Mūhtar Maǧauin. Altyn Orda. Tanymdyq tauarih. (Üzındı)

7765
Adyrna.kz Telegram
https://adyrna.kz/content/uploads/2024/02/whatsapp-image-2024-02-03-at-16.10.25.jpeg
"Jūldyz" jurnalynda 2024 jylǧy bırınşı sanynan bastap jazuşy Mūhtar Maǧauinnıŋ "Altyn Orda" romany jaryq köre bastady. Jazuşy būl romanyn 2021 jyldyŋ 7 qyrküiegınde bastap, 2023 jyldyŋ 6 qyrküiegınde jazyp bıtırgen. Sonyŋ alǧaşqy 80 bettık bölıgı "Jūldyz" jurnalynyŋ biylǧy ızaşar nömırınde jaryq kördı. Jurnaldyŋ aldaǧy sandarynda romannyŋ jalǧasy ūdaiy jariialanyp otyrmaq. Tömende atalmyş şyǧarmanyŋ "Jūldyz" jurnalynyŋ biylǧy bırınşı sanyna şyqqan nūsqasynan üzındı ūsynyp otyrmyz. "Altyn Orda" romanyn tolyqtai "Jūldyz" jurnalynan oqi alasyzdar.     Mūhtar Maǧauin A L T Y N   O R D A Tanymdyq tauarih. HIII-HIV-HV ǧasyrlar Silver Spriŋ, Merilend, AQŞ , 7.IH.2021–6.IX.2023 Aiqyndama sözımız Altyn Orda ūlysynyŋ Qazaq jūrtyna arnalǧan tolymdy tarihy tämam boldy. Elesı armanǧa ainalyp, auyr ökınışke ūlasqan, şerlı kökırekte tūnǧan, eşqaşan ūmytylmas ǧajaiyp tarihymyz. Men būl taqyrypqa şet jaǧalap, sonau bır qapas, otarlyq zaman şeŋgelınde kün keşken 1971 jyly alǧaş ret qalam tartqan ekem. Sovettık tarşylyq pen arǧy tamyrymyz şendestıre baiyptalatyn «Kök mūnar» romanynyŋ qosalqy taraularynda. Aibyndy Ūlūǧ Ūlystyŋ eŋ soŋǧy maidany retınde Qūndyzşy ūrysy, jiyrma üş jastaǧy qaitpas qaharman Temır-Būqanyŋ tanymy men eŋ soŋǧy jekpe-jegı sypattalatyn. Tūmşalap, bürkemelep aitylǧan tolǧamdardyŋ bärı aman-esen ötıp kettı. Oqyrman qauym, äsırese jastar riiasyz qabyldaǧan roman, resmi basylymdar, ädebietşı, jazarman qauym tarabynan, älbette, basqa bır tūrǧyda, (tura elu jylǧa sozylǧan) jappai sögıske ūşyrap jatsa da, osy barymyzǧa şükır aittyq. Būdan artyq, jaiyla söileuge mümkındık te joq edı. Ol zamanda arydaǧy Şyŋǧys han tūrypty, berıdegı Abylai han turaly da bır auyz oŋdy söz aitu mümkın emes-tı. Aqyry, 1991 jyly, qandyqol, qyspaqty, jyrtqyş imperiia tyrapai asyp qūlady. Basqany bılmeimın, men – Mūhtar Maǧauin bar jaǧynan azat, tolyq erkındıkke jetıppın. Özgeşe tūrǧydaǧy qanşama jaŋa şyǧarmaǧa jol aşyldy. Bırınşı kezekte – tarihi tanym alǧa şyqsa kerek edı. Äitkenmen, bügıngı küngı, eŋ zäru taqyryptar antalap tūrǧan: roman, hikaiat, äŋgıme, ǧylymi zertteuler. Aqyry, Aruaqtyŋ nūr säulelı aianymen, ūly qaǧannyŋ därgeiıne bas ūrdyq. «Şyŋǧys han», qatarynan tört kıtap. Bızdıŋ erkın emigrasiia kezeŋımız – 2008 jyly, Europada bastalyp, tiianaqtalyp, 2015 jyly Amerikada soŋǧy mejesıne jettı. Arǧy bette de, bergı bette de özımızdıŋ tuma tılımızde, eşqandai şyrǧasy şyqpai, sol qalpynda basylyp şyqty. Äuelde, jekelei tört kıtap – 2011-2016 jyldary Almatyda, būdan soŋ, 2020 jyly, bızdıŋ 25 tomdyq Tolyq jinaǧymyzdyŋ HI-HII-HIII-HIV kıtaptary esebınde. Būl ekı aralyqta «Şyŋǧys hannyŋ» jalǧasy, sonymen qatar özınşe derbes «Altyn Orda» taŋbaǧa tüsse kerek edı. Dilogiia dep şamalaǧam. Babymda tūrsam da, tezınen qamtyluǧa tiıs basqa bır jūmystarmen jäne bırşama bögelıppın. Aqyry, asqarǧa şyqqan seksen bır jasymda bel şeşıp tıkelei kırıstım. Keŋınen kösıluge tūrmys jaǧdaiym da, densaulyǧym da kämıl siiaqty, äitkenmen, Täŋırı taǧalanyŋ qandai da pendesınıŋ ǧūmyry şekteulı, endı aŋdap basyp, mümkındıgınşe şūǧyl, sonymen qatar asyqpai, bar babymyzben jūmys jasau kerek edı – ekı tom emes, meilınşe syǧymdalǧan jäne tolymdy, bıregei, jalǧyz kıtap. Bügın sol armannyŋ üddesınen şyǧyp otyrmyz. «Şyŋǧys hannan» bır aiyrma, būl «Altyn Orda» – tübegeilı zertteu emes. Sonymen qatar, älemdık tarihnama öz aldyna, bauyrlas türık halyqtarynyŋ oqymysty jūrtşylyǧy soŋǧy otyz jylda jetken sony zertteuler men jaŋaşa tanymǧa qarailas eŋbek der edık. Şyŋǧys han imperiiasynyŋ Euraziiadaǧy jalǧasy Altyn Orda tarihy – bızdıŋ jümlä türık qauymy, onyŋ ışınde qypşaq-türık jūrtynyŋ, keiıngı zamannan ajyramas, özındık, töl tarihy bolyp tabylady. Būl tarapta, tıptı, sovettık otarlyq tärtıp öz küşınde tūrǧan soŋǧy jyldardan bastap, äsırese, zūlymdyq imperiiasy qūlaǧannan berı, bızdıŋ tuysqan tatar oqymystylarynyŋ eŋbegı airyqşa boldy. Baiaǧy Nūrly Qazan jaulanǧan qasyrettı kezeŋnen bastap, bes ǧasyr boiy şeŋgelı bır bosamaǧan, künı bügınde qūrsauyn jazbai otyrǧan, qysyltaiaŋ ahualǧa qaramastan, tatar bauyrlar, sovet zamanynda esımınıŋ özı eleske ainalǧan Altyn Ordany qaitadan qaz köterdı. Osy oraida, jaŋa serpınnıŋ bastauynda tūrǧan ǧūlama oqymysty, tarih doktory, professor Mirqasym Usmanovtyŋ (1934-2010) esımın airyqşa qūrmet, alǧyspen atau – paryz dep bılem. Otanşyl, türıkşıl, qaisar Mirqasym bauyrym özı bastap, Qazan Universitetı men Tatarstan Ǧylym akademiiasynyŋ bılgır oqymystylaryn Altyn Orda tarihyn zertteu, tanuǧa jappai ūiystyrǧan edı jäne būl igı jūmystarǧa şet eldık taǧy qanşama oqymystyny tartty. Seŋ būzylyp, ǧylymi tanym alǧy kezekke şyqty. Äigılı ǧalym dünieden ötken soŋ, ol mūryndyq bolǧan maqsatty şarualar toqyrauǧa ūşyramady. Endı būl qasterlı şaruany Tatarstan Ǧylym akademiiasy Tarih institutynyŋ Mirqasym Usmanov atyndaǧy, «Altyn Ordany zertteu ortalyǧy» jaŋa qarqynmen jüzege asyra bastaǧan. İ.Mirgaliev, T.Haidarov, amerikalyq Iý.