılem teoriiasy” tūrǧysynan alǧanda, “Qobyz saryny”– zertteu kıtap, özındık sypaty, erekşelıgı bar. Qiial emes – derek, boljam emes – baiyp kerek edı, beinege emes, bılıkke qūrylyp, tüisıkten – tanym, sezımnen – oi basym tüsıp, ädebi taldau men tarihi aŋdau astasyp jatuǧa tiıs-tı. Qalai yrǧap, tolǧasaŋ da, eŋ basty tiianaq – naqty derekter bolatyn. Aqyry, jūmystyŋ soŋǧy nüktesı qoiyldy. Qyzyq üşın eseptegende, amalsyz kıdırısterdı qospasaq, taza, jazumen ǧana otyrǧan künderdıŋ ūzyn sany – otyz toǧyz eken. Onyŋ syrtynda aspiranturanyŋ üş jyly, universitettıŋ bes jyly bar. Kerek deseŋız, menıŋ jiyrma bes jyldyq ǧūmyrym tūtasymen tūr. Sol, şyr etıp jerge tüsken alǧaşqy sätten bastau alatyn bar tüisıktıŋ, keiıngı tanymnyŋ, bılımnıŋ, ızdenu men eŋbektıŋ – jiyrma bes jyldyq bar bolmysymyzdyŋ aqyrǧy nätijesı, tüiındı şeşımı eken. Allaǧa münajat etıp, aruaqqa rizaşylyq bıldırdım. 1964 jyly 18 oktiabrde bastalǧan jazu 1965 jylǧy 5 iiunde aiaqtalypty. Menıŋ ūzaq ǧūmyrymnyŋ da, tek özıme ǧana sengen, tek oqumen, oimen, eŋbekpen ǧana otyrǧan äuelgı, eŋ asau, eŋ būla, eŋ qyzyqty, ärı almaǧaiyp, eŋ auyr kezeŋı tämam bolǧan eken.4
Beisekem menıŋ qamqor äkem siiaqty. Jolymdy aşty, süienış boldy, qorǧan boldy. Tuǧan ūldyŋ ışındegı tıkelei mūragerındei jaqsy köretın. Senetın. Bälkım, özınen artyq sengen şyǧar. Ūzaq üş jyl boiy basym bos, bailausyz, erkın boldym. Tarihi jäne teoriialyq ädebiettı qarastyryp jatyrmyn deimın. Dūrys deidı. Jūmys jürıp jatyr deimın. Dūrys… Ne jūmys? Izdep jatyrmyn; älı taba qoiǧam joq, tabam. Dūrys deidı. Jaŋa närselerdıŋ şetı şyqty. Dūrys. Boldym, derekter tügel daiyn. Dūrys. Jazuǧa kırıstım. Jön-aq. Jazyp bıtırdım. Beisekem ündemei qaldy. Bıtırdım. Sonda ǧana… qūtty bolsyn dedı. Quanǧannan demı bıtıp qalǧan eken. Men ne ıstesem de riza. Äuelgı jyldary qys ortasynda, soǧym kezınde ekı-ekı jarym aiǧa auylǧa ketıp qalsam da riza. Menıŋ tek jatpaitynymdy, tük bıtırmesem de, tynyǧyp, küş jinap qaitarymdy bıledı. Tuǧan äkeŋ de mūndai bolmas. Men… men äkem emes, ülken äkem de emes, özımdı besıkten köterıp alyp täi tūrǧyzǧan, tärbielep jetkızgen, on üş jasymda qapada airylǧan ülken äjemdı körgendei erkeleitın edım. Qairan Beisekem!.. Osy, ruhani tuysqan, riiasyz tabysqan ūly ūstazym soŋǧy üş jylda bır ret qorqytty, bır ret renjıttı. 62-jyldyŋ soŋyn ala Sūltanmahmūttyŋ ekı tomdyǧy şyqqan. Beisekeŋ daiyndaǧan; jaŋa öleŋder, būryn jabyq jatqan jaŋa derekter, jaŋaşa baiyp. Sūltanmahmūtqa baǧyştalǧan, ǧūmyr boiǧy, qiǧaş tartysty, tabandy jūmysynyŋ eŋ ülken belesı edı. Tölbasy danasynan bastap tūtqynǧa tüstı, bar tirajy kämpeskege ılınıp, SK-da Sūltanmahmūtty ǧana emes, ony köterıp jürgen Beisenbai Kenjebaevty da qaralaǧan şeşım qabyldandy, ülken şu bolyp, balşabek oqymystylar qanşama azyq tauyp, ejelgı taitalas Beisekeŋdı bırjola tūqyrtyp tastaudyŋ sätı tüskendei, ereuıldei köterıldı, ükımet pen partiiaǧa jaǧynyp, qanşama bedel jinady, oŋai oljaǧa jol aşty. Dau tämam bolyp, qaraly ükım şyǧyp, Beisekemnıŋ bükıl ǧūmyryn arnaǧan abzal ısı tūtasymen mansūq etılıp, Sūltanmahmūttyŋ daiyn tūrǧan, toǧyz myŋnan on segız myŋ dana kıtaby tügel pyşaqqa şalynǧan kezde, 63-jyldyŋ qaŋtarynda Beisekem de kürs jyǧyldy – auyr infarkt aldy. Janaşyrlyq, adamdyq jönın aitpaǧanda, Beisekem alai-būlai bolyp ketse, menıŋ taqyrybym dalada qalatyn edı, mäselege tılektes, laiyqty jetekşı tabylmaidy, qaŋǧyryp ketpespın, bıraq basqa bır tırşılık kebıne köşer edım. Perışte dem berdı, öz üiınde, bäibışesı Meŋjamal jeŋgeidıŋ erekşe kütım, baqylauynda tapjylmai qyryq kün jatqan Beisekem qaita köterıldı. Renjıgenım sodan soŋ – keler jyly. Mana aitsam kerek, aspiranttyŋ jyldyq esebı degen bar, äuelgıde äitıp-büitıp ötıp ketkem, kafedra meŋgeruşısı ekınşı jyly da öz şäkırtın syrttai ötkızıp jıberse bolar edı, Beisekeŋ tärtıptı būzǧysy kelmedı me, älde men körınıp qalsyn dedı me, kafedra mäjılısıne şyǧarǧan, nätijesınde menıŋ äuelgı şeŋgelıme ılıngen bırneşe qūndy derek qoldy boldy; keiınnen, ūrlyq jaiy aiqyndalǧanda, Beisekeŋe ökpelep, qatty būrtaŋdap edım, menıkı qanşa jön bolǧanymen, erke bala keŋpeiıl äkesıne ǧana osyndai tentek mınez körsetse kerek. Beisekem qatty qysylyp, jaraidy, dūrys… dedı, endı öitpeimız dedı, endı özıŋ de saq bol dep, kınälı keiıpte tūqyra berdı. Būl oqiǧanyŋ bır paidasy – būdan soŋ menı quzamady, bırjola erkıme jıbergen. Senımı aqtaldy, endı mıne, özınıŋ jūmys kabinetınde, jazu stolynyŋ qasynda, bırjola tämam bolǧan “XV-XVIII ǧasyrlarda jasaǧan qazaq aqyn, jyraulary” degen dissertasiialyq eŋbegımdı, dissertasiia ǧana emes, tübegeilı monografiiamdy, keiın “Qobyz saryny” degen atpen jariia bolǧan kıtabymnyŋ qoljazbasyn oqyp otyrmyn. Oqu – baiyptau üş künge sozyldy. Beisekem mūqiiat köŋılmen, elıtıp, ünsız tyŋdady, ara-arasynda, tüiındı bır tolǧamdar tūsynda “Dūrys” dep qoiady, baz-bazynda, köbıne jyrau sözderınıŋ üzıgı mysalǧa keltırılgende, masattyqtan tynşi almai, ornynan tūryp ketedı, kıtap toly, keŋ kabinet ışınde tympyŋ qaǧyp, ersılı-qarsyly jüredı, bırde, Şalkiızdıŋ Bi Temırdı haj saparynan ırkuge aitqan tolǧauyndaǧy: “Qara basty aq küs pen – Kendır bauly aq jelken – Kök teŋızdıŋ jal tolqynǧa jektırdıŋ!”– degen jerge kelgende: “Pai-pai! Pai-pai!..”– dei berdı. Söz tanyǧan adam sondai-aq bolsyn. “Dūrys”,– dedı jūmys tūtasymen oqylyp bıtken soŋ. “Dūrys. Boldy endı. Qazaq handyǧy däuırındegı ädebiet qalpyna keldı…” Ünsız tolqyp, az otyrdy. “Endı Myrzatai… Myrzatai köne türık däuırın jazyp şyqsa, qazaq ädebietınıŋ myŋ jarym jyldyq tarihy ornyna tüser edı. Qalai, Myrzatai jazyp şyǧa ma? Küşı jete me?” Myrzatai Joldasbekov menen ekı-üş jas ülken, universitettı de būryn bıtırdı, Beisekeŋnıŋ qoldauymen kafedrada bırden qalyp, tört-bes jyldai kışı oqytuşy boldy, byltyr aspiranturaǧa tazalai köşken edı. Ijdaǧatty, tiianaqty jıgıt körıngen. Äzırşe eskı ädebiettı tanyp, teksere zerdeleu kezeŋınde jürgen siiaqty, äiteuır, būdan būrynǧy bır aspiranttai, boiyn üreige aldyrmaǧan, qaraŋǧydan kerı şegınbei, qadarynşa jūmys jasap jatqany baiqalǧan. “Jazady, şamasy jetedı, uaqytynda bıtıredı”,– dedım. “Sonda, Myrzatai qorǧaǧanda, özıŋ ekınşı opponent bolasyŋ”,– dedı Beisekem. Men küldım. “Äuelı özımız qorǧap alsaq…” “Qiyndyq syrtta – QazPİ men Akademiiada. Sen özımızde, Universitette qorǧaisyŋ,– dedı Beisekem.– Endı keşıktırme. Myna jūmystyŋ bır danasyn Hanǧaliǧa, bır danasyn Zeinollaǧa, bır-bır danasyn Esmaǧambet pen Temırǧaliǧa ber, onyŋ ar jaǧynda Belgıbai men Sūltanǧali bar, tügel oqysyn”,– dedı. Keiıngılerge aiqyndyq üşın eskerte keteiın, sol kezde Qazaq memlekettık universitetınıŋ qazaq ädebietı kafedrasynda qyzmet atqaratyn būl abyroily aǧalarymyzdyŋ soiy, ol kezdegı tılmen aitqanda, familiiasy, jaŋaǧy ret boiynşa: Süiınşäliev, Qabdolov, Ysmaiylov, Nūrtazin, Şalabaev, Sadyrbaev bolady. Būlardyŋ syrtynda kafedrada böten sözı, köldeneŋ mınezı joq Nūrtai Karbanova degen apai jäne menen basqa taǧy ekı aspirant – Rymǧali men Myrzatai bar. Jaŋaǧy Nūrtai apai men Sūltanǧali assistent, qalǧan qauym, Beisekeŋnen bastap, tügelımen bügıngı jäne bolaşaq professor, sol kezdegı qazaq ädebiettanu ǧylymynyŋ eŋ körnektı ökılderı. Jūmystyŋ tezırek ötuıne men de airyqşa müddelımın, bıraq būdan būryn amalsyz auyz küigenı öz aldyna, men – būrynǧy qazaq bilerı, keiıngı “halyq jaularynyŋ” äuletı – äuelden saqpyn, ol saqtyqtan qazırgı, şau tartqan şaǧymda da airylǧam joq, al ol kezde saqtyq üstıne kıdı, sekemşıl edım, azǧana qulyq saqtadym, Beisekeme qazır jūrttyŋ bärı demalysta, bärıbır eşkım jarytyp qaramaidy, bırı oqysa, bırı oqymaidy, odan da jaŋa oqu jylynyŋ alǧaşqy künı – 1 sentiabrde tört danasyn qatar tarataiyn dedım. Azǧana qulyǧym – älı jariiaǧa şyqpaǧan dünie, öz atyma bekımei jatyp, qoldy bolyp keter degen qauıp. Ärine, aqyryna deiın jasyryp ūstap otyra almaisyŋ, onda jazyp ta qajetı bolmas edı, qaitkende de mejelı uaqytta ūsynamyz, men oǧan deiın anada, aspiranttar jinaǧyna dabyrasyz ketken Şalkiız jyrau turaly maqala jaryqqa şyǧyp qalar, onyŋ üstıne taǧy bır basylymdarǧa jol aşylar dep topşyladym. Menıŋ būl esebımnen beihabar Beisekem atalmyş mezgıldı maqūl kördı, qisyny da solai edı. Men äbden tiianaqtalǧan, mäşıŋkege basylyp, tüptelgen, 285 bettık monografiiany är tūsynan oiyp alyp, bırneşe maqala äzırledım. Äuelgısı – Asan Qaiǧy. Qisyǧyn, qyrsyǧyn sypyryp tastap,– taptyq tūrǧy äzelden joq,– şaǧyn, ädemı maqala jasadym. Üide öz qolymmen mäşıŋkege tüsırıp, “Bılım jäne Eŋbek” jurnalyna apardym. Mūnda bölım bastyǧy bolyp, ol kezde jasy qyryqty alqymdaǧan Bürkıt Ysqaqov otyr eken. Menıŋ jaiymdy sūrap, qazaq handyǧy däuırındegı ädebiet tarihynan kölemdı zertteu jazyp bıtkenımdı estıp, riza bolyp qaldy, tılektestık bıldırdı. Bürkıt aǧa qabyl alǧan “Asan Qaiǧy” degen maqala “Bılım jäne Eŋbek” jurnalynyŋ 1966 jylǧy 2-sanynda basylǧan edı. Men üşın kezeŋdık mänı bolǧan, quanyş äkelgen maqala. Bıraq būl – keiın. Al qazır aldym tas qabyrǧa bolatyn. Jol aşu, syna tabu kerek edı. Qamal būzar maqala “Qazaq ädebietı” gazetıne daiyndaldy. On segız paraq. Handyq däuırdegı ädebiettıŋ negızgı tūrǧylary baiandalǧan. Ortalyq tūlǧa – osy uaqytqa deiın aty da, zaty da belgısız Qaztuǧan – Dospambet – Şalkiız. Basqalar da atalady. Ūlttyq ädebiet ürdısınde osyndai bır tūtas däuır bary, ony ūly tūlǧalar jasaǧany, endı atauly kezeŋ – ädebiet tarihyna enuı, tübegeilı tanyluy qajetı negızdelgen. Sonşama qazyna bar. Bıraq sūq közden, sūǧanaq ūrydan saqtanyp, ūly jyraular mūrasynyŋ arhiv közderın naqty nūsqamadym. Menıŋ köŋılım sergek, kökıregım aşyq edı. Jasyŋ jiyrma beste. Denıŋ myqty. Ūlanǧaiyr jūmys atqardyŋ, eleulı eŋbek jazyp bıtırdıŋ. Qandai bögesınnen bolmasyn būzyp ötıp, oilaǧan mūratyŋa jetesıŋ. Tek… senıŋ bar bolaşaǧyŋ, sen ǧana emes, aruaqty babalaryŋnyŋ ekınşı, mäŋgılık ǧūmyry, bükıl ädebiet tarihynyŋ jaŋa şejıresı bır ǧana kıltipanǧa – jol aşar jalǧyz maqalaǧa tırelıp tūr. Ülken ümıt ornaǧaly on-aq kün, 6 avgust, 1965 jyl, ertemen tūryp, Universitetke barar jolda, bas pochtamt qasyndaǧy kioskıden “Qazaq ädebietı” gazetınıŋ kezektı sanyn satyp aldym. İä! Ol kezde qos paraq, köldei bolyp şyǧatyn gazettıŋ ışkı bükteuın aşyp qalǧanda, ekınşı bette, ekınşı bettıŋ tömengı jartysyn tügeldei basqan, jarym dünienı japqan… tuyrlyqtai maqala tūr eken. Mūhtar Maǧauin… Ädebietımızdıŋ tarihy… “Ädebietımızdıŋ tarihy jönınde bırer söz”. Bır söz emes, bar söz! Bar sözdıŋ tüiını. Bar sözdıŋ basy. Bızdıŋ – Täŋırınıŋ nazary tüsken, Aruaqtyŋ alqauyna jetken Mūhtar Maǧauin atty qalamgerdıŋ bar sözınıŋ basy. Allasy ūmyt qaldyrmaǧan Mūhtar Maǧauin degen pendenıŋ bar igılıgınıŋ basy. Jol aşyldy. Endı menı eşkım mūzǧa batyryp, qūzdan qūlata almaityn edı. Ömır – küres, ädebiet – aiqas; men söz önerıne nyq qadam basqan qanşama ondaǧan jyl ışındegı betbūrys oqiǧa, jolaşar jeŋıs – osy, “Qazaq ädebietı” gazetınde basylǧan, şaǧyn ǧana, jinaqty maqala bolsa kerek. Būdan soŋǧy ūzaq sürgınder, tynymsyz tartys, jankeştı ūrys, bar tırşılık – köterılgen tu astynda, qūrylǧan şep üstınde öttı, eşqandai şegınıs mūqalta almas edı, eşqandai jeŋılıs ūsata almas edı, qaitadan es jiyp, jaŋadan küş tauyp, būrynǧydan da quatty ekpınmen şabuyldar edık, solai boldy da, al ädebiet tarihynyŋ ejelgı däuırın