"جۇلدىز" جۋرنالىندا 2024 جىلعى ءبىرىنشى سانىنان باستاپ جازۋشى مۇحتار ماعاۋيننىڭ "التىن وردا" رومانى جارىق كورە باستادى. جازۋشى بۇل رومانىن 2021 جىلدىڭ 7 قىركۇيەگىندە باستاپ، 2023 جىلدىڭ 6 قىركۇيەگىندە جازىپ بىتىرگەن. سونىڭ العاشقى 80 بەتتىك بولىگى "جۇلدىز" جۋرنالىنىڭ بيىلعى ءىزاشار نومىرىندە جارىق كوردى. جۋرنالدىڭ الداعى ساندارىندا روماننىڭ جالعاسى ۇدايى جاريالانىپ وتىرماق.
تومەندە اتالمىش شىعارمانىڭ "جۇلدىز" جۋرنالىنىڭ بيىلعى ءبىرىنشى سانىنا شىققان نۇسقاسىنان ءۇزىندى ۇسىنىپ وتىرمىز. "التىن وردا" رومانىن تولىقتاي "جۇلدىز" جۋرنالىنان وقي الاسىزدار.
مۇحتار ماعاۋين
ا ل ت ى ن و ر د ا
تانىمدىق تاۋاريح. ءحىىى-ءحىV-حV عاسىرلار
سيلۆەر سپريڭ، مەريلەند، اقش ، 7.ءىح.2021–6.IX.2023
ايقىنداما ءسوزىمىز
التىن وردا ۇلىسىنىڭ قازاق جۇرتىنا ارنالعان تولىمدى تاريحى ءتامام بولدى. ەلەسى ارمانعا اينالىپ، اۋىر وكىنىشكە ۇلاسقان، شەرلى كوكىرەكتە تۇنعان، ەشقاشان ۇمىتىلماس عاجايىپ تاريحىمىز.
مەن بۇل تاقىرىپقا شەت جاعالاپ، سوناۋ ءبىر قاپاس، وتارلىق زامان شەڭگەلىندە كۇن كەشكەن 1971 جىلى العاش رەت قالام تارتقان ەكەم. سوۆەتتىك تارشىلىق پەن ارعى تامىرىمىز شەندەستىرە بايىپتالاتىن «كوك مۇنار» رومانىنىڭ قوسالقى تاراۋلارىندا. ايبىندى ۇلۇع ۇلىستىڭ ەڭ سوڭعى مايدانى رەتىندە قۇندىزشى ۇرىسى، جيىرما ءۇش جاستاعى قايتپاس قاھارمان تەمىر-بۇقانىڭ تانىمى مەن ەڭ سوڭعى جەكپە-جەگى سىپاتتالاتىن. تۇمشالاپ، بۇركەمەلەپ ايتىلعان تولعامداردىڭ ءبارى امان-ەسەن ءوتىپ كەتتى. وقىرمان قاۋىم، اسىرەسە جاستار رياسىز قابىلداعان رومان، رەسمي باسىلىمدار، ادەبيەتشى، جازارمان قاۋىم تارابىنان، البەتتە، باسقا ءبىر تۇرعىدا، (تۋرا ەلۋ جىلعا سوزىلعان) جاپپاي سوگىسكە ۇشىراپ جاتسا دا، وسى بارىمىزعا شۇكىر ايتتىق. بۇدان ارتىق، جايىلا سويلەۋگە مۇمكىندىك تە جوق ەدى. ول زاماندا ارىداعى شىڭعىس حان تۇرىپتى، بەرىدەگى ابىلاي حان تۋرالى دا ءبىر اۋىز وڭدى ءسوز ايتۋ مۇمكىن ەمەس-ءتى.