Şamiloǧly jäne basqa da äldeneşe bılımdar ǧalym Altyn Orda tarihyn odan ärmen tereŋdete zerttedı. Tek būrnaǧy Sovet şegı ǧana emes, jer älemnıŋ är tükpırındegı ondaǧan oqymysty ortaq ıske baǧyttaldy. M.Usmanov qalyptastyrǧan ürdıs boiynşa, Halyqaralyq taǧy qanşama ǧylymi konferensiia ötkerıldı, ärqily taqyrypty, asa qūndy ondaǧan jinaqtar şyqty, atauly jurnaldar basyldy. Bır sözben aitqanda, Altyn Ordanyŋ būrnadan bar, bıraq jüiege tüspegen tolyq şejıresın däiektep, qaita jaŋǧyrtyp, asa joǧary därejedegı ǧylymi tarihyn qalyptady. Älbette, joqtan qūralmaǧan, kömeskını arşyp, bardy ūqsatu nätijesı. Jäne tek öz küşımen, jalǧyz-jalaŋ emes. Aitqanymyzdai, älemdık tarih ǧylymynyŋ būrynǧy-soŋǧy jetıstıkterımen qatar, jaŋaşyl oqymystylaryn tügeldei ortaq ıske jūmyldyryp. HH ǧasyrdyŋ soŋǧy üşegı, äsırese, Sovetten keiıngı däuırde betın oŋǧa būryp, tyŋ tynys tapqan orys ǧalymdary da Altyn Orda tarihynyŋ jekelegen mäselelerın aiǧaqtai bastaǧan. Osy oraida, būrnaǧy G.Fedorov-Davydov, oǧan jalǧas R.Hrapachevskii, V.Trepavlov, özımızdıŋ tatar M.Safarǧaliev, keiıngı tolqyndaǧy V.Egorov, A.Iýrchenko, R.Pochekaev, A.Pachkalov qatarly zertteuşıler taǧy qanşama küŋgırttıŋ betın aşqan. Osy oraida, Europa, Amerika medievisterımen qatar, bızdıŋ qazaq tarihşylary da önımdı eŋbek etıp keledı. Būlardyŋ keibırı, mäselen, T.Sūltanov, A.Qadyrbaev Resei ǧylymi ortalyqtary arqyly jūmys jasap jatsa, endı bırazy, mäselen J.Säbitov, Q.Öskenbai, A.Köşkımbaev, N.Küzembaevtar ata jūrtynda eŋbektenıp otyr. Jinaqtap kelgende, būrnaǧy patşalyq aq orystyq, kommunistık  qyzyl orystyq syrqat sana kelmeske kettı. Berısı – tatar men qazaq, arysy – orys pen Batys jūrttar oqymystylarynyŋ jappai, bıregei ızdenısterı nätijesınde baiaǧy Altyn Ordanyŋ şynaiy, tolyq tarihy qalyptana bastady. Qazırdıŋ özınde Joşy ūlysyn tanu jolyndaǧy ǧylymi zertteuler jaŋa bır, biık örege jetken. Şynynda da, Altyn Orda bar eken. Öz zamanynda älemnıŋ aldyna şyǧypty. Asqaraly, ūly memleket bolypty! Jäne ız-tüzsız, bırjola joiylyp ketpegen. Tıkelei ūrpaqtary Euraziia şegınde jasap jatyr. Altyn Orda – talaily tarihymyz. Jäne bügıngı künde bız üşın maqtanyş, ruhani ülgı. Ötkendegı «Şyŋǧys han» tetralogiiasy siiaqty, myna «Altyn Orda» kıtaby da berısı – Qazaq, arysy – bütkıl Qypşaq-türık jūrtynyŋ tanymy üşın ǧana emes, ezılgen eŋsesın köteru üşın, özgeşe bolaşaǧyna nūsqau retınde jazyldy.

Silver Spriŋ, Merilend, AQŞ

12.IH.2023. 

  B ı r ı n ş ı    b ö l ı m A I B Y N ŪLŪǦ ŪLYSTYŊ BASTAUY Älqissa  Ūlan-baitaq Euraziia alqabyndaǧy, Ūly Türık qaǧanatynan soŋǧy alasapyran, bırlık pen ajyra, örıs keŋeitu, qandai da syrtqy küşterden täuelsız jaǧdaiǧa ūmtylu, osy oraidaǧy ärqily ışkı jäne syrtqy soǧystar – almaǧaiyp zaman auqymyndaǧy, tüp tamyry ortaq, tılı men dästür-salty üiles türık ru-taipalary HII ǧasyr şegınde özara derbes jaǧdaidaǧy ekı ülken superetnikalyq top qūraǧan edı. Şyǧysta – Qara Jidūn (Hiŋgan) taularynan Ortalyq Aziia – Altaidyŋ tüstık-batys etegı, ūzyn aqqan Ertıs özenıne deiıngı aralyqta – türık-tatar jūrty, Ertısten qiyr şalǧai – Qarpat jotasynyŋ jazaŋy, Torly (Dnestr) özenı men Dunai dariianyŋ etegıne deiıngı aralyqta – türık-qypşaq jūrty. Batys ölke taqau töŋıregımen taitalas, tıptı, bırşama üstemdık jaǧdaida kün keşıp jatsa, şyǧys atyraptaǧy ahual meilınşe kürdelı, aumaly-tökpelı ǧana emes, qaterlı sypat alypty. Qaǧanat däuırınen keiıngı kezeŋ – tūtas bır jarym ǧasyr boiy, tuystas aǧaiyndardyŋ ejelgı kerei taipasy ūiystyrǧan quatty äskeri odaǧy – qytai tarihnamasynda «Szubu» («taipa-rular») atalatyn, tüp-tamyry ortaq rular bırlestıgı tynymsyz, ekı, üş jaqty auyr soǧystardan soŋ qyrǧynǧa ūşyrap, jarym-jartylai kırıptar jaǧdaiǧa tüsedı. Endı būdan ärı özara derbestengen, būrnaǧy küş-quaty qaitsa da, halqy mol, jauynger kerei men tatar, merkıt pen naiman ärqaisy öz aldyna derbes tu köteredı. Jer kölemı keŋ, jūrty ūjymdy tört ūlys. Būdan basqa ülkendı-kışılı taǧy qanşama jūraǧat bar edı: qiiat, qoŋyrat, jalaiyr, qataǧan, saljyǧūt, baryn, dürben, sünit, maŋǧyt, besüt, barlas, ūraŋqai, baiauyt, sūldūs, keneges, kürleuıt, qoralas, teles, töleŋgıt, baiys, baijıgıt, oŋǧyt jäne basqalar. Būlardyŋ keibırı baz-bazynda ırgelı tört ūlystyŋ bırımen jūǧyssa, köbıne-köp derbes kün keştı. Keşe ǧana ırgelı memleket qūramynda ūiysqan, endıgı tırşılıgı de qanattas, jalǧas būl aǧaiyndar negızınen alǧanda, özara tatu, aralas-qūralas, qūdanda, jekjat qatynasta. Al eŋsesı biık tört ūlys – kerei men tatar, merkıt pen naiman bıregei yntymaq taba almapty. Baqtalas, taitalas, ünemı derlık özara soǧys jaǧdaiynda. Däp ırgede otyrǧan Qytai memleketı – äuelde Qidan, keiınırek Şürjen imperiialary būl özara qaişylyqty tiımdı paidalanady. Köbıne-köp şartty türdegı bodandyq mämlege toqtap, jeŋıl salǧyrtpen şektelse, äldenendei senımsızdık tuǧan jaǧdaida sypyra şabady. Airyqşa küşeiıp, tızgın üzıp bara jatsa, bırıne bırın soǧady. Qisapsyz äsker şyǧaryp, auyr joryq ūiymdastyrady. Tıptı, beibıt jaǧdaidyŋ özınde ırgeles Tatar ūlysyna üş jylda bır atauly şapqyn jasap, kämeletke tolǧan, qaru ūstauǧa jaraityn jetkınderın qyryp ketedı eken. Alaida, osyndai ortaq jau betınde atalmyş rulardyŋ, özara tuys tört ūlystyŋ alauyzdyǧy toqtalmapty. Berekesız, beibaq, ker zaman osylai jalǧasyp jatqan. Aqyry, jūldyzdy 1155 jyly Kerei ūlysynyŋ odaqtas bodany qiiat qauymy, el aǧasy Esugei-bahadūrdyŋ şaŋyraǧynda Temujın degen ūl düniege kelsın. Ertegılık Alyp er, bolaşaq Şyŋǧys han. Tuǧan äke bauyryndaǧy älpeştı, baraqat künder, Oŋ hannyŋ özınıŋ ordasynda erkın jürgen özgeşe ömır. Ūzaqqa sozylmapty. Es