baiyptaǧan, qamal būzǧan, tu tıkken äuelgı maqala bolmasa, söz joq, bızdıŋ jiǧan-tergenımız talauǧa tüsıp, özımız bırtalai zaman bosqyndyq kün keşer edık. Qaitkende de qazırgı qalybymda bolar edım dep aita almaimyn. Sondyqtan da, osy şeşuşı, tüiındı maqalany qoryqpai, imenbei, sol kezdegı taiǧaq ahual, saiasi jaǧdaidy belınen basyp, jaryqqa şyǧarǧan Nyǧmet aǧa Ǧabdullinge ǧūmyr boiy qaryzdarmyn. Aqyry, toŋ men seŋdı qaqyrata būzar maqala şyqty, jarqyrap kün aşylyp, aspannan Allanyŋ nūry tögıldı, bar bolaşaǧymyz aiqyndaldy. Endı osy, «Qazaq ädebietındegı» dyrau maqalanyŋ dümpuımen, «Leninşıl jas» gazetınde, araǧa apta salyp, qatarynan ekı maqalam şyqty: «Qaztuǧan jyrau» jäne «Dospambet jyrau». Ädebiet bölımın basqaryp otyrǧan Jūmeken Näjımedenovtyŋ qoldauymen. Sonymen, ainalasy bır aiǧa tolmai, respublikalyq bedeldı baspasözde üş bırdei maqalamyz jaryq kördı. Ärine, jaŋaşa jaǧdaiymdy, baspasözge keŋınen jol aşqanymdy sol künı, sol sätınde Beisekeme habarlap otyram. Özı de gazet, jurnaldy jaŋa ǧana körgen, menen ärmen quanar edı. Būl kezde eŋbektıŋ qoljazba, tolyq nūsqasy da Ǧylymi keŋeste şeşuşı dauystary bar, ülken ädebiette de ülken oryn alyp otyrǧan kafedra müşelerıne tabystalǧan edı. Bır aidyŋ ışınde oqyp bıtıp, talqylaudan ötse, qaraşanyŋ bel ortasyna jetpei, ary ketse jeltoqsanda qorǧap şyǧuǧa tiıspın. Men aralyq, tynyş uaqytty paidalanyp, bır baspa tabaq kölemınde avtoreferat äzırledım, ony az-maz tiyn-teben tölep, tıl bıletın, universitettı bızden būrynyraq bıtırgen, orysşa jazyp jürgen bır tanys jıgıtke mūqiiat audartyp, üstınen qarap, bar-joǧyn tügendep, mäşıŋkege taza bastyryp, daiyndap qoidym. Endı osy, «HV–HVIII ǧasyrlarda jasaǧan qazaq aqyn, jyraulary» dep atalatyn dissertasiia, şyn mänısınde Qazaq handyǧy tūsyndaǧy ūlttyq ädebiet turaly monografiialyq eŋbek universitettıŋ qazaq ädebietı kafedrasynda talqyǧa tüsuge tiıs. Köp ūzamai, mejelı uaqyty da belgılengen – 11 oktiabr 1965.5
Atauly künı jūrt qazaq ädebietı kabinetıne jinalyp, mäjılıs aşylarda men qūrmettı aǧalarymnyŋ betıne bajailap, barlai, jeke-jeke üŋılıp qarap şyqtym. Bajailap, üŋılıp qarauym – jiyn bastalmai tūryp suyq syz, qorǧasyn salmaq sezılgen. Törde Beisekeŋ. Qalǧan jūrt tızılıp, nemese qatarlasyp emes, qoralai, döŋgelene otyrypty. Bärı de nyq. Bärı de qatal baiypta. Äskeri kiımdı, nemese bedeldı bır resmi mekeme müşelerınen qūralǧan top däl osyndai bırkelkı körıner edı. Tek… kiımderı emes, kiım esımde qalmapty, kiım ärkelkı bolsa kerek, tür-tūlǧalarynda bärıne ortaq toŋazy jattyq bar, sonymen qatar, ärqaisysynyŋ mınez erekşelıgı, daralyq sypaty tanylyp tūr. Bırı – tütıgıp, qap-qara bolyp otyr. Ekınşı aǧam – syzdai kögergen, qozǧalǧan saiyn zılmauyr salmaqtan – dene salmaǧy ǧana emes, ädebiettegı, ǧylymdaǧy salmaǧynan janşylǧan oryndyq syqyr-syqyr etedı. Üşınşı aǧam – qabaǧy tıkıreiıp, qūnysa tüksigen. Törtınşı aǧam – közı şatynap, sūrlana quaryp otyr. Mäjılıs hatyn jazbaq, aldyna qaǧaz jaiyp, qolyna qalam alǧan jasy ülken zamandas äldene dämetıp, bırdeŋe kütken, aŋys aŋdaǧan keiıpte. Kafedradaǧy jalǧyz äiel jan-jaǧyna qarap, taŋdana baqyraiyp otyr. Jaibaraqat – köldeneŋnen kelgen batyr aǧam Mälık Ǧabdulin ǧana. Osy jaqynda ǧana universitetke jartylai tırkelgen eken, Beisekemnıŋ nūsqauy boiynşa, ekı-aq kün būryn dissertasiianyŋ bır danasy qolyna tapsyrylǧan. Sodan soŋ jetekşım. Şeşımtaldyq pa, imenşektık pe, az-maz ǧana degbırsızdık baiqalady. Äitpese, ädepkı mınezı. Süienış boluǧa tiıs, qoldan qanattandyruǧa tiıs aǧalarymnyŋ sūqytyn körgen soŋ, boiymdy jinap aldym. Renış emes, yza, seskenış emes, ses paida boldy. Ol kezde qazırgı, qaitqan, qajyǧan zamanym emes, eşteŋeden taiynbaityn edım. Keiın talai maidanǧa tüstık, almaǧaiyp, auyr jaǧdailar boldy, sonyŋ bärınen tırı ǧana emes, eŋselı, mereilı şyqtyq. Bıraq balalaryma aityp otyram, endı jazudyŋ da sätı tüstı, asa kürdelı, ūzaq ömırımdegı eŋ ülken şaiqas – sol, 1965 jyly, 11 qazan küngı, menıŋ bar, iä joq boluymdy şeşken ūlan-asyr ūrys; eŋ ülken jeŋısım de sol eken. Mäjılıs aşyldy. Beisekeŋ taqyryp mänısın, iaǧni būl – kafedranyŋ bes jyldyq josparly jūmysynyŋ bır tarmaǧy ekenın, menıŋ jönım, iaǧni osy jūmysty mezgılınen būryn jazyp bıtırgenım, keibır taraularyn, negızgı tūrǧylaryn baspasöz betınde jariialap ülgergenım, kandidattyq minimumdardyŋ tapsyrylǧanyn, endıgı şarua bügıngı talqyǧa tırelıp tūrǧanyn, özınıŋ rizaşylyǧyn aitty. Būdan soŋǧy söz kezegı maǧan tiesılı eken. Men köp sozbadym. Ainalasy on minut şamasynda jūmystyŋ negızgı tūrǧylaryn baiandap şyqtym. Eşkım aiaq baspaǧan jer edı, būryn alai eken, endı bylai boldy degem joq, aştym, taptym, anyqtadym degem joq, imengennen emes, ädep saqtaǧannan emes,– aşqanymyz, tapqanymyz, şalaǧaidy jetıldırıp, kemıstı toltyryp, bardyŋ özın jaŋaşa baiyptaǧanymyz soqyrǧa taiaq ūstatqandai körınıp tūr: qanşa bılımdar bolsa da, būl aǧalarym men aldyǧa tartqan jyraulardyŋ eşqaisysynyŋ atyn da estımegen; taldau, baiyptau, tolǧau men tüiın öz aldyna. Bıraq köptı körgen qasqalar eşteŋege selt etpeidı eken. Nemese, olardyŋ köŋılın audarǧan – mülde basqa närse. Basqa tūrǧydan qaraidy, basqaşa oilaidy. Tūnjyrai tünergen qalyptarynan jazbady. Tek bır närsege ǧana az-maz taŋyrqady ǧoi deimın. Taŋyrqaǧan syŋai bıldırıp, qabaqtaryn kergendei boldy. Men äuel bastan, özımızdıŋ ajary aşyq Abai tūrypty, jüzı jabyq Şäkerım, sözı tejeulı Şortanbai, Dulat, Mūrattar tūrypty, ärqily epos ülgılerı öz aldyna, bükıl älemdık poeziia –“Faust” pen “Evgenii Onegindı”, Bairon men Lermontovtyŋ, Häine men Miskevichtıŋ jüzdegen jyr şumaǧyn, myŋdaǧan öleŋ tarmaǧyn jatqa aitar edım, qajet bolsa, “İliada” men “Odisseiadan” da suyryp berer edım, jas ǧūmyrymnyŋ bar närın salǧan, aptalar, ailar boiy ejıktegen jyraular denımmen, janymmen bıte qainasyp ketken, qūdyretı sondai, alǧaş oqyǧanda-aq mäŋgılık bedermen, tügel jattalyp qalǧan, men özımnıŋ qysqaşa sözımnıŋ barysynda qisynyna qarai, Qaztuǧan men Dospambetten, Şalkiız ben Aqtamberdıden, bärımız bılemız dep jürgen Būqar jyraudan suyra tolǧap, bıraz söz keltırsem kerek, mūndaidy körmegen aǧalarym men qajettı bır üzıkterdı arnaiy jattap aitty dep sanaǧan tärızdı, iaǧni, siqyrly jyr joldarynyŋ özın qabyldamaǧan, menıŋ lepesım jat, jasandy körıngen, öşpendılık qabyndai tüsken. Ony da sol sätınde aŋdadym. Aŋdadym da beki tüstım. Būl kısılerden eşqandai raqym, meiır, jaqsylyq kütuge bolmaidy eken. Äuelgı sözdı ekınşı aǧam bastady. Tabiǧatynda sabyrly kısı edı, äldenendei degbırsız, qystyqqan aşu bar. Men ūsynǧan qoljazbanyŋ syrtqy sypatyn madaqtaudan bastady. Ädemı basylǧan, körkem tüptelgen. Aspiranttyŋ pälenbai tomdyq şyǧarmalar jinaǧynyŋ alǧaşqy kıtaby tärızdı. Şynynda da kıtap. Baspadan şyqqan kıtap siiaqty oqylady dep bır kettı. Sodan soŋ, dissertasiianyŋ kafedra mäjılısıne talqyǧa tüptep ūsynyluynyŋ özı – aspiranttyŋ myqtylyǧyn, özıne senetının körsetedı, al senım – tas jarady, bas jarady dep taǧy kettı. Būdan soŋ jūmystyŋ jazylu täsılın, tıl körkemdıgın maiyn tamyza, mölşerden asyra, ädemı, syrly, jyltyr sözdermen sypyra sylap, aspandata madaqtap öttı. Jazudan şyǧyp, özımızge köştı. Bır ǧūlama aitqan eken, dedı, daryn – sūiyqtyq, mınez – ydys dep. Tauyp aitqan. Mıne, qandai da bır darynnyŋ kädege asuy –mınezge bailanysty. Jaipaq ydys bolsa, tesık ydys bolsa, tükke jaramaidy, tögıledı de qalady, dep, iegın köterıp, äuelı Beisekeŋnen bastap, Mälıkke toqtap, otyrǧan jūrtty tügel şolyp öttı, sodan soŋ maǧan tık qarady da, qaitadan joǧary,– Beisekeŋnıŋ stolyna tüiıldı. “Men būl jıgıttıŋ mınezı qandai ekenın bılmeimın,– dedı,– al talanty…– taǧy da mändı, maǧnaly pauza,– talanty – teŋız!” Men ǧūmyrymda būdan zor maqtau estıp körgem joq. Sırä, estımespın. Keiın, joǧalǧan pyşaq jönımen, äldekım mūhitqa teŋep jatsa özı bıledı. Ony körmespız. Körgenım, estıgenım – jaŋaǧy. Toqsan jylǧa jetetın tolǧam. Bıraq… universitettıŋ esıgın aşqannan därısın tyŋdaǧan ūstazym – älhamynan bastap, bar sözınıŋ nendei maqsatpen aitylyp jatqanyn aŋdap otyrmyn, būl teŋız – menı batyryp, tūnşyqtyryp, bırjola aǧyzu üşın, közımdı qūrtyp, joǧaltyp jıberu üşın kerek bolyp tūr. Men jymiyp külsem kerek, ūstazym oqys şytynap, būdan soŋǧy sözın zıldı salmaqpen aitty. Taldau az, tamsanu köp. Bıraq būl da talant. Şalkiız kiız bolyp jerde ilenıp jatady, al bızdıŋ jıgıtımız ony naizaǧa köterıp, künge jaqyndatyp qoiady. Älgı… Taiyr aqynnyŋ aitatyny bar edı ǧoi: “Dulyǧa syimas basyŋa,– Biık kün keldım, qasyŋa…– Sovetten ūşqan qyranmyn!” – dep. Sondai qyran. Öleŋde, poeziiada jarasymdy, ǧylymǧa üilespeidı. Onyŋ üstıne, obektımız qara jerde, topyraqpen aralasyp jatsa… Mıne, osylai kete beredı. Aspiranttyŋ keiıpteuınşe, Qaztuǧan degen – keremet. Dospambet, tıptı, künnen de ozyp, basqa galaktikaǧa ketıp qalady. Solai bolsa quanar edık, al osy ekeuınıŋ öleŋderı de mardymsyz, mardymdy bolsa da, sonşama qolpaştauǧa tatymaidy. Būqar jyrau – oişyl, filosof deptı. Ol ras. Oişyl, filosof. Bıraq qandai oişyl, nendei filosofiia; filosofiia emes, būl – Būqardyŋ taqiiasyna syimaityn ūǧym, ärqily közqarastardyŋ jūrnaǧy, qandai jūrnaq? Kımnıŋ soiylyn soǧyp, kımnıŋ jyrtysyn jyrtady? Aspirant būl jaǧyn aŋdamaǧan. Qyzyq quyp, tamaşalap kete beredı. Aqyndardan ötıp, saiasi qairatkerlerge – handar men bilerge baǧa beredı. Jüsıp – ūly bi deptı. Ūlylyǧy nede? Mūndai ūly bidı bız bılmeimız. Osy sekıldı basqa mäseleler de bar. Mūnşama jaiylyp ketpeu kerek edı. Nätijesınde, sydyrta maqtau, öŋşeŋ bır mınsız aqyn, jyraular tızılıp şyqqan. Marksizm klassikterı, ūly kösemımız Lenin… körkem ädebiet turaly ılım bızge nenı üirettı? Qandai taǧylym berdı? Bıryŋǧai aǧym degennıŋ mänısı nede? Taptyq közqaras degen… änşeiın jarnama ma? Joq! Ras… partiiamyzdyŋ XX sezınen soŋ, ötkendegı tūrpaiy sosiologizmnıŋ tamyryna balta şabyldy. Ol – qatelık bolatyn, asyra sılteu, lenindık ılımdı būrmalau bolatyn. Bıraq… ädebietke, önerge, ötkenge közqarastyŋ negızı… özgerdı me? Özgergen joq. Özgermeidı de. Öitkenı… “Marksizm küştı, qūdyrettı, öitkenı ol –aqiqat şyndyq!”– demekşı… Ūstazym zorlana külıp, taǧy da jūrtty töbesınen şolyp öttı. Sodan soŋ maǧan qadala qarap tūryp, zıldı sözın tämamdady: “… Arǧy jaǧyna barmai-aq qoiaiyq!..” Būl dombytpasyz-aq, aitar söz tügel aityldy. Öte taiǧaq, ärı auyr aiyp taǧyldy. Qylmysty ısterdıŋ baby siiaqty. Mäselenıŋ özım oilaǧannan äldeqaida qiyn ärı kürdelı jäne qat-qabat astarly ekenın aŋdadym. Basqanyŋ bärıne äzırmın, däl osyndai aiyp taǧylady dep oilaǧan joq edım. Äsırese, osy kısı tarapynan. Menı qalai talqandaudyŋ teoriialyq negızı jasaldy, endıgı jerde jaǧdai būdan ärmen şatysyp, būdan ärmen matasyp, uşyǧa tüsuge tiıs edı. Şynynda da solai boldy. «HV–HVIII ǧasyrlarda jasaǧan qazaq aqyn, jyraulary» atty dissertasiia, keiınırek ǧylymi apparaty jeŋıldep, «Qobyz saryny» monografiiasyna ainalǧan, özgeşe tūrpatty eŋbektıŋ universitettıŋ qazaq ädebietı kafedrasyndaǧy äuelgı talqysy turaly men «Qiia joldar» memuar-romanynda bajailap jazǧam. Artyqşa qaitalamai-aq qoiaiyn. «Ekınşı aǧam» dep atalǧan Zeinolla Qabdolovtan soŋ, Bırınşı aǧam, odan soŋ Üşınşı, Törtınşı aǧalarym, iaǧni manaǧy Beisekeŋ belgılegen tızbe boiynşa Hanǧali Süiınşäliev, Esmaǧambet Ysmaiylov jäne Belgıbai Şalabaev qatarymen, renıştı, keiıstı äuende söilep şyqty. Eşqaisy da jūmys jaramsyz dep aitpaǧan. Alaida… Äitkenmen… Sonda da… Negızı terıs, dälelsız qanşama ūsaq-tüiek kınäratpen qatar, äuelgı arbanyŋ ızımen, auyr aiyp taqqan – saiasi jaǧy solqyldaq eken. Dissertantty qūlatudyŋ eŋ töte, oŋai, ärı ūtymdy joly.6