اقىرى، 1991 جىلى، قاندىقول، قىسپاقتى، جىرتقىش يمپەريا تىراپاي اسىپ قۇلادى. باسقانى بىلمەيمىن، مەن – مۇحتار ماعاۋين بار جاعىنان ازات، تولىق ەركىندىككە جەتىپپىن. وزگەشە تۇرعىداعى قانشاما جاڭا شىعارماعا جول اشىلدى. ءبىرىنشى كەزەكتە – تاريحي تانىم العا شىقسا كەرەك ەدى. ايتكەنمەن، بۇگىنگى كۇنگى، ەڭ ءزارۋ تاقىرىپتار انتالاپ تۇرعان: رومان، حيكايات، اڭگىمە، عىلىمي زەرتتەۋلەر. اقىرى، ارۋاقتىڭ نۇر ساۋلەلى ايانىمەن، ۇلى قاعاننىڭ دارگەيىنە باس ۇردىق. «شىڭعىس حان»، قاتارىنان ءتورت كىتاپ. ءبىزدىڭ ەركىن ەميگراتسيا كەزەڭىمىز – 2008 جىلى، ەۋروپادا باستالىپ، تياناقتالىپ، 2015 جىلى امەريكادا سوڭعى مەجەسىنە جەتتى. ارعى بەتتە دە، بەرگى بەتتە دە ءوزىمىزدىڭ تۋما تىلىمىزدە، ەشقانداي شىرعاسى شىقپاي، سول قالپىندا باسىلىپ شىقتى. اۋەلدە، جەكەلەي ءتورت كىتاپ – 2011-2016 جىلدارى الماتىدا، بۇدان سوڭ، 2020 جىلى، ءبىزدىڭ 25 تومدىق تولىق جيناعىمىزدىڭ ءحى-ءحىى-ءحىىى-ءحىV كىتاپتارى ەسەبىندە.
بۇل ەكى ارالىقتا «شىڭعىس حاننىڭ» جالعاسى، سونىمەن قاتار وزىنشە دەربەس «التىن وردا» تاڭباعا تۇسسە كەرەك ەدى. ديلوگيا دەپ شامالاعام. بابىمدا تۇرسام دا، تەزىنەن قامتىلۋعا ءتيىس باسقا ءبىر جۇمىستارمەن جانە ءبىرشاما بوگەلىپپىن. اقىرى، اسقارعا شىققان سەكسەن ءبىر جاسىمدا بەل شەشىپ تىكەلەي كىرىستىم. كەڭىنەن كوسىلۋگە تۇرمىس جاعدايىم دا، دەنساۋلىعىم دا كامىل سياقتى، ايتكەنمەن، ءتاڭىرى تاعالانىڭ قانداي دا پەندەسىنىڭ عۇمىرى شەكتەۋلى، ەندى اڭداپ باسىپ، مۇمكىندىگىنشە شۇعىل، سونىمەن قاتار اسىقپاي، بار بابىمىزبەن جۇمىس جاساۋ كەرەك ەدى – ەكى توم ەمەس، مەيلىنشە سىعىمدالعان جانە تولىمدى، بىرەگەي، جالعىز كىتاپ. بۇگىن سول ارماننىڭ ۇددەسىنەن شىعىپ وتىرمىز.
«شىڭعىس حاننان» ءبىر ايىرما، بۇل «التىن وردا» – تۇبەگەيلى زەرتتەۋ ەمەس. سونىمەن قاتار، الەمدىك تاريحناما ءوز الدىنا، باۋىرلاس تۇرىك حالىقتارىنىڭ وقىمىستى جۇرتشىلىعى سوڭعى وتىز جىلدا جەتكەن سونى زەرتتەۋلەر مەن جاڭاشا تانىمعا قارايلاس ەڭبەك دەر ەدىك.
شىڭعىس حان يمپەرياسىنىڭ ەۋرازياداعى جالعاسى التىن وردا تاريحى – ءبىزدىڭ ءجۇملا تۇرىك قاۋىمى، ونىڭ ىشىندە قىپشاق-تۇرىك جۇرتىنىڭ، كەيىنگى زاماننان اجىراماس، وزىندىك، ءتول تاريحى بولىپ تابىلادى. بۇل تاراپتا، ءتىپتى، سوۆەتتىك وتارلىق ءتارتىپ ءوز كۇشىندە تۇرعان سوڭعى جىلداردان باستاپ، اسىرەسە، زۇلىمدىق يمپەرياسى قۇلاعاننان بەرى، ءبىزدىڭ تۋىسقان تاتار وقىمىستىلارىنىڭ ەڭبەگى ايرىقشا بولدى. باياعى نۇرلى قازان جاۋلانعان قاسىرەتتى كەزەڭنەن باستاپ، بەس عاسىر بويى شەڭگەلى ءبىر بوساماعان، كۇنى بۇگىندە قۇرساۋىن جازباي وتىرعان، قىسىلتاياڭ احۋالعا قاراماستان، تاتار باۋىرلار، سوۆەت زامانىندا ەسىمىنىڭ ءوزى ەلەسكە اينالعان التىن وردانى قايتادان قاز كوتەردى.