bılıp, töŋıregın tani bastaǧan on ekı jasyna deiın. Būdan soŋǧy bar hikmettıŋ jalpy sūlbasy maǧlūm. Tärızı, köldeneŋ syrqattan üzılgen äke ölımı, endı iesız qalǧan qiiat ruynyŋ basşylyǧyna ūmtylǧan atalas aǧaiynnyŋ zorlyǧy men zäbırı, arada üş jyl ötpeste Şürjen jūrtyna qūldyqqa aidalǧan zarly zaman; tūtas on jyldyq zobalaŋ astynda qaiyspaǧan, er jetıp, küşı tolysyp, aqyly marqaiǧan Temujın ǧaiyptyŋ küşımen azattyq alyp, elge oraldy. Äkesı aittyryp ketken, ümıtsız jaǧdaidyŋ özınde adalynan ainymaǧan Börte-bikemen qosyldy. Ökıl äkesı Oŋ hannyŋ aldyna baryp, panasyn, süienış tapty. Alǧaşqy jauynger serıkter toby tas-tüiın jasaqqa ainaldy. Kün ozǧan saiyn ataq-abyroiy asqan, aǧaiyn jūrt arasynda erekşe bedelge jetken Temujın uaqyt oza kele bır ata emes, bütkıl ūlys şegınde keŋınen tanylyp, aqyry qanşama ötkelek, qandy şaiqastan soŋ Kerei handyǧynyŋ bilıgıne jettı, baitaq Şyǧys atyraptyŋ eŋselı tūlǧasyna ainaldy. Köp ūzamai-aq, Tatar, Merkıt, Naiman joryqtarynan keiın bütkıl Tatar Dalasynyŋ bırden-bır ämırı bolyp şyqty. 1206 jyl, Ūly Qūryltai. Şyŋǧys qaǧan! Alǧaşqy jauynger jasaǧyn ūiystyryp, ökımı men örısın keŋeite bastaǧan bolaşaq Şyŋǧys han almaǧaiyp künderdıŋ özınde ömırlık arman, mūratyn aiqyndap alǧany kümän tuǧyzbaidy. Äuelgı maqsat – osy keŋbaitaq Tatar Dalasyn jailaǧan qyryq-elu rudyŋ basyn qosyp, töbeden tönıp otyrǧan jat jūrttyŋ şapqynyna tötep beretın, auyzbırlıktı, bırtūtas, ülken ūlys qūru eken. Qanşama qandy şaiqas, ot keşulerden soŋ ornyna keldı – aspani orda tıgılıp, aidyndy, aruaqty tu köterıldı. Endıgısı – aiqyn. Ūrpaqtan ūrpaqqa jalǧasqan, soŋǧy myŋ, myŋ jarym jyl boiǧy qadym tarihqa boilamaǧan künnıŋ özınde keiıngı jetı ata tūsynda ölesı qater bolyp kelgen Qytai öktemdıgıne qarsy küres. Jäne būl küres būrnaǧydan basqaşa sypatta atqaryluǧa tiıs. Osy tūstaǧy Şürjen patşalyǧynyŋ şapqynyn toqtatu, tepe-teŋdıkke jetu ǧana emes, ata jaudy küiretu, iaǧni küş-quatyn qaitaryp, bırjola juasytu bolatyn. 1211 jyly bastalǧan joiqyn joryq jeŋısten jeŋıske ūlasty. Arada tört jyl ötkende ozbyr imperiianyŋ Ortalyq astanasy Chjundu (keiıngı Pekin) baǧynyşqa tüstı, Huaŋhe – Jasyl özennıŋ sol jaǧalyǧy tügeldei Eke Moǧūl ūlysynyŋ ielıgıne köştı. Şyŋǧys hannyŋ ömırlık ekınşı mūraty oryndaldy deŋız. Endı ūly qaǧannyŋ tüpkı, eŋ negızgı – Üşınşı mūraty jüzege asuǧa tiıs edı. Özı nyqtap aitqandai, bütkıl kiız tuyrlyqty, köşpendı qauymnyŋ bır ūlys qūramynda ūiysuy! Iаǧni, Altaidan asyp, Ertısten ozyp, ūlanǧaiyr Däştı-Qypşaq ölkesınıŋ arǧy şegıne jetu. Ol degen... ol degen – Qazırgı Qazaqstan jerın tügelımen igerıp, jaiqyn Edılden attap, sol qanatta Qapqaz, odan ärı Qara teŋızdı köbelep, keiınde Euraziia atalǧan ūlanǧaiyr dalanyŋ batys şegı – Qarpat taularyna deiıngı, tuystas türık tektı qauym jailap otyrǧan qūtty mekendı tügelımen baurap, bır tu, bır nizam astyna ūiystyru. Aqyr tübı ūly qaǧannan soŋ taqau ūrpaqtary jüzege asyrǧan ǧalamat qūbylys. Negızgı baǧdar – Däştı-Qypşaq Şyŋǧys han 1211-1215 jyldarǧy Ūly Qorǧannan asyp tögılgen joiqyn joryq nätijesınde älemdık Şürjen imperiiasynyŋ qarymyn qaitaryp, keleşek künı kümändı, qaltyraq jaǧdaiǧa tüsırdı. Qaitkende aldaǧy ekı-üş ata boiy qauıpsız. Endıgı nazary batysqa – Däştı-Qypşaq tarabyna auyp edı. Äuelı jer ortasy Jetısuǧa taŋdama qolbasy Jebe-noiandy attandyrdy. Ekpını qatty, būrnaǧysyn aitpaǧanda, soŋǧy, almaǧaiyp Şürjen maidanynyŋ bas qaharmany Jebe-noian jalǧyz-aq jazda quatty Qara-Qytai ūlysyn küirete talqandap, bütkıl Jetısudy Ūly Moǧūl imperiiasynyŋ ǧūzyryna keltırdı. 1217 jyl. Endı şyǧys-türık patşalyǧy Eke Moǧūl ūlysy – bütkıl Türkıstan, İran men Auǧan – baitaq Oŋtüstık-batys Aziiany tūtasymen qamtyp jatqan qūdırettı Horezm imperiiasymen şektesıptı. Şyŋǧys han bırden-aq arnaiy elşılık joldap, ejelgı äulet ökılı, ǧūzyry zor, soŋǧy jiyrma jyldaǧy qat-qabat jeŋıstıŋ buymen özın Ekınşı Eskendır dep jariialaǧan horezmşah Ala-ad-Din Mūhamedpen jalǧasady. Sen – Batys ämırı, men – Şyǧys ämırı, yntymaqta bolaiyq, deptı. Osyǧan orai beibıt körşılık, Jıbek Jolynyŋ erkın aşyluy, keruen, sauda kelısımı. Şyŋǧys hannyŋ jaŋa bır joryq bastau oiy joq. Tek Mäurennahr şegınde ǧana jarym millionnan astam äsker ūstap otyrǧan qūdıretten imenu emes, paidaly qatynas, tiımdı saiasat jönı. Aitqanymyzdai, ūly qaǧannyŋ tüpkı mūraty – Däştı-Qypşaqty ülken üiırge qosu bolatyn. Mıne, abadan, jaŋa körşımen osyndai kelısım şaqta Şyŋǧys han tūŋǧyş ūly Joşy men qarymdy, danagöi qolbasy Sübıtai-bahadūrdy Batysqa qarai baǧyttaidy. 1217 jyldyŋ soŋy, küz tüse bır tümen jasaqpen üdere attanǧan Joşy jer qarada būrnada ötkergen üirenşıktı sorap – köldeneŋ Tannu-ola tauynan asyp tüsıp, ekı qabaǧy biık Enisei – Kem-dariianyŋ qalyŋ mūzy arqyly Qyrǧyz ūlysynyŋ tura töbesınen tüsedı. Osynyŋ aldynda ǧana qaita köterılgen ekı bölek, asau jūrtty tüpkılıktı baǧynyşqa keltırgen soŋ, Ertıstıŋ etegı, Qūlyndy, Baraby dalasyn basyp, Şyǧys Däştı şegıne jetıptı. Özımen bır şamada attanǧan, tärızı, Altaidy köktei ötıp, Sary-Arqanyŋ būrnadan tanymal şyǧys atyrabynda qystap şyqqan Sübıtai-bahadūrmen ūştasypty. Joşy bastap, Sübıtai qostaǧan ekı tümen endı bügıngı baitaq qazaq dalasyn jalpaǧynan süze jyljidy. Jergılıktı qypşaq qauymymen mämle, bırlı-jar qarsylyqty janyştau öz aldyna, negızgı bır maqsat – būdan on bes jyl būryn uystan şyǧyp ketken, tärızı, qypşaq jerınde pana tapqan