Men universitetke on jetı jasymda keldım. Mūrty tebındep ülgermegen bala. Ūstaz degen ūlaǧatty söz – Beisekeme ǧana tiesılı, bıraq qalǧan jūrttyŋ – osy otyrǧan dosent, professor, ädebietşı, jazuşy qasqa men jaisaŋnyŋ aldynan öttım. Jaqsy jürdım, jamanatym şyqqan joq. Bırden aspiranturaǧa qaldym. Bes jyl student, üş jyl aspirant – segız jyl boiy qyzdai syzyldym. Kölgırsu emes, jasy ülken aldyndaǧy ädep. Kafedrada türegep sälem berdım, köşede qol quysyryp iba bıldırdım, eşqaisysynyŋ aldyn kese köldeneŋ ötkem joq; qaraptan-qarap jaqpai qalatyn, ädebi ortadan aulaq, jeke-dara tırşılık keşıp jatyrmyn, jazǧanym ūnaspady deitındei, qanşa qūlşynsam da, baspasözge ötpei keldım. Al soŋǧy üş jylda osy, aldaryna tartylyp otyrǧan jūmysty jerıne jetkızuden basqa tırşılık bolmapty. Mıne, ūsyndyq. Basqasyn aitpaǧanda, qanşama jaŋalyq deregı bar. Ädebiet tarihyndaǧy jaŋa söz demesın, qoparypty, töŋkerıptı demesın, meiırlenbei-aq qoisyn, jan salyp qoldamasyn,– qaitkende de, qarsy bolmauǧa tiıs edı. Ǧylym mūratyn jinap qoiaiyq, adamdyq ar-ūiat qaida. Segız jyl boiy aldarynda jürgen, ülken ömırge endı ǧana aiaq basqan jas balanyŋ obaly… Oilamaidy. Jaqsymen jaqtasudyŋ ornyna qastasudy ǧana bılgen adam eşqaşan obal, ūiatty oilamaidy. Pendeşılıktı qoiyp, turasyna köşsek, eŋ mändı saual – osy, qaz-qalpynda, tek ǧylymi sıltemelerı ǧana şektelıp, “Qobyz saryny” degen atpen kıtap bolyp basylǧan monografiianyŋ äuelgı talqyda jai ǧana qarsylyq emes, osynşama aşu-yza tuǧyzu sebebı nede? Körmesın, baǧasyn bılmesın, tıptı, qasaqana elemesın delık. Naşar, şamaly ǧana eŋbek eken delık. Eptep aityp, maqtamen bauyzdamasa da, baiybymen toqtatuǧa bolar edı ǧoi. Men buynǧan yza, yza emes, öşpendılık, öşpendılık emes, qainaǧan kek kördım. Mūnyŋ bır sebebın “Şytyrmanda” baiyptaǧandai edık, sypaiylap aitsaq, qabyletı ortaşa, kısılıgı odan da tömen adam – dabyraǧa ılınıp ketken dalbaiǧa tabynady, jalyndap kele jatqan jasty kötere almaidy. Tanu üşın, baǧalap, bas ūrmai-aq qoi, baiybyn aŋdau üşın ülken qabylet, airyqşa köregendık şart emes, adamdyq ar, mūsylmandyq iman boluy kerek. Hoş. Bızdıŋ tört ǧasyr boiǧy qazaq ruhyn arqalady degen eŋbegımızdıŋ äuelgı qabyly osyndai boldy. Şamyrqandyq – şamdanbadyq. Şiryqtyq – şekten şyqpadyq. Oi men baiyp teŋ tüstı. Qairat keneresıne tolyp, batyr babamnyŋ qarsy kelgen nekeske qylyş şabar sätındegı quatyn ǧana sezındım. Jürek lüpılsız, tamyr salqyn. Eŋbek qorǧau, ataq alu qiystap barady. Jalynǧanmen jan qalmaidy eken. Osy uaqytqa deiın qybyn tappaǧanda, endı qaitsem de ūnamaimyn. Qaitsem de būdan artyq şetke şyǧarylmaimyn. Däl özderı salyp bergen joba boiynşa, aǧalarymdy kezekpe-kezek jaipap, tapap şyqpaq boldym. Būl kezde protokol jazyp otyrǧan jıgıtımız tırılıp, keŋeske kırgen. Özınen būrynǧylar dūrys baǧalap otyr. Basqa da kınäraty köp. Jetpegenı köp. Mäselen, Mūryn jyrauǧa bır tarau arnau kerek edı. Sypyra jyrauǧa bır tarau arnau kerek edı. Aitylǧan synnyŋ bärı oryndy, maqūldaimyn dedı. Onyŋ maqūldauynan özgergelı tūrǧan eşteŋe joq. Maqūldamasa da eşteŋe bülınbeidı. Naǧyz büldıretın adam endı kele jatyr – Mälık Ǧabdullin. Ejelgı mūraǧa solaqai synymen 1951-1952 jyldardan tanymal özgeşe kısı. Mälık Ǧabdullin… Mälık aǧa baiyppen ornynan tūrdy. Aldynda jatqan, tüptelgen, qalyŋ qoljazba kıtabymdy alaqanymen basty. “Jūmys mynau. Bajailap, bastan-aiaq, tügel oqyp şyqtym. Bır tünde bıtırdım, bas kötermei oqydym. Osy keşe ǧana”,– dedı. Äldenendei jazu jazylǧan, şetınen qystyrǧyşpen bekıtılgen ekı paraq aq qaǧazdy joǧary köterdı. “Mynau – menıŋ tüiındı pıkırım emes, aldynala jasaǧan eskertpelerım. Ekı bet, jiyrma… jiyrma toǧyz eskertpe. Mūnyŋ bärı mın emes, syn, oilasu. Köbın tüzetedı, baiqalmai qalǧan ärıp qatelerı. Oǧan daulaspas. Odan ary… keibır oi, pıkır, tüiınderge bailanysty. Būl – menıŋ pıkırım, menıŋ bılgenım. Dūrys degenım. Osydan bastaityn edım, osy arada bırazyn oqyp bermek edım, endı öitpeimın, aspiranttyŋ öz qolyna berem. Mıne, ala ǧoi… Üiıŋe barǧan soŋ oqyp tanysasyŋ. Üi bar ma edı? Joq şyǧar äzır. Üi degende, qazynalyq päter. Kelınşek bar ǧoi. Bar ma? Jön. Sol kelınnıŋ qasyna barǧan soŋ, şai ışıp otyryp, jaqsylap tanysyp şyq. Qabyldamasaŋ – özıŋ bılesıŋ. Onda senıkı dūrys bolǧany. Sen arnaiy zerttedıŋ ǧoi. Bız daiyn närsenı syrtynan ǧana qaradyq. Mälık aǧam aitty eken dep, menıŋ köŋılıme qarama. Qalai senseŋ, solai jasa. Al endı, bügıngı äŋgımemızdıŋ jaiyna köşeiık…” Mälık aǧa jazyla söilep kettı. Quanyşqa keneldım, dedı Mälık aǧa. Osyndai ūly mūranyŋ saqtalǧanyna, barlyǧyna. Osyndai daryndy jas aspiranttyŋ osy ūly mūrany jinaqtap, zerttep, osyndai tamaşa eŋbek jazyp şyqqanyna. Būl – söz joq, ädebiet tarihyndaǧy eleulı qūbylys dedı. Sonymen qatar, sızder aityp jatyrsyzdar, men de aittym, ana qaǧazda, kemşılıksız jūmys bolmaidy, myna Mūhaŋda da (solai, “Mūhaŋ” dedı) bar, tüzesın, oilansyn, bärın bırdei qabyldamas, özınıŋ de oiy bar jıgıt, mümkın bızdıkı qate şyǧar, qaitkende de talapty jıgıttıŋ aldynan kerme qūruǧa bolmaidy. Qorǧauǧa jıbereiık. Osynda eşkım de jūmys jaman degen joq, qorǧauǧa barmasyn degen joq, bärıŋız de köterıp maqtadyŋyz… al älgındei… bır… jastyqtan, aŋdausyzdan ketken kınärattar bolsa, ony taǧy da oilansyn; men özım bır kezde būl tarapta belsendı bolǧan adammyn, bılesızder, Mūhaŋnyŋ – ülken Mūhaŋnyŋ aldynan qaiyra ötıp, kınämdı judym dep jürmın, bas jaǧyna barmaiyq, men mūqiiat oqydym, ondai, äldenege qaişy keletın eşteŋe körgem joq… Baiypty, aldy-artyn tügel oilap jazǧan… Qorǧasyn. Jūmysty osy qalpynda qorǧauǧa jıberuge äbden bolady dep tüiındedı Mälık aǧa. Sonymen, ruhani taitalasty – qantögıs ūrysqa teŋesek, qaruy sai, quaty mol, şarşap, şaldyqpaǧan tyŋ, ärı qaitpas er, tūtas bır tümen äskerdıŋ tūtqiyldan, töteden kömekke keluı bızdıŋ qan maidanda qirata jeŋbesek te, abyroimen şyǧuymyzǧa septestı. Ony bırden aŋdadyq, bıraq jaŋa aitqandai, aşuymyzdy tejesek te, arynymyzdy basa almadyq. Soŋǧy, jauap söz kezegı kelgende, sabyrmen bolmasa da, salmaqpen aitqan siiaqtymyz. Kırıspe sözımızden ūzaǧyraq boldy, aǧalaryma bas-basyna tiesılı sybaǧasyn ülestırıp şyqtym. Osydan soŋ ǧana eŋ negızgı saiasi aiyp – bıryŋǧai aǧym jäne taptyq közqaras, iaǧni, äuelgı aǧam bastap bergen mejege jettık. Qolmen ūstap, közben köruge kelmeitın, şimaily tüiın de osy edı. Şimaily tüiın emes, dombyqqan jara. Şertıp qalsa, astynan sasyq ırıŋ aqtarylady. Men būl künge deiın öz basym saiasi talqy, qapas türme körmesem de, Alaş azamattarynyŋ qalai aidalyp, qalai atylǧanyn jaqsy bılem, äsırese, soŋǧy, 1949-1951 jyldarǧy zobalaŋ jaiyn mūqiiat teksergem, ūltşyldyq saqtyq-sauatym öte joǧarǧy edı. Menıŋ jūmysymda başpandai bas salatyn köpe-körneu päle joq, sonyŋ özınde timese būtaqqa degen dolbarmen kör auzyna qarai iterıp otyr. Baiqap söilemei bolmady. Aǧamnyŋ joǧary baǧasy men köterme maqtauyna raqmet dep bastadym. Teŋızbın dep oilamaimyn, öz ornynda tūrǧan bır tostaǧan bolsaq ta jarar edı, myna jūmysym märege jeter edı. Beisekem jymiyp küle bere tez qataidy. Jaŋa aittym, bız ötkendegı tarihi tūlǧalardyŋ eşqaisysyna baǧa bergemız joq, naqty derekterdı ǧana keltırdık, Abylai turaly da, Esım han turaly da, basqalar turaly da. Al “ūlybi” degen – Noǧai Ordasy ämırşılerınıŋ ataq därejesı, ejelgı Mäskeudegı “velikii kniaz” degen siiaqty. Jyraulardyŋ tūlǧasy – olar jasaǧan tarihi kezeŋ auqymynda. Olar jyr tolǧaǧan zamanda Marks te, Engels te älı tumaǧan bolatyn. Ädebiet teoriiasynan oquymyz boiynşa, bıryŋǧai aǧym – säl basqaşaraq siiaqty edı. Qaişylyqty körmeu, jamandyqtyŋ özın sypyra madaqtai beru. Köteş aqynnyŋ, Şal aqynnyŋ öleŋderındegı äleumettık teŋsızdık mäselesı, Būqar jyraudyŋ tolǧaularyndaǧy qoǧamdyq jaǧdaiattar – aityldy, taldandy. Al zerttelıp otyrǧan aqyn, jyraulardy joǧary baǧalau – bıryŋǧai aǧym bolmaidy. Maqtamau mümkın emes. Orta ǧasyrlardaǧy jyraular poeziiasy – qazaqtyŋ köne sözınıŋ mäiegı, ejelgı ädebietımızdıŋ şyrqau şyŋy, kerek deseŋız, älemdık deŋgeidegı qūbylys. Taŋyrqamau, tamsanbau mümkın emes. Bız asyra maqtaǧamyz joq, maqtauyn jetkıze almadyq. Mıne, qaraŋyzdar dedım de, sypyra suyryp Şalkiızge kettım, taipalta jaiqaltyp Qaztuǧanǧa köştım, küŋırente tolǧap, Dospambetpen bıttım. Tügel emes, ärqaisysynan üş-tört şumaq, bırer tolǧau. Bärıŋızge raqmet, oi-pıkırlerıŋızdı aşyq aitqandaryŋyz üşın. Mälık aǧaǧa raqmet, bır-aq künde oqyp, uaqyt bölıp arnaiy kelıp, yqylas-peiılın bıldırgenı üşın. Beisekeme alǧys aitam, osynşa auyr salmaq tüsırdım. Bügıngı talqy men üşın ömırlık sabaq boldy. Beisekem menıŋ sözımnıŋ aiaǧyn tosqan joq. “Sonymen,– dedı, manadan berı degbırsız kütıp otyrǧandai, ılıp alyp,– sonymen, bärı söiledı, Nūrtaidan basqa. Dämeş joq…” – Temkeŋnıŋ joǧyn ūmytyp kettı. Auzyna laboranttyŋ esımı tüstı. Kelın, jazuşy Qalihan Ysqaqovtyŋ äielı. – Bärı söiledı. Bärıŋızdıŋ sözıŋız bır jerden şyqty. Jaŋalyǧy mol, bılıp jazylǧan jūmys. Kemıstık bar. Hannyŋ qyzynda da bolady. Ony oilanady, tüzetedı. Sonymen, men jūrtşylyqtyŋ pıkırıne qosylamyn. Jaqsy jūmys. Bılıp jazylǧan… Endeşe, qorǧauǧa ūsynaiyq. Kafedranyŋ qaulysy: Dämeş… Kım… jaz: “Mūhtar Maǧauinnıŋ “XV-XVIII ǧasyrlarda jasaǧan qazaq aqyn, jyraulary” atty jūmysy kandidattyq dissertasiialar turaly talapqa sai keledı. Qorǧauǧa jıberılsın!..” Boldy, jinalys jabyq!” Beisekem äldeqaida asyqty, nemese, äsılı de sol, menıŋ jauap sözımnen soŋ dau qaita qozar dep qauıptendı, apai-topaida tezırek qorytyndylap jıberdı, asyqqany sondai, mūndai talqylauǧa tän, eŋ bır maŋyzdy mäsele – resmi opponentter taǧaiyndau jaiyn da ūmytty, nemese taǧy da sozbaǧa tüser, bırdeŋe bülıner degen sekemmen attap kettı. Jūrtşylyq qazaq ädebietı kabinetınen tobymen, tügel syrtqa şyqty, eşkım qūttyqtap qolymdy almady, tez tarasty, Beisekeŋ ekeuımız ǧana, kafedraǧa keldık. “Beiseke, qorǧamaityn boldym ǧoi…”– dedım. Tüŋılgenım emes, naqty osy sättegı jaǧdaidy aiqyndaǧanym. “Nege?..– dedı Beisekeŋ tartpasyn aqtaryp, äldene qaraǧan bolyp.– Qorǧauǧa jıberılsın dedık. Qauly aldyq qoi”. “Ol qaulynyŋ qūny… kök tiyn bolyp tūr ǧoi” Beisekem basylyp, tömendep qaldy. “Raqmet, Beiseke,– dedım.– Qaulyny sız aldyŋyz. Qalǧan jūrt… Erteŋ Ǧylymi keŋeste däl osylai belsenıp söileidı. Söilemese de qarsy dauys beredı. Oǧan syrttaǧy jūrt qosylady”. “Özıŋ sondai küirek ekensıŋ,– dedı Beisekeŋ. Külgende bet-auzy äjım emes, taram-taram, jol-jol syzyq bolyp ketetın. Külgenı me, renjıgenı me, belgısız. Maǧan tık qarady. – Sūltanmahmūtty bılesıŋ ǧoi. “Tūrmysy būl dünienıŋ kürespen teŋ”– degen. Ras qoi. “Täuekel, küreske tüs, bar daǧy jeŋ” degen. Jeŋgenıŋ sol. Jazyp bıtırdıŋ. Jaqsy jazdyŋ. Basylyp jatyr. Dūrys pa? Dūrys… Endeşe… küşıŋ jetedı, qalǧany öz jönımen şeşıledı. Protokolyŋdy dūrystap jazdyryp al. Bıttı, uaqytynda oryndady dep esep beremız. Sodan soŋ… Keŋeste qanşa müşe? Jiyrma segız be? Bas-basyna söilesemız. Käken aǧaŋ bar – Ahanov. Bıletın jıgıt. Noiys, bırbetkei. Eşkımge könbeidı, bıraz jūrtty soŋynan süirep äketedı. Mahmūdov bar – Hairolla. Qalǧan orys-orman bärı tyŋdaidy. Dūrys pa?” “Dūrys…– dedım men qartymnyŋ köŋılı üşın zorlana jymiyp. Işım sūp-suyq. – Dūrys, Beiseke”. Beisekem mäz bolyp küldı. “Dūrys qoi…” İä. Bır özbek aitqandai, bilet qaltada, poiyz küte tūrady. “Dūrys”. Işım jyli bastady. “Dūrys, Beiseke… Mälık aǧa adam eken ǧoi!” “Öi, jaŋa bıldıŋ be. Mälık degen… ol… Mälık qoi. Adamnyŋ patşasy… Aitpaqşy, kelınnıŋ aiaǧy jeŋıleidı me?” “İä,– dedım. – Bügın… jiyrma bır kün, kışkentai qyzymyz bar…” “Qyz yrys äkeledı,– dedı Beisekeŋ. – Atyn kım qoidyŋdar?” Ümıt. “Mıne, kördıŋ be, ümıtıŋ ülken eken. Bauy berık bolsyn. Kelesı balanyŋ atyn Senım qoiasyŋdar ma, ūl tusa?” Maǧjan qoiamyn dedım. Beisekeŋ oilanyp, säl kümıljıp qaldy. “Sol Maǧjan tuǧanşa qalai da qorǧaisyŋ!”