وسى ورايدا، جاڭا سەرپىننىڭ باستاۋىندا تۇرعان عۇلاما وقىمىستى، تاريح دوكتورى، پروفەسسور ميرقاسىم ۋسمانوۆتىڭ (1934-2010) ەسىمىن ايرىقشا قۇرمەت، العىسپەن اتاۋ – پارىز دەپ بىلەم. وتانشىل، تۇرىكشىل، قايسار ميرقاسىم باۋىرىم ءوزى باستاپ، قازان ۋنيۆەرسيتەتى مەن تاتارستان عىلىم اكادەمياسىنىڭ بىلگىر وقىمىستىلارىن التىن وردا تاريحىن زەرتتەۋ، تانۋعا جاپپاي ۇيىستىرعان ەدى جانە بۇل يگى جۇمىستارعا شەت ەلدىك تاعى قانشاما وقىمىستىنى تارتتى. سەڭ بۇزىلىپ، عىلىمي تانىم العى كەزەككە شىقتى. ايگىلى عالىم دۇنيەدەن وتكەن سوڭ، ول مۇرىندىق بولعان ماقساتتى شارۋالار توقىراۋعا ۇشىرامادى. ەندى بۇل قاستەرلى شارۋانى تاتارستان عىلىم اكادەمياسى تاريح ينستيتۋتىنىڭ ميرقاسىم ۋسمانوۆ اتىنداعى، «التىن وردانى زەرتتەۋ ورتالىعى» جاڭا قارقىنمەن جۇزەگە اسىرا باستاعان. ي.ميرگاليەۆ، ت.حايداروۆ، امەريكالىق يۋ.شاميلوعلى جانە باسقا دا الدەنەشە ءبىلىمدار عالىم التىن وردا تاريحىن ودان ارمەن تەرەڭدەتە زەرتتەدى. تەك بۇرناعى سوۆەت شەگى عانا ەمەس، جەر الەمنىڭ ءار تۇكپىرىندەگى ونداعان وقىمىستى ورتاق ىسكە باعىتتالدى. م.ۋسمانوۆ قالىپتاستىرعان ءۇردىس بويىنشا، حالىقارالىق تاعى قانشاما عىلىمي كونفەرەنتسيا وتكەرىلدى، ارقيلى تاقىرىپتى، اسا قۇندى ونداعان جيناقتار شىقتى، اتاۋلى جۋرنالدار باسىلدى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، التىن وردانىڭ بۇرنادان بار، بىراق جۇيەگە تۇسپەگەن تولىق شەجىرەسىن دايەكتەپ، قايتا جاڭعىرتىپ، اسا جوعارى دارەجەدەگى عىلىمي تاريحىن قالىپتادى. البەتتە، جوقتان قۇرالماعان، كومەسكىنى ارشىپ، باردى ۇقساتۋ ناتيجەسى. جانە تەك ءوز كۇشىمەن، جالعىز-جالاڭ ەمەس. ايتقانىمىزداي، الەمدىك تاريح عىلىمىنىڭ بۇرىنعى-سوڭعى جەتىستىكتەرىمەن قاتار، جاڭاشىل وقىمىستىلارىن تۇگەلدەي ورتاق ىسكە جۇمىلدىرىپ.
حح عاسىردىڭ سوڭعى ۇشەگى، اسىرەسە، سوۆەتتەن كەيىنگى داۋىردە بەتىن وڭعا بۇرىپ، تىڭ تىنىس تاپقان ورىس عالىمدارى دا التىن وردا تاريحىنىڭ جەكەلەگەن ماسەلەلەرىن ايعاقتاي باستاعان. وسى ورايدا، بۇرناعى گ.فەدوروۆ-داۆىدوۆ، وعان جالعاس ر.حراپاچەۆسكي، ۆ.ترەپاۆلوۆ، ءوزىمىزدىڭ تاتار م.سافارعاليەۆ، كەيىنگى تولقىنداعى ۆ.ەگوروۆ، ا.يۋرچەنكو، ر.پوچەكاەۆ، ا.پاچكالوۆ قاتارلى زەرتتەۋشىلەر تاعى قانشاما كۇڭگىرتتىڭ بەتىن اشقان.
وسى ورايدا، ەۋروپا، امەريكا مەديەۆيستەرىمەن قاتار، ءبىزدىڭ قازاق تاريحشىلارى دا ءونىمدى ەڭبەك ەتىپ كەلەدى. بۇلاردىڭ كەيبىرى، ماسەلەن، ت.سۇلتانوۆ، ا.قادىرباەۆ رەسەي عىلىمي ورتالىقتارى ارقىلى جۇمىس جاساپ جاتسا، ەندى ءبىرازى، ماسەلەن ج.ءسابيتوۆ، ق.وسكەنباي، ا.كوشكىمباەۆ، ن.كۇزەمباەۆتار اتا جۇرتىندا ەڭبەكتەنىپ وتىر.