Merkıttı eldıkten aiyryp, bırjola qiratu bolatyn. Aqyry, Yrǧyz özenınen ötıp, Mūǧajjar etegınde ızdegenın tabady. Merkıt ūlysynyŋ eŋ soŋǧy ūjymdy jasaǧy, būl taraptaǧy bütkıl el-jūrtymen qosa qyrǧynǧa ūşyraidy. Osyǧan jalǧas, Merkıt maidanynyŋ erteŋıne bolǧan özgeşe oqiǧa – Horezmnıŋ alpys myŋdyq ırıktı äskerımen aradaǧy qyrǧyn soǧys sūlbasy bar tarihtan belgılı. Naqty tarihi derekter negızınde däiektep aitsaq, horezmşah Ala-ad-Din Mūhamedtıŋ özı bastap şyqqan alpys myŋdyq qalyŋ qol jiyrma myŋ jauyngerınen ölıdei airylyp, tün qaraŋǧysynda jylysa qaşyp, äreŋ-päreŋ bas sauǧalaǧan eken. Keiınde Yrǧyz ūrysy atalǧan däp osy qandy maidanǧa qatysty azǧana kıltipan bar. Taq mūragerı, bas qolbasy Joşy, osydan jarym kün būryn oiran bolǧan apat alaŋynda bır sät ırkılmei, ökşesın basa, suyt şyqqan, keşten – tünge, odan taŋǧa jalǧasqan şeru nätijesınde Eke Moǧūl jasaǧyn quyp jetken Horezm äskerımen soǧysqysy kelmeidı. Ötken jylǧy bıtım jaiy belgılı, odan bergı älei oqiǧalardyŋ habary jetpegen. Būl kezde ekı el qiiapat zobalaŋ jaǧdaiynda tūr. Ötken jazda horezmşah bar uädesınen, jazba kuälıkterden bas tartqan. Ilkıdegı beibıt kelısım şart boiynşa jyrǧalyp jetken, toǧanaqty bes jüz tüielık bai keruen tonauǧa tüsedı, keruenşı tört jüz elu kısı tügeldei ölımge kesıledı. Öitkenı... horezmşah şaitan azǧyryp, äuelgı sözınen ainyp qalypty. Bar kesel – keiıngı tarihşylar aityp jürgendei, horezmşahtyŋ özınıŋ, nemese Otyrarda bilık qūrǧan naǧaşy aǧa Qaiyr hannyŋ aşközdıgınde emes. Jarym Aziiany bauyryna basyp alǧan ǧalamat imperiianyŋ egesı Ala-ad-Din Mūhamed üşın bes jüz tüielık qazynanyŋ bes tiyndyq qana balauy bar. Keruendı tonau, keruenşılerdı qyryp tastau – būrnaǧy kelısım şarttardy joqqa şyǧaru – aralyqty ajyratu, ädepkı janjal emes, qan maidanǧa sūranu eseptı bolatyn. Negızgı kıltipan – qaşanda keş oilaityn horezmşahtyŋ topas tasyrlyǧynan emes, ol zamandaǧy jer jannaty Jetısuǧa kım ielık etedı degen mäseleden tuyndaǧan. Būrnaǧy taitalas Qara-qytai ūlysy qirady, sonşama baitaq qonys, bar bailyqty Şyŋǧys han basyp qaldy. Endı Eke Moǧūl ūlysyn oŋai jau körgen horezmşah qazaǧa ūşyraǧan keruennıŋ sūrauymen kelgen bas elşını jäne öltırıp, qalǧan ekı elşınıŋ saqalyn küzep qorlap, bar zılımen kerı qaitarady. Esırkegennen emes, habarşylyq üşın. Jäne atap aityp, Şyŋǧys hanǧa aşyq soǧys jariialapty. Izınşe, jüz myŋ äskermen Jetısu jerıne kelıp kıredı. Būl kezde Jebe-noian Eke ūlysqa qaityp ketken. Jaŋa äkımşılık ornyqpaǧan. Esebı, özınen özı qolǧa kelıp tüskendei. Bügın. Al erteŋ – Jetısudy köktei ötıp, mäjusi Şyŋǧys hannyŋ ūiyqty jūrtyn oirandau kerek. Qaitkende äjeptäuır soǧys. Horezmşah el astanasy Samarqandqa kerı oralady. Bıraq köp ūzamai, ırıktı alpys myŋ äskermen Qypşaq saqarasyna attanady. Qazırgı Qazaqstan şegı. Şyŋǧys hanǧa qarsy jeŋıstı, ülken maidan aldynda, tu syrtyn tazartu, iaǧni jelkedegı Qypşaq jūrtyn bırjola janyştap ketpek tötenşe şara. Süitıp, Sary-Arqanyŋ törınde, kütpegen jaǧdaida, keiıngı oqiǧalardan mülde beihabar hanzada Joşynyŋ jasaǧymen kezdestı... Bızdıŋ būrnada jazǧanymyz bar. Yrǧyz ūrysynda Horezmnıŋ taǧdyry şeşıldı dep. Şyŋǧys hannyŋ ülken ūly Joşy men keiınde älemge äigılı ūly qolbasy Sübıtai-bahadūr bastaǧan jiyrma myŋdyq şolǧynşy jasaq – Ala-ad-Din Mūhamedtıŋ taŋdama alpys myŋyn bırjola joiyp jıberuge şaq qaldy. Alyp memlekettıŋ şegın odan ärmen ūlǧaityp, jaŋaşa quatqa jetkızgen täjıribelı qolbasy horezmşah özı op-oŋai sanaǧan jauynyŋ kım ekenın naqty tanydy. Jäne el tynyşta tılep alǧan zor maidannyŋ qalai aiaqtalaryn kämıl tüisındı. Sondai-aq, Joşy men Sübıtai basqarǧan şekteulı äsker – ekı tümenbasy, jiyrma myŋbasy, qalǧan bütkıl jauynger jasaq ta aldaǧy dūşpannyŋ soǧys täsılderın, älsız tūstaryn naqty paiymdaǧan edı. Anyǧy – on bes-jiyrma, bälkım, otyz jyldan soŋ ǧana tūtanuy yqtimal ǧalamat soǧys tym köp ūzamai, 1220 jyldyŋ soŋǧy aiynda bastalady. Arty nemen tynǧany bar tarihtan belgılı. Ülken ūldyŋ mereiı  Horezmmen soǧys oida, esep-qisynda joq kezde, äuel bastan-aq, bütkıl Däştı-Qypşaq Joşynyŋ ülesıne kesılgen. Aldaǧy uaqytta kemeŋger äkenıŋ därejesı tömenırek, bıraq ǧūzyry zor serıktesı. Bügıngı zamandaǧy bılgır, parasatty tarihşy V.Trepavlov däiektegendei, türık jūrtynda alǧaşqy qaǧandar zamanynda qalyptasqan dästürlı duumvirat: baǧzydaǧy Bumyn qaǧan men Estemi qaǧannan bastalyp, Bılge-qaǧan men Kül-tegın bahadūrǧa deiın jalǧasqan ejelgı dästür. Äkenıŋ közı tırısınde qanattas kömekşı, bolaşaqta bırden-bır taq iesı mūrager. Joşy – ol kezde jalaŋqylyş, jalǧyz atty Temujın, bolaşaq Şyŋǧys hannyŋ aqyldy, adal jar Börteden, bır qyzdan soŋ tuǧan tūŋǧyş ūly. 1182 jyly düniege kelgen. Älbette, eŋ joǧarǧy deŋgeidegı dalalyq tärbie mektebınen ötedı. Jetkın şaǧynan äkesınıŋ jauynger jasaǧy qūramynda. Alǧaş ret derbes qosyn bastap şyǧuy – 1206 jyldyŋ qara küzı. Baiköldıŋ tüstık-batys atyrabynda qonystanǧan Orman jūrtyn baǧynyşqa tüsıru joryǧy. Aitarlyqtai qarsylyqsyz, bırşama beibıt jaǧdaida Joşy äuelı türık tektı barǧūt, tūmat, mūŋǧyl tektı buriat, qory taipalaryn Eke ūlys qūramyna qosady. Būdan soŋ Segız-müren, Saian alqabynda tırılık keşıp jatqan ülkendı-kışılı taǧy bıraz rulardy qaratady. Alda ülken Enisei – Kem dariianyŋ boiy, Minusy dalasyn jailaǧan quatty qyrǧyz ūlysy tūrǧan. Joşy qysqy dariianyŋ toŋ mūzy arqyly Batys Saian taularyn kesıp ötedı de, Kem-Kemjüt