– dedı sodan soŋ. İä. Maǧjan tuǧanşa. Bır jyl?.. Tym şūǧyl. Bes jyl? Ūzaqtau. Üş jyl da köp. Ekı jyl. Men ekı jyl degen meje qoidym. Qūdai berse, älı elesı de joq närestenıŋ düniege kelu mezgılın emes, jasalǧan, tūlǧalanǧan, qolda tūrǧan eŋbektıŋ baǧy janar mejesın. Şynynda da, ekı jylǧa tolmai, jiyrma üş ai degende Mäskeudegı Joǧarǧy attestasiialyq komissiia bekıtken kandidattyq diplom qolyma tidı. Maǧjan osynyŋ aldynda ǧana, ekı ai būryn tuǧan. Odan üş ai būryn bar bögesınnen ötıp, Ǧylymi keŋestıŋ resmi mınberıne jetıp edım. Beisekem boljaǧan künı – alda auyr küreske toly bır jarym jyl tūrǧan. Anyǧyn aitsam, küpırden saqtanyp, tejeulı kıdırıs uaqytyn ūzartyp belgılegen edım, däp sol sätte, jaǧdaiym qanşa qiyn bolsa da, älı de on segız ai sürgın keşem dep oilaǧam joq. Jas kezdegı uaqyt ölşemı basqa. Bärı jön, bärı hoş bolǧan künnıŋ özınde, ol on segız ai – kemı üş-tört jylǧa, bälkım, bes-alty jylǧa tatyr edı. Salmaǧy ǧana emes, sozylymy. Bıraq ölmegen adam bärın de köredı eken.7
Ekı dai sezımmen üige qaittym. Ne ärı emes, ne berı emes, äielge eşteŋe aitpadym. Bıtpegen, belgısız ıs. Jaŋa maqalalar daiyndamaq edım,– zauqym soqpady. Erteŋıne, otyra almai, üiden şyqtym, senbı, universitette jūmys künı, mäjılıs hatyn alyp, aspiranturanyŋ qūjattaryn tügendemekpın. “Mäjılıs hatyn ne dep jazamyz?”– dedı assistent aǧam. “Ne dep jazǧany qalai?” “Jūmysyŋ ötken joq”. “Qūlaǧyŋ estımei qalǧan şyǧar,– dedım.– Ūsynylsyn, qorǧauǧa jıberılsın dep, anyq aityldy. Oǧan jūrttyŋ bärı kuä”. “Sen bastan-aiaq jamandaldyŋ ǧoi. Sonda, jamandaǧanyn jazamyz ba? Onda, qorǧauǧa jıberılsın degen qorytyndy qalai şyǧady?” “Ony Beisekeŋnen sūra,– dedım.– Jūrttan sūra. Men bastan-aiaq maqtaldym”. “Qalai maqtaldyŋ?” “Talanty teŋız dedı, talanty teŋız dep jaz. Közı tırısınde Äuezovtyŋ özı olai maqtalǧan joq”. “Soǧan senesıŋ be?”– dedı. “Būryn köl, dariia dep oilauşy edım, endı ülken kısı aitqan soŋ senuge tura keledı. Solai. Senıŋ mındetıŋ – taldau emes, taŋbaǧa tüsıru. Solai dep jazyp beresıŋ”. “Jazbaimyn”,– dedı. “Jazasyŋ. Qazır teŋız dep jazasyŋ. Keiın, aqylyŋ jetse, mūhit dep jazuǧa tura keledı”. “Körermız”,– dep, qyrjiyp jüre berdı. Beisekeŋdı taba almadym. Üiıne telefon soqqym kelmedı. Küptı köŋıl, düdämal oimen taǧy da üige qaittym. Aqşa da tausylyp edı, jolai bas pochtamtqa kırıp, auylǧa, ekı adreske qatarynan telegramma saldym. Üide kışkentai qyzym kütıp jatyr. Älı bır aiǧa da tolǧan joq. Appaq, ädemı. Közı ülken. Men kelgende ūiyqtap jatyr eken. Alyp, bauyryma bastym. Oianyp, tana közın töŋkerıp, maǧan qarady. Jüregım de töŋkerılıp tüstı. Būl balanyŋ, būdan soŋǧy balalardyŋ ömırı basqaşa bolady, men körgen qiyndyqty körmeuge tiıs, ūlttyq mūrat, ataq-daŋq, biık därejenı bylai qoiǧanda, men eŋ aldymen osy, öz ūrpaǧymnyŋ bolaşaq jaryq künı üşın küresuım qajet edı. Men qaitkende de Almatyda otyryp, aqyryna deiın aiqasuǧa bel budym. Kelesı düisenbıge deiın üide jatpaq boldym. Bıraq jata almadym. Mäjılıs hatyn alu kerek edı. Aspiranturanyŋ teoriialyq kursyn bıtırdı degen qaǧaz alu oŋai, aspirantura bölımıne baram da, alam, dissertasiiasyn bıtırdı, qabyldandy, qorǧauǧa joldandy degen qaǧaz kerek edı. Köŋıl üşın ǧana emes. Aldaǧy on künde tapsyrsam, uaqytynda tämamdalǧan jūmysqa köterme retınde bır aidyŋ stipendiiasyn taǧy beredı – alpys segız som, köp aqşa. Aidyŋ aiaǧynda soŋǧy stipendiiany alam, ekeuın qosqanda, anyq bır jarym ai qamsyz tırşılık keşuge bolady, päter-aqyǧa da, as-suǧa da jetedı. Universitette, sabaǧynyŋ üstınen ūşyrasqan assistent taǧy da qaşyra bastap, qyjyrta söiledı. Jaqsylap jazuǧa söz tappai jatyrmyn dedı. Ülgermei jatyrmyn, uaqytym joq dedı. Aqyry, senı köterıp ötkızuge men mındettı emespın dedı. Būdan ary täjıkelesudıŋ mänı joq edı. Beisekeŋe bardym. “Apyr-ai, neden qyrsyqty”,– dep, aŋyryp qaldy. “Köp it kök ittı talap jatqanda, būralqy qanden nege qozbaidy”, – dedım men. Beisekeŋ kädımgıdei renjıp qaldy. “Mūhtar, osy sen keiıngı kezde tym ırı söileitın bolyp barasyŋ,– dedı.– Äneukünı, talqy kezınde de artyǧyraq ketıp qaldyŋ. Dau qaita qoza ma dep qorqyp otyrdym. Mıne, endı osylai boldy”,– dedı. “Beiseke, daudy kım bastady? Men tynyş edım ǧoi. Kärıp joly qaisy dep, otyrǧam. Tüp köterılıp, tarpa jabyldy. Aitqandarynyŋ eşbır qisyny joq. Saiasi aiyp taǧuǧa deiın bardy. Ündemei kete bersem, mülde qūlap qalatyn edım ǧoi. Men qorǧandym, ädepten asqam joq”,– dedım. “Östıp, tym tık jüresıŋ”,– dedı Beisekeŋ. “Beiseke, kışıpeiıl, biiazy adam mendei bolsyn,– dedım.– Mıne, universitet tabaldyryǧyn attaǧaly segız jyl, qaşan, kımnıŋ aldynan şyǧyppyn. Künı keşege deiın, bas-basyna iılıp sälem bergennen özge ne jazyǧym bar. Älde, taban jalauym kerek pe edı?” “Jalama…”– dedı Beisekeŋ. Men amalsyz küldım. “Jalasam da jan qalmas edı. Bastaǧan men emes. Bıraq aiaqtaityn men bolam!” “Dūrys!..”– dedı Beisekeŋ de basylyp. Menıŋ sözımdı qai maǧnada tüsıngenın bılmedım. “Aitpaqşy, osy sen Sūltanǧaliǧa sılteme jasadyŋ ba?”– dep sūrady. “Nege jasauym kerek? Onyŋ qanşa qatynasy bar?” “Epostan qorǧady ǧoi”. Menıŋ taqyrybym – folklor emes. Eşqandai qatysy joq. Mūryn jyrau turaly aityldy, oraiyna qarai. “Sol Mūrynǧa qosyp, menı de aitpady dep tūr. Bar gäp sonda”,– dedı Beisekeŋ. Men aŋyryp qalyppyn. “Men eşkımnıŋ ataǧyna, jönıne orai sybaǧa ülestırgem joq, taqyrypqa qatysyna ǧana qaradym”. “Dūrys,– dedı Beisekeŋ.– Özım söilesem. Mäjılıs hatyn jazyp beredı dūrystap”. Taǧy da küptı köŋılmen üige qaittym. Keldım de, tura bır täulık tösek tartyp jattym. Auyrǧam joq. Buyn-buynnan äl ketıp, jattym da qoidym. Atalmyş künı, boi kötersem de, tym sergek emespın, bar küşımdı jinap, Universitetke bardym. Maǧan mäjılıs haty kerek. 1 noiabrge deiın aspirantura bölımıne ötkızuge tiıspın. Bır ailyq qosymşa stipendiia üşın ǧana emes, qasiet-namysym üşın. Bıtırgenım – ras, qorǧauǧa ūsynylǧany – taǧy ras. Erteŋ qūlatatyny – ol erteŋgı ıs. Al bügın men üşın asa mändı qorytyndy qaǧazdy aluym qajet. Ädıldık jönı de sol. Beisekeŋ köŋılsız eken. Protokolǧa nege sonşa asyqtyŋ dedı. Qorǧauǧa jıberıldı degen özıŋız emes pe? Jıberdık. Bıraq mynalardyŋ abyr-sabyry basylsyn. Būlardyŋ abyr-sabyry menıŋ süiegımdı müjıgende de basylmaidy dedım. Bıraq köremız, kımdı kım müjitının. Beisekeŋ menıŋ betıme qarady da qoidy. Men de jūmsaryp, män-jaidy aittym. “Onda…– dedı Beisekeŋ,– Rymǧali jazsyn. Sol nege keşıktı?” “Maŋyzdy şaruasy bolǧan,– dedım.– Basqa bıreu jazsyn dep oilaǧan. Endı ol jazsa da dau. Basynan qatysqan joq, orta joldan qosylǧan dep aryz aidaidy”. “Özıŋ jaz!” – dedı Beisekeŋ. “Dissertanttyŋ özın özı maqtauyna bola ma?”– dedım endı men qyrsyǧyp. Beisekeŋ renjımedı. “Bolady. Qol qoiatyn myna men ǧoi, kım jazsa da. Älde men jazady dep otyrsyŋ ba! Tüsten keiın jazyp äkel”. “Bügın ülgermeimın,– dedım.– Bırtalai jūmys”. “Asyqqan özıŋ ǧoi. Onda… äzırge tügel jazyp keregı joq. Qysqaşa jaz. Aspirantura bölımıne ǧoi. Mäjılıs hatynan üzındı. Qatysqan – mynalar, söilegen – mynalar dep sanap şyq ta, qaulyny jaz. Jiyny jarty bet. Saǧat üşte kelem. Qol qoiam. Aparyp tapsyrasyŋ…” Men qaitadan üige baryp, mäjılıs hatynyŋ qajettı üzıgın qaǧazǧa tüsırıp, qolma-qol mäşıŋkege basyp, odan kafedraǧa kelıp, Beisekeŋe qol qoidyryp, Universitettıŋ aspirantura bölımınıŋ bastyǧy Zvansev degen, basy ülken, denesı zor, dobal taiaqty, öŋı salqyn, bıraq tärbielı, taza şal edı, sonyŋ qolyna tapsyrdym. Qatty quandy. Qandai jaqsy, mıne, azamat, qorǧa, tılektespın dep jatyr. Bırınşıden, qorǧau nätijesımen bıtırgen aspirant – bölımnıŋ jūmys körsetkışı, ekınşıden, üş jyl boiy, ärtürlı qūjat jönımen äldeneşe ret aldynan öttık, közkörgen, iaǧni, kädımgı, adamnyŋ adamǧa tılektestıgı. Orys pa, orman ba, osy beisauat şaldyŋ kısılıgınıŋ bır bölşegı darysa, menıŋ keşegı tuysqan aǧalarym attan emes, alaqaimen ötkızetın edı-au dep oilap, mülde qataiyp aldym.8
Mūndai almaǧaiyp jaǧdaida men japadan-jalǧyz, qorǧansyz qaluǧa tiıs emes edım. Türıktıŋ Täŋırı, Alaştyŋ Aruaǧy bärın körıp otyr eken. Üşınşı künı ses berdı, habar aitty, on jetı kün tolǧanda astyma at mıngızıp, qolyma qylyş ūstatty: küş-quat, qoldau-demeu – tua bıtken enşım. Endı közben körıp, qūdyretın tanuǧa tura kelgen, senım bekıp, qairat qabyndai tüsken. Kafedradaǧy qym-qiǧaş talqydan soŋ, arada nebärı üş kün ötkende,14-oktiabr künı menı ǧana emes, men arqalaǧan, bälkım, menı arqalaǧan, şynynda da solai, bärı jabylyp, qansyramasam da qatty jaradar bolǧan, tas qabyrǧaǧa maŋdaiym tiıp, mäŋgırmesem de daǧdaryp tūrǧan menı demeuge bırjola den qoiǧan jyrau atalarym aldymnan qasqa jol aşaryn, ärine, naqty bılgem joq. Jarym äskerınen airylyp jeŋıske jetken Epir patşasy Pirr siiaqty, kelesı qadam, kelesı ūrystyŋ baiybyn barlap tūrǧam. Aldy-artymdy jinaqtadym, tört dana dissertasiiamdy tügel aldym, endı anda-mynda maqala tasu kerek. Ol ötedı – ötpeidı. Jūmys ızdep köru kerek. Onyŋ qisyny taǧy az. Eŋ dūrysy – Semeige ketu. Pedinstitutqa. Ūzynqūlaqtan estuımşe, oryn bar. Ärı kelınşegıŋ üzılgen oquyn tämamdaidy. Bıraq Almatydan, ortalyq baspasözden alystaimyn. Mūndaǧy sūǧanaq aǧam ai boiy otyryp, tügel köşırıp aldy. Endı boi-boiymen bastyrady da otyrady. Baibalamǧa qaramaidy. Qūdaidan qoryqpaidy. Senıŋ qan tögıp, myiyŋdy syǧyp jazyp bıtırgen eŋbegıŋ itjemede basqanyŋ ielıgıne ötedı. Eŋ qiyny osy edı. Men qaitkende de Almatydan ketpeuge bekındım. Keler aida auylǧa baryp qaitpaqpyn. Kempır-şaldyŋ baryn sypyryp äkelemın. Odan soŋǧy ılıgımdı taǧy artamyn. Aiyna jüz som jetkızıp tūrsa. Şamalary kelmeidı. Joq, būrynǧy mölşer – alpys-jetpıs som. Būl da köp aqşa. Jiyrma bes somyn päterge, qalǧany ailyq sorpa-suǧa… jetpeidı. Jetedı. Arasynda özım de qalamaqy, nemese basqa bırdeŋe tauyp qalarmyn. Tek uaqyt ūtyp, eptep jylji beruım kerek. Qysty ötkerıp, jazǧa jetsem. Jai jatpaimyn, jūmysymdy bır beleske şyǧarsam… Osylai dep şeştık. Ekı kün oilanyp. Üşınşı künı eŋsemdı jazyp, qalaǧa şyqtym. Qandai şarua bolǧany esımde joq, sırä, erıkkennen, äitpese, ädepkı, jai sälemdesu, Äbışke köşedegı avtomattan telefon şaldym. Äbış Kekılbaev, kurstas, qanattas, tılektes dosym, būl kezde Mädeniet ministrlıgınde äldebır qyzmette otyr. “Kekılbaev…”– deimın. “Au, äi, sen Tūŋǧyşbaimen söilestıŋ be?” “Qaidaǧy Tūŋǧyşbai?”–deimın. “Smaǧūlov. Senı ızdep jürgen. Bılesıŋ be?” Izdegenın bılmeimın, özın bılem. Universitette bızden bırer kurs joǧary oqydy. Orta boily, dembelşe, ūiaŋ, sary jıgıt bolatyn. Ol kezde bärımız de myqtymyz, adamdyq qasiet ölşemı – daryn ǧana dep oilaimyz, Tūŋǧyşbai Smaǧūlovtyŋ ülken daryny, bälkım, ortaşa qabyletı de joq, bıraq adal, jaqsy jıgıt ekenı, imene söilegen sözınen, sypaiy jymiǧan külkısınen körınıp tūratyn. Mäsele bylai eken. Tūŋǧyşbai respublikalyq teledidarda qatardaǧy bır qyzmet atqarady. Sırä, kommentator. Qazaq ruhaniiaty turaly habar ötkızuge tiıs eken. Qazaqtyŋ än-küiı, säulet önerı jäne ejelgı ädebietı. Soǧan men söileuım kerek. Josparǧa engızıp qoiǧan, efir – bügın keşke. Mıne, apta boldy, senı ızdep taba almai jür. “Menıŋ teledidarǧa şyǧyp, byljyrap otyruǧa yntam joq”,– dedım. “Äi, sen de…– Äbış küigelektenıp, keiıp qaldy; mūndaida būrtiyp, balaşa ökpelep, ündemei qalatyny boluşy edı, ary qarai jalǧastyrdy,– Äi, sen bara salsaŋşy… Jyraularyŋdy nasihattaisyŋ”. “Jyraular…”– men jyraularymnyŋ auyr ahualyn aita jazdap, ırkılıp qaldym, ūzaq äŋgıme, qajetı qanşa. Men ırkılgenge oilanyp tūr dep şamalasa kerek, Äbış şynyn aitty. “Sen barmasaŋ, ol jıgıttıŋ josparly habary qūlaidy. Obaly maǧan. Senı engız, osyndai-osyndai keremetı bar dep, auzymnan qaǧynyp aitqan men edım”. “Onda jaraidy”,– dedım. Äbış quanyp kettı. Tūŋǧyşbaidyŋ telefonyn berdı. Sen avtomattan ızdep tapqanşa, özım de habarlap qoiam dedı. Ol zamanda qazırgıdei ılkı jazba joq, efir – tıkelei. Mezgıldı uaǧynda studiiaǧa bardym, Tūŋǧyşbai menı saǧynyp kütken tuysyndai, qyzara külıp qarsy aldy; şyn jaisaŋ jıgıt eken, sol, teledidardyŋ kezektı, sanaly oimen ūiymdastyrylǧan özgeşe bır habary, oǧan jaŋalyqty jyraular poeziiasyn engızu arqyly menıŋ şyrǧalaŋnan jal tauyp, tūiyqtan jol tabuyma sebepker bolypty, aldaǧy qanşama jaqsylyqtyŋ dänekerşısı bolypty, bar qaryzy moinymda qaldy, bügın eske alyp, ystyq yqylas, riiasyz alǧysymdy aitsam, marqūmnyŋ jolynda janar bır şyraq bolsyn degenım. Bır ökınıştısı, jūmysbasty, alas-küles zamanda, sodan soŋ tym qūrsa bır ret körmeppın, sondaǧy senıŋ ekranǧa şyǧaruyŋ maǧan osyndai medeu, osyndai igılık äkeldı dep aita da almai qalyppyn, mezgılsız ölımı turaly tym keş estıdım. Älqissa, däl sol sätte menıŋ oiymda eşteŋe joq, jol airyǧynda tūrǧanymdy bılmeimın, bügıngı habarymyzǧa qatysty adamdarmen amandasyp, tanystym. Tūŋǧyşbai tanystyrdy. Diktor – Lasker Seiıtov eken, būryn bır toida körgem; ünı äuezdı, jüzı sūlu, mınezı biiazy, tiianaqty jıgıt. Ekınşı – at jaqty, aryq qara kısı – qazaqtyŋ älde än-küiı, älde oiu-örnegı turasynda söilemek, aty-jönı de, basqasy da esımde qalmapty. Üşınşı, üşınşı emes, eŋ bırınşı – qazaqtyŋ ejelgı säulet önerı turaly söilemek Şota Uälihanov, būryn körmegen kısım, aty-jönın, ata-tegın jaqsy bılem, auyzǧa ılıne bastaǧan arhitektor, Abylai han tūqymy, Uäli han – Şoqan äuletı, öŋıne qaraǧanda, assa menen jetı-segız jas qana ülken, al türı… kelıstı, sūlu jıgıt eken, bıraq kiıktıŋ asyǧyndai ǧana, atalarynyŋ dene bıtımınen airylǧan, alaida ruhyn, tügel bolmasa da bırşama saqtaǧan siiaqty. Keiın Şota aǧamyzdyŋ qairatyn da, qasietın de kördık, al äuelgı kezdesken sätte köŋılım onşa tolmasa da, özım qiialai tartyp, bıraz jerge aparǧan Han iemnıŋ ūrpaǧynyŋ däl osy arada, dünie keŋıstıgı aldynda ūşyrasuyn jaqsy joralǧyǧa baladym. Habar bastaldy. Aldymen Lasker Tūŋǧyşbai daiyndaǧan, bügıngı didarlasudyŋ män-maǧnasyn tanystyrǧan şaǧyn mätındı oqyp berdı, sodan soŋ qatar otyrǧan üş bılgır kezekpe-kezek söiledık. Maǧan on bes minut bölıngen edı, tarihi deregı bar, ädebi baǧasy bar, arasynda semserdei jarqyldaǧan otty tolǧaular bar, ol kezde de, qazır de qaǧazǧa qarau ädetımde joq, bıraq söz äuezım qazırgıden säl köterıŋkı, ärı tez bolsa kerek, bır qalypty ekpınmen soqtyrtyp şyqtym. Operatordyŋ jelkesınde tūrǧan Tūŋǧyşbai sūq sausaǧyn köterıp, bır minut qaldy dep belgı bergende, äreŋ qaiyryp ülgerdım. Habar aiaqtaldy. Riza bolǧan Tūŋǧyşbai alaqanyn uqalap, qyzara külıp, jaqsy boldy, jaqsy boldy dei berdı. Al Abylai äuletı… Keiıngı zamandaǧy bır ädetımız sol künnen bastau alypty – Şota menı maqtady, men Şotany maqtadym, sonymen, ol özınıŋ sändı ǧimarattaǧy eŋselı üiıne kettı, men özımnıŋ qala şetındegı jaldamaly päterıme qaittym. Söitsem, men söilep jatqanda ülken oqiǧalar bolypty. Közı tırısınde klassik atanǧan, aq degenı alǧys bolǧan, däl sol kezeŋde Qazaqstan Jazuşylar odaǧynyŋ bırınşı hatşysy Ǧabit aǧa Müsırepov keşkılıkte, keiıngı jas jeŋgemızdıŋ köŋılın aulap, nemese, oqudan, jazudan jalyǧyp, tynystap, teledidar körıp otyrady. Bız ekranǧa şyǧyp, sözge qosylǧanda, bız emes, ejelgı jyraulardyŋ eşkım bılmegen ǧajaiyp tolǧaulary aryndai, arqyrai toǧytyla bastaǧanda… riza bolady, qairan qalady, qolma-qol telefonyn alyp, Odaqtyŋ üşınşı hatşysy, aqyn Qabdykärım Ydyrysovtan sūraidy. “Ä-ä-äi, būl kım-m, söilep jatqan-n?”– deidı. Qabdykärım aǧa teledidardy aşyp qalady da, “atyn bılmeimın, osydan bırer kün būryn maǧan kelıp ketken siiaqty, qyzmet sūrady ǧoi deimın, būl jıgıttıŋ jaiyn Nyǧmet bıledı, universitette aspirant bolsa kerek”,– deidı. “Onda būl balany maǧan tauyp beresıŋ”,– deidı Ǧabeŋ. Ol kezde Ǧabeŋ aitqan ärbır sözdıŋ zaŋ küşı bar, arada on-on bes minut ötpei, Qabdykärım qaiyra telefon soǧady. Nyǧmetten bıldım, aty-jönı sondai, aspirant eken, mynau – bıtken jūmysynyŋ bır ūşyǧy bolsa kerek, “Qazaq ädebietı” ülken bır maqalasyn basypty, “Leninşıl jasta” da şyqty deidı, men jazda, demalysta jürgende körmei qalyppyn, Nyǧmet öte jaqsy dep otyr, bala da jaqsy, bılem, tabam dep otyr deidı. “Onda keler düisenbıde… joq, erteŋ… erteŋ tüsten keiın kelsın maǧan, şaqyryŋdar”,– deidı Ǧabeŋ. İä. Būl jaǧyn da jetkızıp jazǧanbyz. Būrnaǧy «Men» dilogiiasynda, keiıngı atauly estelıkte. Qabdykärım Ydyrysov, Nyǧmet Ǧabdullin siiaqty alaş azamattarynyŋ selbestıgımen, Jazuşylar odaǧynyŋ töraǧasy, zamanynda ataǧy aspandap tūrǧan Ǧabit Müsırepovtıŋ aldyna jettım. Ötkendegı özgeşe tolǧauǧa jalǧas azǧana äŋgımeden köp tüiın tüigen, meilınşe riza bolǧan Ǧabem menı «Qazaq ädebietı» gazetıne syn bölımınıŋ meŋgeruşısı qyzmetıne taǧaiyndady. Qazaq handyǧy däuırındegı ejelgı jyraular mūrasyn jan-jaqty qamtityn kölemdı maqalamdy «Jūldyz» jurnalyna basyp şyǧaru turaly nūsqau berdı.9
Bedeldı ädebiet gazetındegı qalypty qyzmet bastaldy. Aldy-artymdy oilastyryp, baisal taptym, sabama tüstım. Tegeurındı, salqyn sabyrǧa köştım. Asyqqam joq, aptyqqam joq, tynym da körmedım. Ol kezde senbı – jūmys künı, demalys – jeksenbı ǧana. Qazır oilap otyrsam, özıme sengenım sondai, bar jūmysym baiypqa tüsıptı. Qorǧau jaiyn alty aiǧa şegere tūrmaq boldym. Myna, terılıp jatqan maqalalar jaryqqa jetsın. Taǧy bır maqalalar şyqsyn. Äzırşe, tūtas kıtaptyŋ sätı kelmegen künnıŋ özınde, zertteu eŋbegım jekelegen maqalalar türınde, tügelımen basylyp şyǧuǧa tiıs edı. Sonda, bırınşıden, men jasaǧan eŋbek öz atyma bekidı, eşkım ūrlap-jyrlap äkete almaidy, alsa, körınıp tūrady, iaǧni, qaitkende de sözım özımdıkı, malym tügel; ekınşıden, osynşama maqala jariialap, jalpy jūrtqa tanylǧan soŋ, eŋbegımnıŋ özgeşe baǧasy aiqyndalǧan soŋ, menı eşkım de toqtata almaidy, qiyndyqpen bolsa da, abyroimen qorǧap şyǧam. Osy ekı baiyp ta tübınde aqiqat şyndyqqa ainalǧan, bıraq ǧylymi däreje mınberıne köterıletın kündı men özım oilaǧandai alty ai emes, odan üş ese artyq uaqyt kütuge tura kelgen, al plagiat – bızdıŋ aq-adal eŋbegımızdı, tapqan qazyna ǧana emes, aitqan söz, tolǧamdy oilarymyzdy ūrlap-jyrlau – toptanǧan maqalamyz, tolymdy kıtabymyz jaryq körgennen soŋ būrynǧydan da eselenıp, üdei tüsken, bızdı ūrlau Qazaqstan şegınen şyǧyp, batysta Qapqaz, şyǧysta Moŋǧol, tüstıkte Qaraqalpaqqa deiın keŋınen jaiyldy, baz-bazynda jüikege tigenımen, būl – ekınşı kezektegı närse eken, mümkın, qyzyq ta boluy. Ötıp ketkennıŋ bärı qyzyq. Ötıp ketse. Ökınışke, bälkım, quanyşqa qarai, bızdıŋ osy, bala kezde jasap tastaǧan bır jūmysymyz, mıne, otyz jyldan asty, Akademiiasy, Universitetı jäne basqa da oqu, zertteu ortalyqtary bar, qanşama ūry-qaryǧa oŋai azyq bolyp kele jatyr, qyzyǧy būl emes, qyzyǧy – qanşa qaujasa da tauysa almaidy, qanşa ielense de, atyna köşıre almaidy – äzırşe, būl qauymnyŋ qolyna uaqyt maşinasy tüspegen, qalai qopalap jazsa da, jariiaǧa şyqqan 1960-jyldardan attap ötıp, arǧy ǧasyr emes, tym qūrsa osy ǧasyrdyŋ 50-jyldaryna tüse almaidy ǧoi. Şynynda da qyzyq emes pe. Qyzyq emes. Janyŋ aşidy. Beişara tırlıkterıne. Keide, pendesıŋ ǧoi, yzaŋ keledı. Yza kelmese, osylai jazbas edık. Mūnyŋ bärı – keiın, däl sol sätte, menıŋ aldym tūman, ras, köz körım jer aşylǧan, bıraq tüpkı baǧdar älı de būltqa oranyp tūrǧan. Syrttai qaraǧanda şükır, tūraqty jūmysymyz bar, ädebi ortada ǧalym, synşy dep tanyldyq, köne jyraular mūrasyna qatysty maqalalarymnyŋ özınıŋ sany on beske jetıptı, bıraq tiesılı eŋbek qorǧalmasa, ädebiet tarihynyŋ būl däuırı resmi türde sanatqa enbeitın edı. Qorǧalsa – mör basylǧan siiaqty, zaŋdasady, būl taqyryp zerttelgen, maqūldanǧan, betı aşylǧan deidı. Iаǧni, ıs mänısı menıŋ ǧylymi ataǧym, jasaǧan eŋbegımnıŋ önbegı ǧana emes, ädebiet tarihynyŋ jabyq jatqan tūtas bır däuırıne jol aşu, ony aiǧaqtau, bekıtu, tek universitet qana emes, barlyq filologiialyq joǧarǧy, jäne jalpylama orta mektepterdıŋ oqu programmasyna engızu, ǧylymi ainalysqa tüsıru jolyndaǧy küres. Sonyŋ bärın jinaqtap kelgende, ūlttyq sanany köterıp, ruhani mädeniet tarihyn keŋeituge tiıs, airyqşa maŋyzdy tetık. Jäne, ol kezdegı baiybym boiynşa, būl – ǧylymda men jasamaq qyruar jūmystyŋ äuelgı bır beles, kezeŋı ǧana. Osy bır ǧana kezeŋnıŋ töŋıregınde otyz jyl ömırım ozady, men ǧylymda jürıp ötetın qiia joldyŋ şegı osymen tämamdalady dep oilaǧam joq. Būl kezde menıŋ ǧylymi zerdeme senbese de, synşylyq ekpınımdı moiyndaǧan Esmaǧambet aǧamnyŋ betı berı qaraǧan, Belgıbai aǧama Beisekem män-jaidy mysqaldap ūǧyndyrsa kerek, amandyǧy täuır; Ǧylymi keŋeste dauys tärtıbı jasyryn, Temırǧali aǧam, taǧy da qaşyp ketpese, kelıp, eptep qana dauys bererıne senemın, kafedradaǧy qalǧan aǧalarymdy qūdaiǧa tapsyrdym, endı aşyq qarsy şyqpas, jasyryp bergen qarsy dauysynan dünie bülınbes dep tüidım, kafedradan tys, bıraq fakultette qyzmet atqaratyn Käken Ahanov pen Hairolla Mahmūdov siiaqty aǧalarymyz ai daladan riza bolyp jür, syrttan, basqa instituttar men akademiiadan keletın marǧasqalardyŋ bırazy gazet redaksiiasy arqyly tanys, bılıs bolyp jatyr,– jalpy jaǧdai oŋala bastaǧandai. Oŋalǧaly köp boldy, bıraq köpe-körneu, oŋdy nätije şyqpai tūr. Būl ekı ortada, bızdıŋ kafedradaǧy, men bıtken kezde jaŋa bastaǧan bır jıgıt, menen būryn oqyǧan, bıraq jūmysyn endı ǧana tämämdaǧan taǧy bır jıgıt qorǧauǧa kettı, Akademiiadaǧy, QazPİ-degı, qatarlasty qoiǧanda, keiıngı aspiranttardyŋ bırneşeuı öttı. Tırelıp tūrǧan men ǧana. Ǧylymi keŋes daudan qorqady, Qajekeŋnen qorqady, men özım de tym janyqpai, töŋıregımdı tiianaqtap baryp, qapysyz soǧu jaǧyndamyn, äiteuır uaqyt ūzara berdı. Bıraq qaitkende de, 66-jyldyŋ küzınde ötuge tiıs edım, taǧy bır kütpegen bögesın şyqty – Älkei aǧam, Marǧūlan. Äuelde būl kısını Beisekeŋ ekeuımız özımız taŋdaǧanbyz. Basqa bıreu opponent bolsa, damai köbeiedı, ataǧy, abyroiy zor, bılıgı kümänsız, Älekeŋdı alǧa salsaŋ, qorǧau kezındegı ǧana emes, odan soŋǧy da qauıp-qaterdıŋ bırazy kerı serpılmek. Ekınşı resmi opponent – Rahmanqūl Berdıbaev, sol zamandaǧy sanauly ūltşyldyŋ bırı, tanymal, däiektı ädebietşı, jan-tänımen qoldap, daiyn otyr. Alaida, Älekeŋ auyr qozǧaldy. Aşyq söilesuge Beisekeŋnıŋ özı batpaidy eken. Aşulandyryp alam ba, opponent bolmaimyn dep qaitara sala ma dep, men de tartynamyn. Onyŋ üstıne, mana aitqanymdai, töŋıregıŋ tügeldenıp bolmaǧan siiaqty. Osy ärı-särı, küptı köŋılmen jeltoqsanǧa jettık. Men jūmysymdy tämamdaǧaly qanşama zaman. Teke-tıres ekınşı jylǧa auyp barady. Qaitkende de osy, 1966 jyly, qorǧap ülgermesem de, avtoreferatymdy şyǧaruǧa bekındım. Anadaǧy, “Mektep” baspasyndaǧy redaksiialyq keŋestegı daudan soŋ menı ūmytpauǧa tiıs, Marǧūlan aqsaqalǧa telefon şaldym, “hı-hı…” dep, mekırenıp tyŋdady, “hı… jūmysyŋdy qarai bastadym, betalysy jaman emes…– dedı. – Arabşany qaidan üirendıŋ,– dedı. – “Şadjarat-äl-atraktaǧy” tüpnūsqa tekstıŋ üzıgın arabşa bergen ekensıŋ, jazuyŋ bastyqpapty,– dedı. – Äptiekke jaŋa tüsken şäkırttıŋ qoly siiaqty”. “Qate joq pa eken?”