boiynda otyrǧan Tümen-Qyrǧyz ūlysynyŋ qaq jelkesınen şyǧady. Auyr soǧys, tau qamaldaryn qiratu nätijesınde bütkıl ölkenı baǧynyşqa keltıredı. Būdan soŋ Minusy jazyǧyna jetıp, būl aimaqty qonystanǧan Edi-Orūn (Jetı-Oryn, Jetı-Jūrt) ūlysyn şabady. Bırtalai qarsylyqtan soŋ mūndaǧy qyrǧyz da baǧynyş tanytypty. Izınşe, batysta japsarlas otyrǧan töleŋgıt, teles taipalary da öz erıkterımen qūldyq ūrady. Şyr ainala şeŋber jasap, tüstık tarappen qaitqan jolda türık tektı baiyt, baijıgıt, taz, toqas rulary da Eke Ūlystyŋ ǧūzyryn moiyndaidy. Özınıŋ qolbasylyq ülken darynyn tanytqan, bodandyqqa jaŋadan ötken ru, taipa basşylarymen bırge Ordaǧa jetken jiyrma tört jastaǧy Joşy hanzada qaǧan äkesınıŋ alǧysyn alyp, meilınşe madaqtalǧan eken. «Sen menıŋ ūldarymnyŋ ülkenı edıŋ, enşı almai tūryp, auyr joryqqa attandyŋ, endı sätımen oralyp otyrsyŋ. Äskerıŋ artyq şyǧynsyz, at-kölıgıŋ küilı, özıŋnıŋ denı-qarnyŋ sau. Mıne, bütkıl Aǧaş elın baǧynyşqa tüsırdıŋ. Endı osy jūrtty özıŋnıŋ jeke ielıgıŋe būiyramyn!» – deptı. (Köp ūzamai-aq, Eke Moǧūl ūlysynyŋ örısı keŋeiıp, Batys tarapqa erkın aiaq salǧanda, Joşynyŋ ülesıne bütkıl Däştı-Qypşaq belgılenıp, äuelgı ielık – Tauly Altai, Tyba, Qyrǧyz ölkelerı Tüpkı jūrt, iaǧni kenje ūl Tölenıŋ enşılıgıne köşedı.) Mūnymen ǧana şektelmegen. Şyŋǧys han ülken ūly Joşyny özınıŋ ızbasary – bolaşaq taq mūragerı retınde belgıledı dep aitar edık. Joşynyŋ sözsız mūragerlık märtebesı turaly naqty derekter zamanalyq asa qūndy jädıger «Huan Iýan şen-vu Szin-chjen lu» – «Qasiettı Iýan Äulie-jihangerınıŋ jeke joryqtarynyŋ sypattamasy» jäne baitaq şejıre «Iýan şi» – «Iýan imperiiasynyŋ tarihy» (ondaǧy «Hesymailynyŋ ǧūmyrderegı» taramy) arqyly jetken. Būdan soŋǧy kezeŋde Joşy Şürjen joryǧyna da belsene aralasady. Äkesıne selbese otyryp, basqa da qolbasylarmen qanattasa jürıp, talai maidan atqarypty. Äuelde E-Hu-Lin – Tülkı-Asudaǧy şeşuşı ūrys – Eke Ūlystyŋ 90 myŋ äskerı Şürjennıŋ 400 myŋdyq qisapsyz qolyn qiratyp jeŋgen zor maidanǧa qatynasady. Būdan soŋ üş lekke bölıngen äskerdıŋ oŋ qanatynda, ınılerı Şaǧatai, Öketaimen bırge, qol bastap, jaŋa jeŋısterge ūiytqy bolypty. Joşy, tüptep kelgende, 1211–1215 jyldarǧy asa auyr Soltüstık Qytai maidanynda ülken abyroiǧa jetedı. Osy jäne keiıngı Horezm soǧysyna qatysty qanşama qyzmetıne qarai, Joşyny Şyŋǧys han zamanyndaǧy eŋ ataqty Jebe-noian men Sübıtai-bahadūr, Mūqaly-govanǧa teteles qolbasy dep aiǧaqtar edık. Kısı tanuda qatelesıp körmegen ūly qaǧannyŋ Joşyny airyqşa aqyl-parasat, äskeri daryn, saiasi jäne ūlystyq sanasy üşın özıne eŋ jaqyn serık retınde baǧalap, būlar da özgeşe tūlǧa retınde boi kötergen teteles ınılerınıŋ bärınen ozǧyn bıtım, qasietıne qarai özgeşe senım artuy zaŋdy jaǧdai bolatyn. Horezm maidany Horezmşah Ala-ad-Din Mūhamedtıŋ Eke Ūlyspen aradaǧy beibıt körşılık, Jıbek Jolyndaǧy keruen qūqūǧy, özara erkın qatynas turaly kelısım şartty öreskel būzuy – keiıngı tarihşylar dabyldatyp jürgendei, Horezm siiaqty keneusız bai, ǧalamat baitaq imperiia üşın män-mänısı şamaly bes jüz toǧanaqqa qyzyǧu emes, ekı el arasyndaǧy qisynsyz soǧysqa jol aşu, köpe-körneu zodyr, synyqqa syltau bolatyn. Mana däiektedık, aralyq qaişylyqtyŋ basty sebebı – Horezmmen jüz jyldan berı taitalas kelgen Qara-Qytai imperiiasynyŋ küireuı nätijesınde jer janaty Jetısudyŋ endıgı iesı kım boluǧa tiıs deitın derttı mäselege tırelgen. Būrnaǧy jäne qazırgı zaman tarihşylary aityp jürgendei, äuelde janjalǧa ūmtylǧan jäne bastap soǧys jariialaǧan – ūly qaǧan emes, horezmşah bolatyn. Şyŋǧys han qabyldady. Tura jolynan būrylyp, amalsyzdan. Aitqanymyzdai, Qytaidyŋ betın qaitarǧannan soŋǧy negızgı mūrat – batystaǧy türık jūrtyn, iaǧni, bütkıl Däştı-Qypşaq dalasyn ülken orda qūramyna ūiystyru bolatyn. Joşy hanzadanyŋ Şyǧys Däştı, esebı bügıngı Qazaqstan şegın ikemge keltıru joryǧy – ūlanǧaiyr ıstıŋ bastauy ǧana. Būdan ärı Edılden ötıp, Batys Qypşaqty qosyp alu maqsaty tūrǧan. Alaida, orta jolda, özıne senımdı, qisapsyz, bır milliondyq äskerınıŋ buymen esırgen paryqsyz horezmşah kelıp aralasty. Jäne keiıngı zaman tarihşylarynyŋ özı atap körsetkendei, bügıngı tūrypty, sonau erte dünie, ortaǧasyrlyq saiasat pen diplomatiianyŋ özıne syiymsyz zorlyq pen qiianatqa jol berdı. Al Şyŋǧys hannyŋ tu syrtynda, qirasa da qauqary qaitpaǧan, älı de qaterlı Şürjen imperiiasy tūr. Endı Däştı-Qypşaq mūraty belgısız uaqytqa kerı şegerıldı. Menıŋ zäredei kınäm joq, bar pälenı bastaǧan qastas dūşpannyŋ özı, endı Täŋırı quat berse, ūly joryqqa attanamyn dep, moinyna kısesın salǧan Şyŋǧys han şamasy bır jüz elu myŋ äskermen Batysqa qarai üdere atandy. 1219 jyldyŋ erte köktemı eken. Eke ūlystyŋ bar quaty jinaqtalǧan temır tümender üş lek bolyp, bırı – Altaidyŋ qarly mūzynan asyp, ekınşısı – aptap pen şölden soŋ Joŋǧar qaqpasynan ötıp, üşınşısı – qamal būzar özgeşe jaraq süiretıp, qysyltaŋ Talqy asuy arqyly, şamasy mamyr aiynyŋ soŋyna qarai Ertıs pen Emıl boiy, Ilenıŋ orta aǧysyna jetedı. Jaz ailary eŋ soŋǧy daiyndyq, at semırtken, äsker damyldaǧan, qaru şyŋdaǧan qaterlı tynys üstınde ötıptı. Küz tüse salqar şeru bastalady. Qalyŋ qoldyŋ alǧy legı Jeltoqsan aiynyŋ orta şenınde, ejelgı qypşaq şahary, būdan on jyl būryn Horezm basyp alǧan Otyrar – endı alyp imperiia ǧūzyryndaǧy şekaralyq qamalǧa kelıp jetedı. Tezınen berık qorşau. Äskerdıŋ şaǧyn bır bölegı ǧana. Arada apta ötpei, Şyŋǧys hannyŋ özı bastaǧan negızgı küşter egız dariia alqabyna boilai enıp, Būhara, Samarqand qalalaryna qarai bet tüzeptı. Al Joşy hanzada, şamasy ekı tümen jasaqpen Seihūn – Syr-Dariianyŋ eŋısıne qarai attandy. Aitarlyqtai qarsylyqsyz jeŋıl jyljyp, būrnaǧy Qarahan ūlysynyŋ äigılı qalalary: Syǧnaq, Jend, Üzgend, Barşynkent, Aşnas, Jankent şaharlaryn, ejelgı türık qonysy, ülkendı-kışılı taǧy qanşama eldı meken – Aral teŋızıne qūlaǧan bütkıl Seihūn-Syr boiyn horezm-parsy ökımınen bostan qylypty. 