– dep sūradym batyldanyp. “Qate jıbermepsıŋ, mūqiiat köşırgensıŋ, bıraq arabşa oqu –mäselenıŋ bır ǧana jaǧy… hı… hı… özıŋ de köp jazuyŋ kerek, sonda, hı… eskı qoljazbalardy qapysyz tanityn bolasyŋ, hı…”– dedı, men onsyz da qapysyz tanydym dep aita jazdap bögeldım… Ary qarai saudalasudyŋ sätı taǧy tüspedı, Älekeŋ “hı… jaraidy”– dedı de, trubkany qoia saldy. Bıraq būl da jaqsy edı. Erteŋıne Beisekeŋe bardym. Solai da solai, raiy täuır, bıraq ol kısı oqyp bıtkenşe taǧy alty ai ötedı, odan ary ketuı de mümkın, özıŋız aityp körıŋız dedım. “Onda,– dedı Beisekeŋ,– özıŋ bastap söileskenıŋ jaqsy boldy. Jetekşısın jūmsap, jatyp aldy deidı ǧoi. Endı ary qarai köreiık. Keşke seruenge şyǧady. Sonda ūstaiyq”. Beisekeŋ men Älekeŋ bır aulada tūrady eken, Tölebaev–Kalinin–Karl Marks köşelerınıŋ aralyq toǧysyndaǧy ǧalymdar üiınde. Beisekeŋnıŋ üiı būrynǧy Abai, qazırgı Tölebaev köşesıne köldeneŋ, Älekeŋnıŋ üiı Karl Markske qarata, bıraq ışkı aulalary ortaq. Aitqanyndai, keşke qarai kezdestık. Atan tüiedei Älekeŋ maǧan oqşyraia qarady da qoidy. Beisekeŋ qatarlasty. Az-maz anau-mynau sözden soŋ, mynau bala – äneuküngı özıŋızdıŋ şäkırtıŋız dedı. Älekeŋ maǧan taǧy da synai, zerttei qarap, bögelıp qaldy. Endı qarsy tūrdyq. Jūmysy bıtkelı ekı jyl boldy, özıŋız körıp jürsız ǧoi, ejelgı ädebiet, dauly taqyryp, sozylyp barady, endıgı qorǧauy özıŋızge bailanysty dedı. “Qorǧaidy,– dedı Älekeŋ.– hı… betalysy jaqsy, keşe özıne aitqam”. “Endı avtoreferatyn şyǧara berse terıs bolmas edı, asyqpai oqyp, pıkırıŋızdı artynan beresız ǧoi”,– dedı Beisekeŋ. “Avtoreferatyn qaşan jazady?”– dedı Älekeŋ maǧan emes, Beisekeŋe qarap. “Daiyn,– dedım men. Portfelımnen avtoreferatty suyrdym.– Ekınşı opponent – Berdıbaev, qol qoiǧan”. “Ekınşı opponent – ekınşı bolyp qol qoiuy kerek,– dedı Marǧūlan qabaǧy tüksiıp.– Äkel”,– dedı sodan soŋ. Mende qalamǧa deiın daiyn, portfelımdı tiianaq etıp ūstap, üstıne avtoreferatty qoiyp, Älekeŋnıŋ aldyna tostym. Älekeŋ qalamdy alyp, eŋkeie berdı de: “Astyna qoiaiyn ba, üstıne qoiaiyn ba?”– dep sūrady. Ortada “Razreşaiu”– rūqsat degen söz ben Berdıbaevtyŋ qoly tūr. “Eŋ üstıne, joǧarǧy şekesıne…”– dedı Beisekeŋ jedeldete söilep. Älekeŋ ülken denesıne üilespeitın näzık qoldarymen “Razr…” dep irektete tartyp. “A.H.Margulan” dep, anyqtap, ıjdaǧatpen qol qoidy. Men raqmet, alǧysymdy aityp, ekı şaldy sol arada qaldyryp, betıme ketıp otyrdym. Būl – 16 jeltoqsan, qazırgı täuelsızdık künı eken. Aittym, 1966 jyl. Avtoreferatty özıme etene gazet-jurnal baspasynan jedel tergızıp, senzuradan ötkızıp, ekı-aq künde bastyryp şyǧardym. Tünnıŋ bır uaǧynda jūqaltaŋ üş jüz kıtapşa – sary qaǧazǧa orap, bailanǧan juan ekı bumany köterıp, Gornyi gigant aimaǧy, qysqy tramplinge taqau, Almaly köşesı, 5-üi, äuelgı qūtty mekenımızden täuırırek, jaryq, eŋselı ekı bölme, şyny verandaly jaldama päterımızge keldım. Būl kezde tūŋǧyş qyzym bır jastan asqan, jügırıp jür, menı quanyp qarsy aldy, üide äjem bar edı, jazda menımen auylǧa bırge baryp, bögelıp qalǧan kelınımen erıp kelgen, Almatyǧa barasyŋ ba dep qaljyŋdasa, baramyn deptı, ömırı syrtqa attap şyqpaǧan adam, jalǧyz nemeresı – menı saǧynsa kerek, alǧaşqy şöberesı Ümıttı qimasa kerek, sodan qalmai qoiypty, osy äjem tıptı quandy; men şai ışkende betıme qarap, endı qorǧauǧa jol aşady degen, tasqa basylǧan, jūqaltaŋ kıtapşany qolyna alyp, sipalap otyrdy, jatarda bıreuın basyna jastap berdım. Erteŋınde avtoreferatymdy arqalap, Universitetke bardym. Ǧylymi hatşy menıŋ özınde bırazdan berı jatqan qūjattarymdy tügendep, aqtarystap otyrdy da, kenet: “Mynau – bolmaidy,– dedı.– Kafedradaǧy talqylau qorytyndysy jaramsyz”, Taǧy bır köldeneŋ böget şyǧatyn bolǧany ma. “Qalaişa?”– deimın. Mynau – 65-jyldyŋ oktiabrı, uaqyty eskırıp ketken, qaita talqylanuy kerek”. “Bır närse qaz-qalpynda qalaişa ekı ret talqylanady?– deimın. – Men bärın uaqytynda bıtırgem. Kafedradan uaqytynda, zaŋdy türde ötken. Problemalyq mäsele. Sondyqtan syrtta qarsylyq köp boldy. Bögeluım sodan”,– deimın. Qarsylyqtyŋ syrttan emes, ışten şyqqanyn aitsam, būl da bülınuı ǧajap emes. Ǧylymi hatşy Efim Moiseevich Şvarsman, şet tıl mamany, ūlty joiyt bolsa kerek, mädeniettı, aqyldy kısı edı, bızdıŋ baiyrǧy tılmen aitqanda, qazaqqa bergısız, jaqsy adam edı, marqūm, keiın, Auǧan soǧysynda jalǧyz ūly ölıp, artynşa özı de köp ūzamapty dep estıdım, aldy jaryq bolsyn, qyryspady, tyryspady. “Meilı onda,– dedı.– Myna bırınşı bettegı “11 oktiabr 1965” degennıŋ ornyna, kafedramen kelısıp, basqa bır kün jazyp äkel”. Kafedra – Beisekem, aittym, eskerttım ǧoi deimın, mäjılıs hatynyŋ bırınşı betın jaqynyraq künge tırep, qaita basyp äkeldım. Tolyp jatqan, ärqily şarualardyŋ bärı ornyna keldı. Osynyŋ aldynda ma, säl keiınırek pe, taǧy bır talqyǧa tüstım. Jūmystyŋ bas sarapşy mekemesı – Akademiianyŋ Äuezov atyndaǧy institutynda märeden şauyp ötkem. Mälık Ǧabdullin basqarǧan bölımde, batyr aǧamnyŋ özı bastap, qalǧan tuystar qostap, o, bärekeldımen jarqyrap şyqtyq. Mälık aǧam aitqan bır söz: “Bärı dūrys. Men kemşılık dep körsetken jerlerdı moiyndamapty. Onysy da dūrys. Osylai dūrys bola bersın…” Bärı oidaǧydai. Alaida, resmi mınberge köterılgenşe, taǧy üş ai ötıp edı.10
Ejelgı jyraularǧa resmi türde jol aşylǧan, olardyŋ şalǧaiyna oratylǧan men üşın de Täŋırınıŋ künı jarqyrap şyqqan syn saǧatta köldeneŋ qater bolǧan joq. Bärı de aldyn ala qarastyrylǧan edı. Qamqor aǧam, «Qazaq ädebietı» gazetınıŋ bedelı zor bas redaktory Nyǧmet Ǧabdullin, Ǧylymi keŋestıŋ jiyrma segız müşesınıŋ anyq jiyrma besımen ärqily qalypta jeke söilesken, arnaiy kısı salǧan, ekı kün qalǧanda jinaqtap, taǧy da jaǧalai telefon şaldy. Özım qazaqtyŋ ataqty jazuşysy, Mūhtar Äuezov ketkennen berıde qazaq ädebietındegı eŋ abyroily aqsaqal, menıŋ baspasöz betındegı keibır maqalalarym közıne tüsıp, peiıl, yqylas bıldırgen Säbit Mūqanovqa ötınış jasaǧan edım. Ülken basyn kışıreitıp, uaqyt tauyp, mäjılıske arnaiy kelıp otyrdy; qar ketıp, kün erte ysyǧan, qapyryq, onyŋ üstıne menen būryn taǧy bır aspirant qorǧamaq, aqyryna deiın otyra almady, bır japyraq qaǧazǧa, qajettı orys tılınde alqau pıkırın jazyp kettı, ony keŋes barysynda Ǧylymi hatşy Şvarsman kelıstırıp oqyp berdı; qyrǧyzdan, özbek pen qaraqalpaq, başqūrttan, taǧy qanşama jerden, auzy dualy ǧalymdardan ūnamdy pıkırler tüsken, ol da ülken süienış, tegıs aityldy, tüiındı tūstarynan aiǧaqty üzındıler keltırıldı. Dau-janjaldyŋ aldyn alu, qajet bolsa, qarsy köterılu üşın, men turaly, menıŋ jariiaǧa şyqqan maqalalarym men bıtıp tūrǧan eŋbegım jönınde baspasözde arǧy, 1965 jyly tūŋǧyş ret pıkır aitqan aryndy aqyn, bılgır ädebietşı Qalijan aǧa Bekhojin, mūrty jybyrlap, jan-jaǧyna aibyna qarap ol otyrdy, ejelgı jyraular men ūlttyq ūran kötergen Mälık Ǧabdullin, Ǧabdol Slanov, Ǧainetdin Mūsabaev jäne taǧy qanşama aǧalar jettı. Jūrt syimai kettı. Men yqşam, sergek söiledım. Resmi opponentter – Älkei aǧa Marǧūlan jäne Rahmanqūl aǧa Berdıbaev joǧary baǧalap jatyr, resmi emes sarapşylar taǧy madaqtap jatyr. Bärı jaqsy boldy. Köldeneŋ keselsız. Köterıŋkı, salmaqty, bıraq qataŋ. Aldyŋǧy aǧalarymnyŋ batasy bolatyn. Bärı de jürek tolqytarlyqtai. Bıraq men öte saq, jıtı otyrdym. Sonyŋ äserı me, ekı türlı kışkentai kıltipan boldy, bırı – säl-päl qauıptı, ekınşısı – äjeptäuır külkılı. Bırınşısı – Älekeŋ menı madaqtai kele, räsım boiynşa, bırneşe eskertpe jasaǧan. Eşqaisysyn qabyl körmedım, bıraq bas-basyna emes, bır-ekeuıne ǧana jauap qaiyrsam kerek. Öitpese bolmaidy. Tärtıp boiynşa, tym jyǧylyp ketpeu kerek. Sol tärtıp boiynşa, tym qarsy da bolmau kerek. Men artyqtau ketıppın. Onyŋ ışınde, Älekeŋ: “Jyraudyŋ aty Şalkiız emes, qazaqta ondai esım joq, keibıreuler aityp jürgendei, Şalgez, tıptı, Şalgöz boluy da mümkın”,– dedı. Aǧamyz jyraudyŋ tüpnūsqa basylymdaryn oqymaǧan, sondyqtan jaŋylyp tūr, bızden būryn Mūrat aqyn, nemese Mūratty jaŋsaq köşıruşıler “Şälgez” degen (bızden keiın de “Şälgezge” jabysyp, qoimai keledı), men būl mäselenı däl osy arada däiektei ketpek boldym; jyraudyŋ özı turaly aitqan: “Tılenşı ūǧly Şalkiız,– İesı Bi Temırdıŋ tūsynda,– Būltqa jete jazdady būl müiız”,–degen öleŋ joldaryn keltırdım de, jaŋa, jauap söz kütıp otyrǧanda ekı bet aq qaǧazǧa qara pastamen arabşa ırı etıp, juandatyp, boiaulap tüsırgen “Şalkiız” esımınıŋ ekı türlı jazyluyn körsettım, tüpnūsqalarda arabşa taŋbalanuy osylai dedım, ärine, otyrǧan jūrtqa äser ettı, al Älekeŋ ūnatpai qaldy: “Onda “Şalküiez” dep oqu kerek”,– dedı qyrsyǧyp, mūnysy da dūrys emes, sözden jyǧylmau üşın aitqany, menıkı de dūrys emes, jazyp körsetpei, auyzşa aitumen şektelu kerek edı, ǧūmyr boiy arhiv şaŋyna bögıp kele jatqan aqsaqalǧa älıppe üiretkendei boldym, mūndai almaǧaiyp jaǧdaida, oŋ otyrǧan kısıŋnıŋ özı terıs aunap tüsetını bolady, ärine, Älkei aǧam ainymaidy, bıraq kım de bolsa pende, ökpelemese de öbeksız qalǧandai, menıkı – älde aŋǧaldyq, älde erkındık, qyl üstınde tūrǧanda eksperiment jasauym orynsyz edı. Ekınşı, ol da arty qaiyrly bolǧan külkılı jaǧdai – Belaǧaŋ men Beisekeme qatysty. Anada, finiş jolyna şyqqanda Beisekem Belaǧaŋdy bibliografiiaǧa engızdıŋ be dep sūraǧan. “Ol kısınıŋ menıŋ jūmysyma qanşalyq qatysy bar?”– dedım. “Sen tüsınbeidı ekensıŋ,– dedı Beisekem.– Baiaǧyda saǧan nege qarsy boldy, bibliografiiasy tolyq emes dep nege aitty – sony da bılmeisıŋ be? Özınıŋ atyn taba almaǧan soŋ aitty”. Belaǧaŋ, iaǧni Belgıbai Şalabaev aǧamyzdyŋ, alas-küles mınezı bar, eşkımge ziiansyz, äpendı adam, basqa qyzyǧyna qosa, studentterdıŋ kurstyq, diplomdyq jūmystarynan öz atyn ızdep otyrady dep estıgem, bıraq ejelgı jyraular turaly, tarih, epos, folklor turaly jazǧan emes. “Bır kıtabyn, nemese maqalasyn engıze sal”,– dedı. “Beiseke, jūrt körmei me, külmei me. Belaǧaŋa emes, maǧan küledı. Tıptı qisyny joq”,– dedım. Sonymen qoiǧanbyz. Keşe osy mäselege qaita oraldy. “Soŋǧy sözıŋde raqmet aitasyŋ ǧoi, jūrtqa, sonda juan ortada, ūstazym dep, Belaǧaŋdy da atai sal”,– dedı Beisekem. “Qalai ataimyn,– dedım men.– Ne üşın aitamyn? Baiaǧy talqylau kezınde tym qūrsa beitarap otyrsa, nemese Temkeŋ siiaqty, qaşyp kelmei qalsa raqmet aituǧa bolar edı. Analarmen tıze qosyp, qarsy şyqty emes pe?!” “Sen, Mūhtar, osy qyzyqsyŋ,– dedı Beisekeŋ küigelektene keiıp.