1220 – mamyrǧa deiın, ainalasy tört ai ışınde. Dariianyŋ ūzyna boiy, taqau töŋıregın tügel alǧan Joşy osynşama uaqytta artyq şyǧyn, orynsyz qantögıske jol qaldyrmaǧan. Alalyq joqqa jaqyn, tüp-tamyry ortaq aǧaiyn jūrt qaita tabysqandai. Joşy barlyq qala, kent, eldı meken ataulyǧa jergılıktı äkımderın bekıtıp, äskerıne tynym berdı deidı. Tarihi naqty mūralardan körınetındei, Joşy hanzada Horezmnıŋ ūiyqty ortalyǧy Mäurennahrdaǧy ülken maidanǧa aralaspaidy. Samarqand, Būhara jäne basqa da eleulı qalalar Şyŋǧys hannyŋ qolyna ötıp jatyr. Ärine, qaǧan äkemen aradaǧy bailanys toqtalmaǧan. Bar tapsyrys ornyna kelgen soŋ Joşy Qyzylqūmda aial qyldy deitın derek bar. Sodan Ürgenış soǧysy – jyl aiaǧy Jeltoqsanǧa deiın Sary-Arqaǧa qaita köterıldı dep şamalar edık. Jiyrma myŋ äsker ūzaq jaz, sary küz – alty-jetı ai boiy Qyzylqūmǧa syimas edı. Şyn mänısınde, keiıngı qazaqtyŋ tüpkılıktı qonysy Joşy men Sübıtaidyŋ 1218 jylǧy jazǧy joryǧynda tolyq igerılgen. Endı etene meken eseptı. Ülken ūl, taq mūragerı Joşynyŋ menşıktı ielıgı, keiıngı Altyn Ordanyŋ Sol qanaty, odan soŋǧy Qazaq Ordasynyŋ ūiyqty ortalyǧy. Iаǧni, bızdıŋ qazaq jerı, būrnaǧy 1218 jyldy üstırt sanasaq, osy 1220 jyly Şyŋǧys han imperiiasy – Eke Ūlys qūramyna bırjola qosyldy. Al Horezm patşalyǧynyŋ baitaǧy Ürgenıştı qamalau – hijranyŋ 618 sanaty, zülqada – 1221 jyl, ianvar aiynda bastalypty. Joşy örısı taqau, būryn jetken Şaǧatai men Öketaiǧa säl-päl keiınırek kelıp qosylǧan eken. Osy oraida aita keter bır jaǧdaiat – jolaiǧy auyldyq meken, şaǧyn kentterdıŋ barlyǧynda qandy qazaǧa, tonau men zorlyq-zombylyqqa jol bermegen. Endı aǧaiyndy üşeu äidık şahardy qorşalau jūmystaryna, ūtymdy şabuylǧa daiyndalady. Qamal tübınde jiyny alu myŋ alaman toptalǧan eken. Älbette, tıkelei ūrystan būryn – beibıt kelısım jönı. Alaida, tolyq jüz myŋ äskerı bar, olarǧa kemı jiyrma-otyz myŋ jasaqşy qosylǧan, neşe qabat qorǧandy Ürgenış eşqandai jönge kelmeidı. Özıne enşılı Horezm aimaǧynyŋ bas qalasy, halqy mol, bazary duly, sarailary sändı, ertegılık şahardy qadarynşa bütın, qiramaǧan jaǧdaida, adamyn da artyq şyǧynǧa ūşyratpai qolǧa tüsıruge tyrysqan Joşynyŋ bar äreketı joqqa saiypty. Qarsylyqsyz berılgen qala atauly eşqandai qiianatqa ūşyramaityn räsım bar, menıŋ ielıgıme bölıngen jūrtty öz qorǧauyma alam dep, şahar basşylaryna äldeneşe märte elşı jıberse de, mämlege köndıre almapty. Äitse de, ümıt üzbei, ekpındı şabuylǧa keŋınen jol bermei otyrǧany aŋdalady. Osy oraida Joşy men däulettı, äidık, eŋ bastysy – jaulas jūrttyŋ astana baitaǧyn tezırek aluǧa tyrysqan teteles ını Şaǧataimen arada alauyzdyq tuyndaǧany, būl habar qūlaǧyna şalynǧan Şyŋǧys hannyŋ ülken ūl Joşyny bas qolbasylyq märtebesınen aiyryp, negızgı mındettı üşınşı ūl Öketaiǧa tapsyrǧany belgılı. Endı eŋ soŋǧy sätte ilıkken jūrttyŋ özıne eşqandai raqym joq edı. Üş ai qorǧanǧan Ürgenış ainalasy bır aptada qūlaidy, äskerı ǧana emes, qaraşy jūrty da jappai qyrǧynǧa ūşyrady, būdan da zory – Jeihūn dariianyŋ arnasyn būrǧan alyp bögen būzylyp, baitaq şahar topan su astynda qalady. Endıgı el iesı üşın ülken ökınış, orny tolmas şyǧyn. Qaitkende, keiınırek qadarynşa qaita tūrǧyzylǧan Ürgenışpen qatar, ejelgı Horezm patşalyǧynyŋ ūiyqty, tūtas bır aimaǧy Joşy ūlysynyŋ qūramyna qosylǧan edı. Altyn Ordanyŋ yrysty, bailyǧy şalqyǧan tırek aimaqtarynyŋ bırı jäne bıregeiı. Mäurennahr, Horezm tarabyndaǧy negızgı maqsatyna jetken Joşy Ürgenıştegı köleŋkelı künderden soŋ qaǧan äkenıŋ aldynan ötıp, rūqsat, rizaşylyq jönımen Sary-Arqaǧa bırjola ornyǧady. Bas ordasyn Ūlatauǧa tıgıptı. Jäne bütkıl Däştı-Qypşaq ölkesın bolaşaq ūrpaǧynyŋ qūtty mekenı retınde qabyldaidy. Osy oraida aitqan äigılı lepesı bar. Auasy hoş, suy tūnyq, jerı jaisaŋ Däştı-Qypşaqqa jeter qonys –älemde joq, degen. Horezm imperiiasynyŋ ǧūzyryndaǧy Mäurennahr bırjola tynşyp, İran men Auǧanstan, Horasan men Toqarstan juasyp, künı keşegı alyp imperiia Ūly Horezm joqqa ainalǧan soŋ, bar mūraty ornyna kelgen jihanger Şyŋǧys han ata jūrt Tatar Dalasyna bet būrady. 1222 jyl, jeltoqsannyŋ aqyry. Samarqand tübınen. Bar äskerı, Orda, ūjymymen. Jaiyla jyljyǧan baisal jürıs. 