– Al, erteŋ taǧy qarsy şyǧady. Söilep äure bolmaidy. Alady da syza salady. Dauys bermeidı. Sol ma?.. Raqmet ait”,– dedı. Amal joq, bır jaǧy külıp, bır jaǧy keiıp, aqyry qospaq boldym. Raqmet tızımnıŋ bel ortasyna jazyp qoidym. Keiın VAK-qa, iaǧni Mäskeudegı Joǧarǧy attestasiialyq komissiiaǧa baratyn qūjatta alyp tastaimyn. Menıŋ bar qaǧazym taza boluy kerek. Solai dep jūbandym. Mümkın mülde atamaspyn. Bıraq… qorǧau üstınde, resmi opponentterımnıŋ özıme bır-ekı kün būryn tapsyrylǧan, negızı belgılı sözderınıŋ kezınde zaldaǧy jūrtty jıtı şolyp otyrǧam, kenet Belaǧaŋ… maǧan jarq etıp qarady da, qasyndaǧy jasy kışırek bıreuge kübır ettı, ol ornynan tūryp, Keŋes töraǧasynyŋ aldynda jatqan dissertasiia qoljazbalarynyŋ bırın sūrap alyp… ärine, aǧama aparyp berdı, Bel-aǧaŋ jaradar betı jybyr etıp, qalyŋ tomdy tura soŋǧy betınen bastap aqtaruǧa köştı! Ärine, joq. Joǧyn kördı. Közı jaltyrap, eŋsesın tıktep, sūlyq otyrdy. Äuelde tıksınıp edım, azdan soŋ ıştei küldım, mümkın, jymiǧan da boluym. Endı aǧamdy qatyram. Op-oŋai. Atap ötse bolǧany, bar mäsele şeşıledı. Sonymen, soŋǧy sözge şyqtym. Qolymda tızım. Oqyp bere salsa bolady. Bıraq qaǧazǧa qarap söileu ädetımde joq. Qazır oqi salar edım, ol kezde balasyŋ, bala şamşyl keledı, manadan berı taqyldadyq, endı qūnjyŋdap jatu orynsyz körınedı. Raqmet aitatyn adamdar sanauly, resmi opponentterden bastaisyŋ, kım qoldady, kım demedı – bärı köŋılde, sairap tūr, tek Belaǧaŋdy ūmytyp ketpeu kerek. Ūmytyp ketpeu kerek. Ūmytqam joq. Aittym. Tek bızdıŋ söz bıtıp, üzılıske şyqqanda ǧana bıldım. Aldymen dauys bergen Beisekem jūrttan būryn şyqty, bır türlı renıştı, qūrjaŋdap, qyzaraqtap tūr. Men üşın tolqyǧannan şyǧar dep, aiqara qūşaqtadym. Bıraq şalym bır türlı salqyn. “Äi, Mūhtar,– dedı.– Sen maǧan raqmet aitudy da ūmytyp kettıŋ ǧoi. Belaǧaŋnyŋ atyn atadyŋ. Maǧan raqmet te aitpadyŋ ǧoi!..” Mıne mäsele! Jaŋa menıŋ basymda “Belgıbai Şalabaev!” “Belgıbai Şalabaev!” degen jalǧyz-aq esım tūrǧan, qapelımde ūmytyp tastap ketpeiın degem, söitıp tūrǧanda myna özımdı, menı tura toǧyz jyl boiy baǧyp-qaqqan, aspiranturaǧa alyp, bar jolyma batasyn, säulesın tüsırgen, sonşama qamqorlyq jasaǧan, men üşın talai tynyşynan airylyp, talai ūiqysy bölıngen, bar jaqsyma özınen artyq quanǧan Beisekemdı ūmytyp ketıppın. Bır sät men de aŋyryp qaldym. Sodan soŋ külıppın. “Beiseke, adam özınıŋ äkesıne raqmet aitpaidy ǧoi!” Beisekem jadyrai tolqyp, menı özı qūşaqtady. Qazaq “Söz tapqanǧa qolqa joq”– deidı. Menıkı tabylǧan söz emes, aqiqat şyn bolatyn. Jürekten jaryp şyqqan riiasyz söz. Şar salu nätijesı oidaǧydai şyqty: maqūl – jiyrma bes, qarsy – üşeu. Iаǧni, maqsat oryndaldy degen söz. Ras, mūnymen bıtpeptı, bır aidan soŋ Universitettıŋ ülken Keŋesınde bekıdım, onda qyryqqa tarta kısıden ekı dauys qarsy aldym. Kım ekenın eseptep şyǧaru oŋai edı, bıraq qajetı ne. Sen jeŋdıŋ, ol – aramdyǧy ışıne būratylyp qala berdı. Keiın, zamannan zaman ötkende, Memlekettık – Abai atyndaǧy, eŋ ülken syilyqqa jetkende de üş dauys qarsy boldy. Kım eken, anau ma, mynau ma, dep sūrasty äuesqoi aǧaiyn. Men jaqsy bılem. Bırı –aspirant kezımnen berı menıŋ atymdy syzyp kele jatqan aǧaiyn. Sol, qalyptasqan, därmensız ädetımen taǧy syzǧan. Ekınşısı – sonyŋ bırge ösken, bırge jetken jan dosy, üşınşısı – taǧy da sol, osy ekı dostyŋ üşınşı dosy – ataq ta, däreje de bar, bıraq ynsap jūqpady, iman darymady, aqyry, bır kezde ädebiettıŋ törı sanalǧan, endı kıre berıs esıgı de emes, ötkennıŋ bar qoqysy qoparylyp üiılgen albaryna ainalǧan, syrtqy küresınde qala berdı. Men mūny qazır ǧana oilap otyrmyn, ädebiet köşınen qaqas jūrtta qalǧan kısıler turaly emes, qaşan, kım syzdy degendı. Ol kezde de elegem joq. Jeŋımpaz artyna jaltaqtamauy kerek. Jaǧasyna jarmasqandy jer qylyp kettı – odan artyq ne kerek. Mūhtar Äuezovtıŋ Kebegı dūşpanyŋ bar ma degen saualǧa: “Joq, Baba! Dūşpanym joq”,– deidı ǧoi. Nysan Abyzǧa. Būl sözdıŋ mänın men “Tazynyŋ ölımınen” soŋ, prozanyŋ ülken belesıne şyqqan jiyrma toǧyz jasymda bır-aq ūqtym. Menıŋ de dūşpanym joq eken. Qazır de joq. Maǧan dūşpandar köp boluy mümkın. Ol – basqa äŋgıme. Al sen… jau ızdeuge, dūşpan tügendeuge mūrşaŋ kelmeidı. Ülken mūratyŋ bar. Özıŋe senesıŋ. Şalkiız babaŋ aitqan kendır bauly aq jelkenıŋ kök teŋızdıŋ jal tolqynyn jaryp öterıne kümänıŋ joq, özıŋ ölseŋ de, ruhyŋ – eles emes, qanşama şyǧarmada qapysyz körınıs tapqan asqaq aruaǧyŋ jasai bermek. El – senıkı, halyq – özıŋ, ūrpaq – qaita tırılgen jaŋa bır keipıŋ. Sen neden qorqasyŋ, neden qamyǧasyŋ. Qūdai barda Qazaq bar, qazaq barda Sen barsyŋ!.. Al sol künı, bızdıŋ at alaman bäigeden kelgen, Şalkiız ben Dospambettıŋ maŋdaiy jarylǧan künı mereiden quanyş basym edı. Bız de pendemız. Jäne balamyz. Balalyq quanyş ta, pendelık täuba da ışte tūnǧan, syrtqy körınıs – kösıle şabylǧan toi edı. Osydan ekı jyl, ekı ai būryn üilenu toiym ötkerılgen “Almaty” restoranynyŋ Kök otauy. Toi üstınde ne aitylmaq. Qoşamet, madaq. Eselep, ösırıp aitady. Bıraq bır qyzyǧy, men özımdı qanşa maqtap jatsa da, artyq körmeuşı edım. Mınez be, süiekke sıŋgen ädet pe. Sol maqtan süigen qalypta qartaidyq. Osy keiınde ǧoi deimın, osyǧan ūqsas, bıraq şaǧyn otyrysta äldebır aǧaiyn menı maqtauǧa söz taba almai tūr, sonda aitqanym bar: ırkılmei maqtai ber, qanşa maqtasaŋ da, men mejelegen, men kütken jerge jetkıze almaisyŋ dep. İä, būl – jartylai bolsa da qaljyŋ. “Batamen er kögeredı” degen maqal. “Jaqsynyŋ jaqsylyǧyn ait – Nūry tasysyn” degen. Alqaǧan söz de, igı bata da mol boldy. Qalijan aǧamnyŋ qalai tebırenıp söilegenı esımde. Nyǧmet aǧamnyŋ sūlu jeŋgemız Maǧyşpen iyq süiesıp, külımsırep, qalai otyrǧany köz aldymda. Beisekemnıŋ jūrttyŋ qūttyqtauyn qabyldap, jan-jaǧyna qoqilana qarap, qorbaŋdap, otyra almaǧanyn qalai ūmytarsyŋ. Aǧaiyn-tuys, tılektes dos-jar tügel quandy. Men üşın ǧana emes, ädebiet mereiı üşın, sol ädebiettıŋ bır bölşegı özderı üşın. Būl kezde Türık däuırındegı ejelgı mūra jönındegı jūmysyn dendegen, bıraq köŋılı küptı Myrzatai kelınşegı Märiäm ekeuı bır qūşaq gül äkeldı, “Endı bızdıŋ de jol aşylatyn boldy”,– dep, Märiämnıŋ köŋılı bosaǧan edı. Şynynda da, ekı jyl oraiynda Myrzataiǧa da kezek keldı, anau bır kezde Beisekem aitqandai, ekınşı opponent – men boldym, sonda ǧoi, keibır aǧaiyndardyŋ qaljyŋǧa süiep, qyjyrtyp aitqany: “Kenjebaev bır balasyna qorǧatty, bır balasyna qoldatty”,– dep. Būǧan deiın XVIII ǧasyrdyŋ ekınşı jartysynan ǧana bastau alatyn qazaq ädebietınıŋ tarihyn on ekı ǧasyrǧa kerı şegerıp, Beisekeŋ bastaǧan jaŋa örıstı bırjola bekıtken – osy ekı bala bolatyn. Al keiıngıler… tiianaqtaidy, tereŋdetedı, däiekteidı, jan-jaqty qamtidy, būl – zaŋdy qūbylys. Bıraq ökınışke qarai, sodan berı otyz jyl ötse de, qazaq ädebietınıŋ köne däuırı tarabynda sol būrynǧyny qaitalaumen ǧana kelemız. Beisekeŋnıŋ bızden soŋ şyqqan üşınşı şäkırtı Alma Qyraubaevanyŋ keibır eŋbekterın aitpasaq, ejelgı däuırdı zerdeleu ısı mülde toqyrady deuge bolady. Toqyrap baryp, ǧasyr soŋyna taman arnaiy bır eŋbekter jazylypty. Alaida, būl – taqyryp tereŋıne boilaǧan, jaŋalyqty zertteu emes, är taraptan qūralǧan kompiliasiia der edık. Ärine, qajettı, tanymdyq tūrǧydan paidaly nūsqalar. Qazaq ädebiettanu ǧylymynyŋ bügıngı bır kezeŋıne tiesılı gäp. Sonymen, Beisekeŋnıŋ qajyr-qabıletı, tynymsyz küresı jäne keiıngı şäkırterıne keŋınen jol aşqan ūstazdyq qyzmetı arqasynda, qazaq ädebietınıŋ tarihy Ejelgı Türık däuırınen bastau tartyp, Altyn Ordaǧa jalǧasyp, sodan soŋ Qazaq handyǧyna ūlasatyny turaly tüiındı tolǧam jūrtşylyq sanasynda berık bekıp, ǧylymi däiektı, talassyz aqiqat retınde bırjola ornyqty.11
Būrnada jazsam kerek, qaitalap aitaiyn, ol zamandaǧy kandidattyq däreje – bügıngı, arzandap ketken doktorlyq ataqtan äldeqaida abyroily, asa bır eŋselı märtebe bolatyn. Ǧylym kandidaty tanylǧan kez kelgen adam özınıŋ bütkıl bolaşaq ǧūmyryn qamtamasyz etpek. Pendelık, künkörıs jönı ǧana emes, kısılık tūrǧysynda. Sonymen qatar, sovette qalyptasqan räsım boiynşa, qorǧaudan ötken taqyryp – ǧylymǧa qosylǧan, moiyndalǧan, endıgıde talassyz aqiqat sanalmaq. Iаǧni, HV–HVIII ǧasyrlar şegınde jasaǧan aqyn, jyraular – arydaǧy qazaq ädebietınıŋ tarihyna qosyldy degen söz. Endıgı jerde ūlttyq ädebiettıŋ negızı – Qazaq handyǧy däuırınen bastalatyny resmi türde bekıtıldı. Endı negızgı tūrǧylary jekelegen maqalalar arqyly jariiaǧa jetken dissertasiialyq eŋbektı bırtūtas, ǧylymi monografiia retınde jaryqqa şyǧaru qajet edı. Ädebi gazetke ornyǧa salysymen, osy 1965 jyldyŋ qaraşa aiynda, «Jazuşy» baspasyna ūsynǧam. Alaida, eskılıktı taqyryp, ärı jospar mäselesı tym şyrǧalaŋ eken. Sonymen toqtap tūrǧam. Aqyry, resmi qorǧaudan keiın, köp ūzamai, jaqsy habardyŋ elesı körındı. Ol kezde ataqsyz, bıraq aryny qatty Iliias Esenberlin «Jazuşy» baspasyna direktor bolyp keluge tiıs eken. Qonaevtyŋ aldynda şeşılgen jaǧdaiat. Endı Ilekeŋ kün ılgerı qam jasap, kadr mäselesın oilastyra bastapty. Qapan Satybaldin, Nyǧmet Ǧabdullin siiaqty ara aǧaiyndar arqyly maǧan şyqty. Bas redaktordyŋ orynbasary qyzmetı. Ilekeŋ jaryqtyq «Jazuşyǧa» bır jarym ai mejesınde, 30 aprel künı kelıp edı. Ekı kündık köktem merekesınen soŋ, 3 mai künı men de atauly ornyma jettım. Qalamgerlık ūzaq ǧūmyrdaǧy betbūrys, jaŋa bır däuırdıŋ bastaluy. Keşegı ǧylymi dissertasiia – HV–HVIII ǧasyrlar – Qazaq Ordasy zamanyndaǧy aqyn, jyraular tarihyna arnalǧan «Qobyz saryny» deitın monografiialyq eŋbek arada jetı-segız ai öter-ötpeste kıtap bolyp basylyp şyqty. Ärine, äuelgı, avtorlyq nūsqalarynyŋ bırın eŋ aldymen Beisekeme syiladym. Öz kıtaby şyqqannan ärmen quanyp edı. Arǧy jyly – orysşa audarma nūsqasy. Taǧy da ūstazyma tartu. Jäne sol 1970 jyly – köne qazaq poeziiasynyŋ antologiiasy «Aldaspan», iaǧni, HV–HVIII ǧasyrlarda jasaǧan qazaq aqyn, jyraularynyŋ şyǧarmalar jinaǧy. Ärine, Beisekemnıŋ aldynan tabyldy. Taǧy da balaşa mäz bolǧan. Däp osy arada, Partiianyŋ Ortalyq Komitetı tarabynan oibai-attan köterıldı. On jetı myŋ tirajben şyqqan, aldyŋǧy toby Almatyda jäne keibır obylystarda kıtap dükenderıne tüsken, bıraq tolyq taralyp ülgermegen antologiiaǧa toqtau salyndy. Äzırşe baspahanada qalǧan, jäne şaşyrap ketken barlyq nūsqalary jinaqtalyp, tūtqynǧa tüstı. Endı aldaǧy künderde resmi aiyptalmaq jäne bar tirajy joiylmaq qauıp bar. Men arqyly bar jaǧdaidan habardar Beisekem Nyǧmet Ǧabdullin basşylyq etıp otyrǧan «Qazaq ädebietı» gazetıne arnaiy maqala jazdy. Sonymen qatar, Älkei Marǧūlan, Mälık Ǧabdullin aqsaqaldar da Baspasöz komitetıne qorǧau sözderın jetkızdı. Mäskeuden belgılı şyǧystanuşy Ämır Näjıp renış aitqan. Aqyry, osynşama qoldau nätijesı, eŋ bastysy – Iliias Esenberlinnıŋ qataŋ küresınen soŋ, eŋ auyr ükımnen qūtyldyq. «Aldaspannyŋ» äuelgı, 1970 jylǧy tirajynyŋ satylyp ülgermegen negızgı bölıgı pyşaqqa tüsıp, bırjola joiylsa da, antologiia tolaiymen mansūq bolmai, azdy-köptı qysqartumen, kelesı 1971 jyly qaiyra basylyp şyqty. Ärine, osy qysyltaiaŋ kezde ǧana emes, barlyq uaqytta Beisekeŋmen aramyz üzılgen joq. Ai ūzatpai telefondasyp qoiam. Toqsan aralatpai jüz körısem. Būl kezde, tabiǧi jaǧdai desek te, Beisekemnıŋ jeke basyna jaŋa bır qiyndyqtar kelgen. Ömırlık qosaǧy – jas kezınen tabysqan Meŋjamal jeŋgei dünieden öttı. Beisekem jalǧyz qalyp edı. Menen niet bıldıru, köŋıl aulaudan basqa därmen joq. Jaqyn tuystary men teteles şäkırtterı japyrlap qalsa kerek. Ras, jal-qūiryqsyz emes. Şyŋǧys degen ülken ūly jäne Şolpan, Gülnar deitın ekı qyzy bar. Alaida, jaqsy bastaǧan talantty suretşı Şyŋǧys būl kezde bar bolsa da sanattan tys, öz basynan aspaidy. Ekı qyzda kınärat joq. Ülkenı – Qyrǧyz astanasynda tūrady, küieuı – ministr därejesınde öz elınde belgılı azamat eken, osydan bıraz būryn jol apatynan qaza bolǧan, endı äkesın alyp ketpek nietın aitsa, Beisekeŋ jat jer, jat jūrtta ölgım kelmeidı dep, könbei qoiady. Kışı qyz däl ırgede, ol da yqylas bıldıredı, bıraq Beisekeŋ qazaqtyǧyna tartyp, «Qyzdyŋ üiıne barmaimyn» deptı, şyndyǧynda, menıŋ baiqauymşa, küieu balanyŋ raiyn baiqasa kerek (naqty bıletınım, keiınde, Beisekeŋ dünie salǧanda, būl küieu bala Ystyqkölde jatyr eken, jerdıŋ tübı emes, demalysyn ekı künge qiyp, jerleuge qatysa almady). Mıne, osy kezde aǧaiyn, tılektes jūrttyŋ köŋılı şäkırt bala, ärı atalas tuys Qūlbekke tüsedı. Keiınde belgılı ädebietşı Qūlbek Ergöbekov. Ärine, sarqat aqsaqaldy kütıp-baǧu oŋai emes. Äuelde Qūlbektıŋ köŋılı daulamasa kerek. Bıraq būl üidegı Baian kelın airyqşa meiırban şyǧypty. Aqyry, Qūlbek te ilıgedı. Söitıp, Beisekeŋnıŋ soŋǧy jetı-segız jyly öz şaŋyraǧynda, tuǧannan artyq ūl men kelınnıŋ qolynda öttı. Qūlbektıŋ jazbalary bar, kelınnıŋ estelıkterı bar, özgeşe bır ızgılıktı jaǧdai. Syrttai bolsa da köpşılık qauym, onyŋ ışınde menıŋ özım de jaqsy aŋdaǧan, erekşe ahual. Beisekem eşqandai kemşılık körgen joq, bary tügel, basynda – elbıregen ekı balasy, kışkentai nemerelerı; ai aralatpai kelıp qaitatyn ülken qyz, apta saiyn qatynasyp, künara telefondasyp tūratyn kışı qyz… Eŋ bastysy – mūrager şäkırt, pıkırles, keŋestes bauyr – Qūlbek, jäne bar kütımın moinyna alǧan Baian kelın. 