1223 – qoi jyly, qystyŋ soŋy, köktemde Şyrşyq, Keles boiynda. Jazda – Jetısu, küzde Ala-köl, Emıl. Bır sözben aitqanda, keiıngı Qazaq jerı. 1224 jyly köktemde şyǧysqa qarai bırjola bet būrypty. Al Joşy öz ordasy, bar jasaǧymen jaŋa jūrty Şyǧys Däştıde qala bergen. Aitqanymyzdai, bas Ordasy Ūlytauda. Tek Şyǧys Däştı men Horezm uälaiaty ǧana emes, özıne ökılet berılgen Mäurennahr, Jetısu – bütkıl Batys aimaqtyŋ aǧasy. Ūzyn arqandaǧy derbes ämırşı eseptı. Endıgı baǧdar – Edıldıŋ arǧy betı. Aldaǧy mūrat. Bıraq äzırşe qūdırettı qaǧannyŋ arnaiy jarlyǧy joq. Bıraq daiyndyq şaralary toqtalmasa kerek. Küş jinap jatyr. Sonyŋ bır körınısı – 1226 jylǧy Taŋǧūt joryǧyna äsker qospaidy. Ärine, ūly qaǧannyŋ rūqsaty boiynşa. Aqyry, Däştı-Qypşaq ämırı, bolaşaq Altyn Ordanyŋ negızın däiektegen Joşy 1227 jyly qys soŋynda köldeneŋ qazaǧa ūşyrapty. Tötenşe syrqattan emes. Ilgerındı-keiındı şyqqan ärqily alypqaşpa äŋgımelerdıŋ de eşqandai tarihi tiianaǧy joq. Daladaǧy aŋşylyq kezınde, qaiyra şapqan qūlan (anyǧy – tarpaŋ) aiǧyry tapap öltırgenı qazaqtyŋ tarihi aŋyzdarynda aiǧaqtalǧan. Būl derektı negızdei tüsetın jazba kuälık te bar – Ötemış qajy – «Şyŋǧys-nama». Ket-Būqa küişı Joşynyŋ qaiǧyly qazasyn Şyŋǧys hanǧa estırtıptı deitın «Aqsaq qūlan – Joşy han» küiı, äserlı aŋyz, tolǧamaly jyrymen qosa künı bügınde düiım qazaqqa maǧlūm. Joşy hannyŋ basynda, auyr qazadan soŋ az ba, köp pe uaqyt ötkende, bälkım, bırşama keiın, Berke han tūsynda jaŋartylǧan, zamanynan ozǧan eŋselı, säulettı kümbez tūrǧyzylady. Qazaq jerındegı, ötken daŋqty tarihymyzdyŋ aiǧaiyndai qasterlı eskertkış Sary-Arqanyŋ törı, Ūlytauda, Keŋgır özenınıŋ boiynda tūr. Bız 2011–2015 jyldar mūǧdarynda jazǧan tört tomdyq Şyŋǧys han epopeiasynda keiıngı ūrpaq airyqşa ūlyqtaǧan Joşy hannyŋ da bar bolmysyn bırşama bajailap jazǧan edık. Endı jaŋa kıtap – Altyn Orda tarihynyŋ tūtastyǧy üşın qysqaşa qaitalap eske saluǧa tura keldı. Batys Däştıge barlau Joşynyŋ 1218 jylǧy, Şyǧys Däştı joryǧy Merkıt soǧysynan keiın beibıt aiaqtaluǧa tiıs edı. Oilamaǧan jerde, amalsyz jaǧdaida Horezm äskerımen qaqtyǧys tuyndady. Keiıngı tarihta aitylatyndai, tepe-teŋ maidan emes. İbn äl-Asirdıŋ naqty jazuynşa, oisyraǧan şyǧynǧa ūşyraǧan Ala-ad-Din Mūhamed kelesı taŋdaǧy yqtimal jäne alapat ūrystan boi tartyp, tün jamylyp, jylystap qaşady. Iаǧni, sözsız jeŋılıs. Ol da endıgı qajetsız şaiqasty qalamaǧan, bıraq alǧaşqy küngı jeŋıske senımdı Joşy da at basyn öz elıne qarai būrady. Būl kezde bes jüz tüielık beibıt keruenı tonalyp, tört jüz elu qosşy ǧana emes, ekı märte elşılıgı de qazaǧa ūşyraǧan Şyŋǧys han qūdıretı küştı, ant būzǧan Horezm patşalyǧyna qarsy soǧys qamyna kırısken. Şamasy, arada ekı ai ötkende ūly qaǧannyŋ aldyna jetken Joşy men Sübıtai, jäne olarǧa teteles jiyrma myŋbasy bahadūr, noiandar Yrǧyzdaǧy ūrystyŋ män-jaiyn täptıştep aitpaq. Älbette, onsyz da özıne, halqy men äskerıne senımdı Şyŋǧys han oqys jeŋıleidı. Aldaǧy zor maidan, söz joq, auyr, bıraq ūtymy anyq. 1219 jyldyŋ köktemı, Ertıs pen Emıl, Ilenıŋ orta aǧysyna jetken qalyŋ qol jaz boiy tynyǧyp, küzge qarai salqar şeruge tüsedı. Jeltoqsan aiynyŋ bas kezınde Horezm imperiiasynyŋ şetkı şahary Otyrardyŋ tübıne kelıp şoǧyrlandy dedık. Saiypqyran qolbasy, danagöi kösem Şyŋǧys han aldynala şamalasa kerek, horezmşah Ala-ad-Din Mūhamed şeşuı şaiqas, ülken ūrysqa daualamaidy. Bar äskerınen airylyp, bırden-aq jer bolaryn baiyptaǧan. Jaŋa strategiia boiynşa, berık qamaldy äidık şaharlar ärqaisy jeke-jeke qorǧanuy şart. Mäjusi köşpendılerdıŋ tısı batpauǧa tiıs. Bıraq būl – eskırgen maǧlūmat edı. Şürjen maidanynan soŋ Şyŋǧys han äskerı qamal būzudyŋ jaŋa täsılderıne jetıkken bolatyn. Būrnada jazǧanymyzdai, ılkıde aitqanymyzdai, endı qandai da berık bekınıs böget emes. Ūly qaǧan Otyrar tübınde Şaǧatai men Öketaidy qaldyryp, Joşyny Seihūn – Syr-dariianyŋ eŋısıne baǧyttap, özı ortalyq tümendermen Qos-özen alqabyna boilap enedı. Äuelı, ülkendı-kışılı kentterdı aitpaǧanda, äskerı mol, qamaly qapysyz Būhara qūlady. Kelesı kezekte – Ūly Horezmnıŋ jaŋa astanasy Samarqand tūrǧan. Jüz on myŋ sarbazy bar myzǧymas bekınıs. Bıraq köregen qaǧannyŋ bar esebı tüzu. Ekınşı künı taŋda, älı qorşalau bastalmai tūrǧan kezde bır tümen äskermen Sübıtai-bahadūrdy attandyrady. Kelesı, älde arǧy künı taǧy da bır tümen jasaqpen Jebe-noiandy joryq jolyna baǧyttaidy. Maqsat – Eke ūlys qaruly küşterı el şetıne jetken kezde betpe-bet ūrysqa şydamai, astana Samarqandtan bezıp şyqqan Ala-ad-Din Mūhamedtı qolǧa tüsıru bolatyn. Būl kezde horezmşah Jeihūn dariiasynyŋ arǧy qabaǧy, Merv pen Balh aralyǧyndaǧy şaǧyn bır kentte aŋys aŋdap otyrǧan. Soŋynan quǧyn tüskenın bılgen soŋ, ary qarai qaşady. Ülken patşalyǧynyŋ ışkı öŋırıne. Būdan soŋ odan ärı, taǧy bır qiyrǧa. Sübıtai-bahadūr men Jebe-noian keide bas qosyp, köbıne ärqaisy özınşe, horezmşah jürıp ötıptı, bara jatyr, nemese tyǧylyp otyr dep şamalanǧan qanşama ölke – Horasan, Parsy-Ǧiraq, Mazendaran, Tüstık Äzırbaijan jäne ırgeles taǧy sonşama öŋırdı jappai süzıp şyǧady. Jai ǧana jürıs emes, tynymsyz maidan jäne atalmyş ölkelerdıŋ sözsız baǧynyşy. Jaŋadan äsker jinauǧa mümkındıgı joq, qaida barsa bereke tappaǧan, patşalyǧynan ǧana emes, şybyn janynan da tüŋılgen horezmşah tırıdei qolǧa tüspeidı, aqyry Hazar teŋızınıŋ tüstık betı, Äbeskün jaǧalauynda äldebır iesız aralda qūsa men qorlyqtan ölgenı belgılı. Äzırşe, ölmese de esepten tys. Endı Şyŋǧys han Jebe-noian bastap, Sübıtai-bahadūr qostaǧan ekı tümendı Qapqaz asyp, Batys Däştıge ötuge būiyrady. Adamzat soǧystary tarihynda teŋdesı joq ūly joryq özınıŋ negızgı baǧdaryna tüsıptı. Jolai Armeniia men Gruziiany bar quatynan aiyryp, būdan soŋ Şirvan şatqaly arqyly Terıstık Qapqazǧa ötedı. Jolai tar qapşaǧaida bekıngen alan äskerın talqandaidy, äuelde būlarǧa qosyla soǧysqan qypşaq jasaǧymen tüsınıstık tabady. Būdan soŋ keŋ dünie – Terıstık Jazyqqa şyǧypty. 1222 – Tauyq jyly, mamyr aiynda. Osy oraida, mūsylmandyǧy küştı, «dınsız jabaiylardy» jek köretın İbn äl-Asirdıŋ Tatarlar künı keşe ǧana, sender men bız – aǧaiyndas bır jūrtpyz, özara jaǧalasatyn jönımız joq dep, alandardan bölıp jıbergen qypşaqty soŋynan qua şyǧyp, tügeldei qyrǧynǧa ūşyratty deitın lepesı mülde qisynsyz. Köpe-körneu aldamşynyŋ qandai da sözıne būdan keiıngı jerde kım senbek. Kerısınşe, osy äuelgı qypşaqpen bırjola odaqtasqan siiaqty. Osydan soŋ jaulasa jürıp, jekelegen basqa da toptarmen tıl tabysqan retterı baiqalady. Jalǧas kezeŋde Jebe-noian men Sübıtai-bahadūr äskerınıŋ qūramynda qypşaqtardyŋ köp bolǧany turaly naqty derekter bar. Sondai-aq, är taraptaǧy qypşaqpen özara şaiqas ta bırşama oryn alǧan. Tübı bır tuys degenmen, äzırgı el-jūrttary bölek. Jäne baiaǧy Türık qaǧanattary däuırınen berı tıl men dästür, saltta azdy-köptı aiyrym belgıler paida bolǧan. Qaitkende, Şyǧys pen Batys – ekı jūrttyŋ alalyǧy bırşama. Qypşaq üşın auyr şyǧyn, ülken dürbeleŋ. Bız būdan būrynǧy «Şyŋǧys han» tetralogiiasynyŋ üşınşı kıtabynda būrynǧy-soŋǧy bütkıl Qypşaq ahualy, Jebe-noian men Sübıtai-bahadūrdyŋ Batys joryǧy turaly bajailap jazǧanbyz. Aqyry, oiran-topan bolǧan qalyŋ qypşaqtyŋ bır tarabyn bilep otyrǧan Küten han ırgeles jūrt, üirenşıktı jau, qaitkende aralas, ärı qūdanda Orys kınäzdıkterınen kömek sūraidy. Keiıngı tarihtan äigılı Küten han. Köpşılıgı qypşaq naǧaşyly, būrnaǧy äjelerı men keiıngı analaryn aitpaǧanda, özderı de qypşaq qyzdarynan alyp otyrǧan, köbınıŋ türı orys emes, dala jūrtyna beiım, ekı tılge bırdei jetık orys kınäzderı tüp köterıle attanypty. Jiyny bır jüz üş myŋ qalyŋ qol. Al qypşaqtar... Küten hannyŋ şetkerı ūlysynan qūralǧan äsker sany anyq oŋ myŋǧa tolmaǧan siiaqty. Bälkım, bes-alty-aq myŋ. Küten hannyŋ özı de, älde būrnaǧy soǧystan jaradar, älde jüregı daualamaǧan, Galich kınäzı, Aqjoltai atanǧan Mstislav Udatnyidyŋ saraiynda, kıniaginia qyzynyŋ qasynda qalypty. Al azǧana äskerıne orys voevodasy sailanǧan eken. Qysqasy – äigılı Qalqa ūrysy. 1223 jyl, 31 mai. Zor maidan, qisapsyz qyrǧyn. Keiıngı orys tarihşylary qalai būrmalap, qaitıp mipazdasa da, aqyrǧy nätijesı dausyz: orystyŋ jüz myŋnan astam äskerı jiyn sany özderınen bes ese kem jat jūrttyq jasaqtan qirap jeŋıledı. Jai ǧana jeŋılıs emes, tügelge juyq qyrǧyn tapqan. Zamanyndaǧy orys jylnamalarynyŋ kuälıgı boiynşa, qiian dalaǧa attanǧan äskerdıŋ onnan bırı ǧana aman qaitypty. Kemı toqsan myŋy qazaǧa ūşyraǧan. Ädette, ärkım özıne tartady, tıptı, on myŋ emes, bes-alty myŋy ǧana bas sauǧalauy mümkın. Ūrys üstınde, quǧyn kezınde ölgenderı öz aldyna. Tatarlar tırı tūtqyn almaǧan. Tıptı, qorşauǧa tüsıp, aqyr tübınde şöl men aştyqtan azyp-tozyp, qarsylyqsyz berılgen Kiev jasaǧy – ūzyn sany qyryq myŋnan astam jauynger tügeldei qylyşqa şalynady. Öitkenı... orystar osynyŋ aldynda ǧana, aralyq mämlege jürgen elşılerdı tügel öltırgen eken. Dalalyq ūǧym, Şyŋǧys hannyŋ «Jasaq» zaŋy boiynşa, beibıt elşı ataulyǧa qiianat tek qanmen ǧana juyluǧa tiıs, keşırgısız qylmys. Al qypşaqtar... Küten hannyŋ jasaǧy alǧy şepte tūr eken, taŋǧy, tosyn şabuyl bastalǧanda auyr şyǧynǧa ūşyraidy, äitkenmen, jüirık attarynyŋ arqasynda köpşılıgı aman qūtylǧan siiaqty. Būl qypşaqtar, özderı qaşyp bara jatyp, olar da jan saqtau amalyndaǧy orys tektılerge şabuyl jasady, jaǧalai öltırdı, at-äbzelderın oljalady, dep jazǧan sol zamandaǧy jylnamaşy men keiıngı tarihşylar. Būryn da aiausyz soqqy körgen, endı ortasynan oiylǧan qypşaq alamandarynyŋ ökşelei quǧyn, jappai ürkın kezınde tezırek boi jasyrudan basqa qamy bolmasa kerek. Bıraq jylnamaşynyŋ tosyn deregı – şyndyq. Tek oryspen bırge attanǧan qypşaq emes, būrnada tatarǧa qosylǧan qypşaqtar. Iаǧni, Jebe-noian men Sübıtai äskerınıŋ qūramyndaǧy. Būlardyŋ sany tym köp bolsa kerek. Öitkenı, qaşqyn orysty quǧyndasyp şyqqandar öz aldyna, osy jappai qyrǧyn kezınde äuelgı berık şepterı, qyrat üstınde qorşauda qalǧan qyryq myŋdyq Kiev jasaǧyn tūmşalap, küzetıp otyrǧan taǧy da qypşaq alamandary ekenın köremız. Qisynyna qaraǧanda, äldeneşe myŋ. Syǧar han men Teşu han (Sygarkan, Teşiukan) bastaǧan ekı top. Keiıngıler aŋdamaǧan tötenşe jaǧdaiat. Qalqa ūrysynan soŋ Eke Moǧūl äskerı qaşqan jaudy odan ärmen qudalap, orys jerıne boilai enıptı. Būdan keiın aldy, artyn jinaqtaidy. Aqyry, Batys Däştını tügelge juyq adaqtaǧan ūzaq sürgınnen soŋ kerı būrylypty. Kelgen joly Qapqaz arqyly emes, Edıl boiyn barlap baryp. Jolai quatty Būlǧar ūlysynyŋ qalyŋ äskerın talqandaidy. Aqyr soŋy Edılden asyp, Jaiyqtan ötıp, Sary-Arqa – Şyǧys Däştıge jetedı. 1224 jyly, jazǧa salym. Jebe-noian men Sübıtai-bahadūr, taq mūragerı, osy kezde, tärızı, Ūlytauda orda tıkken Joşynyŋ aldynan ötıptı. Būdan ärı Emıl boiynda otyrǧan Şyŋǧys hannyŋ därgeiıne taǧzym qylyp, bar jaǧdaidy baiandaidy. Esebı, Edıldıŋ arǧy betı, äzırşe aiaq jetpegen Qarpat tauy men Dunai-dariianyŋ etegıne deiıngı bütkıl Şyǧys Europany kernep otyrǧan tuystas qypşaq jūrtynyŋ barlyq jaǧdaiy maǧlūm boldy. Endı ūly qaǧan kiız tuyrlyqty köşpendı türık jūrtynyŋ qiyr batys bölıgın Eke Ūlys qūramyna qosu mäselesın kün tärtıbıne qoiady. Alaida, būl kezde Şürjen qaita tırıle bastaǧan, Taŋǧūt bas kötergen. Iаǧni, Şyǧys atyraptaǧy kürdelı jaǧdaiat eŋ aldymen şeşıluge tiıs. Bıraq Batys tarap ta ūmyt qalmaǧan. Äzırşe ülken ūl, el iesı Joşy qolda tūrǧan Şyǧys Däştıge bırjola ornyǧuy qajet. Jäne, köp ūzamai arttan jetken äskermen quaty tolyqqan soŋ Aq Jaiyqtan ötıp, jaiqyn Edılge aiaq basuǧa tiıs...  

(jalǧasy bar)

   
Pıkırler