1984 – Beisekemnıŋ seksen jasyn eşqandai artyq dabyrasyz, Qūlbek pen Baian jabdyqtaǧan mol dastarqanda toilap edık. Kezınde özı basqarǧan qazaq ädebietı kafedrasy. Būrnada aldynan ötken, jasy ülken ekı-üş şäkırtı. Keiıngıden – men, bızdıŋ üidegı kelınımen. Beisekemnıŋ köŋılı tym köterıŋkı. Jaqsy otyrdyq. Bır qyzyǧy, ainaldyrǧan onşaqty kısımız, stol jetekşısı Zeinolla Qabdolov barlyq jūrtty adaqtap, tek maǧan ǧana söz bermep edı. Jūrt şai aldyndaǧy üzılıske köterılgende, baiaǧy Belgıbai aǧam menı eske saldy. «Au, myna eŋ jas, süiıktı şäkırtı Mūhtardy ūmytyp baramyz ǧoi, men söz bereiın, qane, söile!» – dep edı. Belaǧaŋnyŋ esıne tüspesem de, sözden qalmaityn edım, bıraq atap aitylǧan soŋ aqsaqalǧa būrnaǧy bar ökpem tarqaǧandai boldy. Ärine, bızdıkı – qysqa, ärı naqty lepes: ūstazymnyŋ adami tūlǧasy, eren eŋbegı jäne alǧys pen rizaşylyq. Ol kezde dästürde bar bolsa da jappai ǧadetke enbegen, menıŋ sözımnıŋ soŋyn ala Baqytjamal kelını oqaly şapan japty. Būl – senbı kün edı, 30 oktiabr. Arada ekı kün ötkende, düisenbı, 1 noiabr künı «Jazuşy» baspasyna qaityp oraldym, bas redaktor. Kele sala, köp jūmystyŋ astynda jürıp, Beisekemnıŋ keiıngı şaruasyn oryndauǧa kırısıp edım. B.Kenjebaev qalamgerlık qyzmetın ädebiet synşysy retınde bastaǧan ǧoi. Jinaqty, «Jyldar jemısı» atalatyn kıtaby ötken jyly şyqqan. Baspa sarapşysy retınde atauly pıkır jazyp, syrttai qoldaǧan edım. Endı būrynǧy-soŋǧy bırtalai zertteu maqalalaryn Qūlbekke jinaqtatyp, būl kezde, qalypty tärtıp boiynşa, aldaǧy jyldyŋ jospary ötıp ketken, kelesı, eŋ jaqyn 1986 jyldyŋ josparyna engızdım. 1985-tıŋ mai aiynda Ortalyq Komitetten aman-esen ötkennen soŋ, aldyŋǧy kezekte tipografiiaǧa tapsyru grafigıne qoidym. Jaqsy jyljyp jatqan. Osy kezde kütpegen habar jettı. Beisekem qatty jyǧylypty, syrqatynyŋ bet alysy jaman, jansaqtau bölımınde jatyr. Men erteŋge ozdyrmai, däp sol künı atauly şart jasattym: qoljazba bar ötkelekten ötkendei, endı tiesılı alpys paiyz qalamaqysy. Qūlbekpen habarlastym, qabyl al, Beisekem alai-bylai bolyp ketse, bar qajetı öz janynan şyǧady, qysylyp-qymtyrylmaisyŋ, dep. Buhgalteriiaǧa arnaiy tapsyryp, bar aqşasymen, kassir egde tartqan orys äiel edı, maşinama otyrǧyzyp jıberdım. Ol zamandaǧy bır erekşelık, ötıp ketken kısıge qanşama zamannan soŋ, adal aqşasynyŋ äldebır bölıgı ǧana timek. Menıŋ ūstazym, qūrmettı, ataqty professor, halı kelmeuı mümkın, onda balasyna qol qoiǧyza salyŋyz, menıŋ arnaiy ötınışım, dedım. Kassir äiel bırer saǧattan soŋ oraldy, baiau söilep, bar jaǧdaidy aitqan: ūstazyŋyzdyŋ jaǧdaiy auyr, közı jūmyq jatyr eken, maǧan aldynala eskertkenıŋız jaqsy boldy, balasy qol qoidy, bar amanatyn tabystadym, endı oŋalyp ketkei, dep edı. Menıŋ qarauymda qyzmet atqarsa da, özındık qūqūǧy bar, jäne, baiqauymşa, şaruasyna qataŋ orys äielıne alǧys aittym. Endı künı-tünı auyr habar kütıp, alaŋdap otyryp edım. Reanimasiiaǧa köldeneŋ kısını jıbermeidı, Qūlbekpen kündelıktı telefondasyp tūrdym. Aqyry, arada üş kün ötpei, «Äkemızdıŋ betı berı qarady!..» – degen jaqsy habar jettı. Apta ma, onşaqty kün be, köp ūzamai üige şyǧyp edı. Būl, jaŋylmasam, 1985 jyldyŋ küzıne qarai. Beisekem qaterlı jaǧdaidan öttı. Bıraq tolyq oŋalmaǧan. Jasy kelgen, densaulyǧy tym myqty emes. Būdan ärı tiianaqty qadaǧalau, qatty kütım astynda ǧūmyr keşıp jatqan. Jäne aqyl-esı de, ziyny men oi-tolǧamy da ornynşa. Qūlbek balasymen qanşama mändı keŋes qūrǧan eken. Jäne özınıŋ kenje qyzyndai bolyp ketken Baian kelınımen de talai qyzyq äŋgıme aitysqan eken, keiıngı şynaiy, tabiǧi estelıkterınen oqydyq. Aqyry, tırşılık demı tausylǧan sät. 14 iiul, 1987 jyl. Alys-jaqyn aǧaiyn-tuys, ärıptes pen şäkırt – arulap attandyrdyq. Köktöbenıŋ basy. Sırkırei tamşylap şolaq jauyn öttı. Ärıptester men şäkırtter atynan men baqūl söz aittym. Köŋılım bosap, bar peiılımdı jetkıze almai qalarmyn degen qauıppen, ekı bet qaǧazǧa jazyp alǧan edım: Beisekemnıŋ qazaq ruhaniiatynan alatyn orny; riiasyz eŋbegı men ūstazdyq ūlaǧaty; baryna alǧys pen täuba, keleşek ädebiettanu tarihyndaǧy baǧasy men märtebesıne senım. Qimas qoştasu. (Būl şaǧyn lepes menıŋ Almatydaǧy arhivımde tūrsa kerek, qazırde qolda joq, bälkım, sätı tüsse, keiınde däp osy araǧa jalǧasar.) Qajyrly kürespen ötken maǧnaly ömır osylai aiaqtalǧan eken.* * *
Täŋırı pendesınıŋ taǧdyr joly äuel bastan-aq tura syzylsa kerek. Bastan-aiaq naqty bolmaǧanymen, negızgı tūrǧysy, aqyrǧy nätijesı. Şalǧai auyldan şyqqan, jat şaharda joqşylyq astynda, bırjola azyp-tozyp bıtuge tiıs jetım bala qapelımde Türkstan jastarynyŋ kösemı Ǧani Mūratbaevtyŋ közıne şalynyp, bügıngı tırşılıgın ūzartumen qatar, bolaşaq darqan ǧūmyryna qadam bassa, aqyry ūlttyŋ ruhyn ūstaǧan äigılı ǧalym bolyp şyqsa, būl – kezdeisoq oqiǧa ma, älde tabiǧi zaŋdylyq pa? Söz joq, äuelgı kesım. Kemelıne tolyp tūrǧan professor Beisenbai Kenjebaev pen on segız jasar student Mūhtar Maǧauinnıŋ tabysuy – ädepkı jaǧdai dep sanaiyq. Ūlttyq tanymy joǧary, qazaq ruhaniiatynyŋ kemısın toltyrmaq, qabılettı şäkırt ızdedı. Qanşasyn tapty, qoldady, ǧylymǧa jektı. Aqyry, osy retpen, sättı bır künı bızge közı tüsıptı. Beisekem bolmasa, äiteuır bıreu ūşyrasar edı dep aitpaimyn. Ol – basqa taqyryp, basqaşa jol. Şynynda, Beisekemnıŋ maǧan degen ǧalamat senımı jäne soǧan orai, böten tarapqa moiyn būrǧyzbas berıktıgı bolmasa, Qazaq handyǧy däuırındegı ruhani mūra taqyryby men üşın jabyq qalar edı. Qaztuǧan men Şalkiız de, Dospambet pen Marǧasqa da joq. Aqtamberdı men Ümbetei atausyz, Būqar jyrau şalaǧai küiınde tūrar edı. Jeke bır tūlǧalar ǧana emes. Qazaq handyǧy däuırındegı ädebiet mülde ūmytylǧan, kömeskı jaǧdaida tozyp bıtıp, joqqa ainalmaq. «Qobyz saryny» men «Aldaspan» sol betı jabyq. Iаǧni, men de böten bır tūrǧydaǧy zertteuşı bolyp şyǧam. Ǧylym ǧana emes, körkem prozanyŋ özı basqaşalau. Qaitkende, baǧzydaǧy ūly jyraulardyŋ ruhy tolyq emes. İä. Menıŋ Men boluym, belgılı mölşerde äziz Beisekemnıŋ arqasy eken. Bärı zaŋdy, bärı oryndy deiık. Sonymen qatar… būl jaǧdai, iaǧni, ūly ūstazymnyŋ şapaǧaty tym aryda, özgeşe bır ahualda belgı berıp edı. Men Beisekemmen tura on bır jasymda körısken ekem! Özımen, betpe-bet emes. Keiınde maǧan negızgı taqyryp bolǧan tötenşe nūsqau – örelı eŋbegımen. İä. Men – qarşadai bala, on bır jastamyn. 1951 jyldyŋ jaz ortasy. Alys qazaq auyly. Osydan bır-aq ai būryn aǧa, iaǧni tuǧan äkem, mektep mūǧalımı Mūqan Maǧauin ūstalyp ketken. Men köz aşqannan berı atamnan, äjemnen, alys-jaqyn beisauat jūrttan üzdık-sozdyq, jäne tynymsyz estıgen qanşama köldeneŋ äŋgıme – ǧalamat aşarşylyq, jappai qudalau, ökımet-zorlyq turaly adam senbes, nihaiatsyz sūmdyqty kökeiıme tüigem. Basyna temır noqta ılıngen jan ataulynyŋ sol betı joǧalatynyn, qaityp oraluy qiyn ekenın de jaqsy bılem. Aǧa ketken künı qūsa-zardan oqys jyǧylyp, tura jiyrma kün tösek tartyp jattym… Sodan soŋ, az-maz es jiǧannan keiın, üidegı şaǧyn kıtaphanamdy retke keltırdım jäne aǧanyŋ jūmys stolyndaǧy barlyq qaǧazyn tekserıp şyqtym. Tūtqyn jäne tıntu kezınde astan-kesten bolǧan eken. Äitkenmen, äldebır quysta bırtalai jazbalary qalypty. Köbıne kündelık eseptı. Tätemmen qalai tanysqany, tüsınısıp, üilengen soŋ köp ūzamai menıŋ elesım baiqalǧany… Taza ömırbaiandyq jazbalar. Jäne är tarap, ädıstemelık maqalalar: bastauyş mekteptegı sabaq ötkızu metodikasy. Bärın de mūqiiat oqyp şyqtym. Äuelgısın köldeneŋ köz körmeuı kerek. Soŋǧylary mülde qajetsız. Tügeldei jyrtyp tastadym. Sodan soŋ, taǧy bır tartpadan mülde basqaşa mazmūndaǧy jūqaltaŋ kıtapşa şyǧyp edı: «Qazaq tılı men ädebiet mäselelerı», Almaty, 1941 jyl. Işınde kölemdı ekı maqala bar eken. Keiıngısı – tıl bılımıne bailanysty. Eŋ basynda – «Beisenbai Kenjebaev. Qazaq ädebietın däuırleu mäselelerı.» Kışı taqyrypşa – «Qazaq handyǧy tūsyndaǧy ädebiet» atalady. Būl kezde menıŋ tanym därejem öz jasymnan ǧana emes, öz tūsymnan da bırşama joǧary. Ejelgı Grek, Rim tarihynan äjeptäuır habarym bar. Europanyŋ Orta ǧasyrlar jäne Jaŋa däuır tarihyn da oqyǧam. Abai men Mūhtar Äuezov, Säbit Mūqanov, Mūstafin men Müsırepov, tıptı, Şäkerım men Dulat, Şortanbai. Qazaqtan tys älem ädebietı: Puşkin, Turgenev, Chehov… Djek London, Jiul Vern… Ilgerı, 8-9-10-klastardyŋ ädebiet oqulyqtary öz aldyna. Söite tūra, myna, «Qazaq handyǧy tūsyndaǧy ädebiet» – mülde tosyn körıngen. Asan Qaiǧy, Būqar jyrau jäne handyq tarihynan bırşama aqpar. Bügınde bärı tüsınıktı, op-oŋai siiaqty. Al ol kezde… eşkımnıŋ oiyna kelmegen sūmdyq. Qazaq halqynyŋ derbes, öz memleketı bolypty, soǧan orai eleulı ädebiet nūsqalary bar… On bır jasymda, tırşılık ǧūmyrymdaǧy eŋ auyr, almaǧaiyp qana emes, meilınşe qaterlı, zūlmat künderde aldymnan şyǧypty. Kezdeisoq jaǧdai ma, älde Aruaq pen Täŋırınıŋ bolaşaǧymdy aiqyndaǧan naqty nūsqauy ma?.. Qaitkende de ǧajaiyp jaǧdaiat. Ärine, airyqşa äser etken özgeşe tolǧam uaqyt oza kele kömeskı tartty. Aqyry, arada taǧy da on bır jyl ötkende aldymnan şyǧyp edı. Būl joly Beisekemnıŋ özınıŋ tıkelei tapsyrma, būltartpas jarlyǧymen. Men baiaǧy zaman, panasyz bala kezımde oiymdy qūrsaǧan bualdyr elestı endı naqty körınıske ainaldyruym qajet eken. Däp solai. Bolaşaq ǧūmyrymnyŋ negızgı arqauy bolǧan ūly jyraular mūrasy äuel bastan-aq menıŋ maŋdaiyma jazylypty. «Qobyz saryny», «Aldaspan», «Bes ǧasyr jyrlaidy», «Ai, zaman-ai, zaman-ai», «Poety Kazahstana» ǧana emes, «Kök mūnardan» bastalyp, «Alasapyrannan» ötıp, «Şyŋǧys han» arqyly tūtas bır otty şeŋber syzyp şyqqan barlyq şyǧarmalarym. Taǧdyrdyŋ jazuy degen osy.«Qiia joldar» – 1998, Praga-Almaty;
17–23.IH.2019, Kümıs Būlaq, AQŞ.
Ūqsas jaŋalyqtar