جيناقتاپ كەلگەندە، بۇرناعى پاتشالىق اق ورىستىق، كوممۋنيستىك قىزىل ورىستىق سىرقات سانا كەلمەسكە كەتتى. بەرىسى – تاتار مەن قازاق، ارىسى – ورىس پەن باتىس جۇرتتار وقىمىستىلارىنىڭ جاپپاي، بىرەگەي ىزدەنىستەرى ناتيجەسىندە باياعى التىن وردانىڭ شىنايى، تولىق تاريحى قالىپتانا باستادى. قازىردىڭ وزىندە جوشى ۇلىسىن تانۋ جولىنداعى عىلىمي زەرتتەۋلەر جاڭا ءبىر، بيىك ورەگە جەتكەن. شىنىندا دا، التىن وردا بار ەكەن. ءوز زامانىندا الەمنىڭ الدىنا شىعىپتى. اسقارالى، ۇلى مەملەكەت بولىپتى! جانە ءىز-ءتۇزسىز، ءبىرجولا جويىلىپ كەتپەگەن. تىكەلەي ۇرپاقتارى ەۋرازيا شەگىندە جاساپ جاتىر.
التىن وردا – تالايلى تاريحىمىز. جانە بۇگىنگى كۇندە ءبىز ءۇشىن ماقتانىش، رۋحاني ۇلگى.
وتكەندەگى «شىڭعىس حان» تەترالوگياسى سياقتى، مىنا «التىن وردا» كىتابى دا بەرىسى – قازاق، ارىسى – بۇتكىل قىپشاق-تۇرىك جۇرتىنىڭ تانىمى ءۇشىن عانا ەمەس، ەزىلگەن ەڭسەسىن كوتەرۋ ءۇشىن، وزگەشە بولاشاعىنا نۇسقاۋ رەتىندە جازىلدى.
سيلۆەر سپريڭ، مەريلەند، اقش
12.ءىح.2023.
ب ءى ر ءى ن ش ءى ب ءو ل ءى م
ا ي ب ى ن
ۇلۇع ۇلىستىڭ باستاۋى
القيسسا
ۇلان-بايتاق ەۋرازيا القابىنداعى، ۇلى تۇرىك قاعاناتىنان سوڭعى الاساپىران، بىرلىك پەن اجىرا، ءورىس كەڭەيتۋ، قانداي دا سىرتقى كۇشتەردەن تاۋەلسىز جاعدايعا ۇمتىلۋ، وسى ورايداعى ارقيلى ىشكى جانە سىرتقى سوعىستار – الماعايىپ زامان اۋقىمىنداعى، ءتۇپ تامىرى ورتاق، ءتىلى مەن ءداستۇر-سالتى ۇيلەس تۇرىك رۋ-تايپالارى ءحىى عاسىر شەگىندە ءوزارا دەربەس جاعدايداعى ەكى ۇلكەن سۋپەرەتنيكالىق توپ قۇراعان ەدى. شىعىستا – قارا جيدۇن (حيڭگان) تاۋلارىنان ورتالىق ازيا – التايدىڭ تۇستىك-باتىس ەتەگى، ۇزىن اققان ەرتىس وزەنىنە دەيىنگى ارالىقتا – تۇرىك-تاتار جۇرتى، ەرتىستەن قيىر شالعاي – قارپات جوتاسىنىڭ جازاڭى، تورلى (دنەستر) وزەنى مەن دۋناي داريانىڭ ەتەگىنە دەيىنگى ارالىقتا – تۇرىك-قىپشاق جۇرتى.
باتىس ولكە تاقاۋ توڭىرەگىمەن تايتالاس، ءتىپتى، ءبىرشاما ۇستەمدىك جاعدايدا كۇن كەشىپ جاتسا، شىعىس اتىراپتاعى احۋال مەيلىنشە كۇردەلى، اۋمالى-توكپەلى عانا ەمەس، قاتەرلى سىپات الىپتى. قاعانات داۋىرىنەن كەيىنگى كەزەڭ – تۇتاس ءبىر جارىم عاسىر بويى، تۋىستاس اعايىنداردىڭ ەجەلگى كەرەي تايپاسى ۇيىستىرعان قۋاتتى اسكەري وداعى – قىتاي تاريحناماسىندا «تسزۋبۋ» («تايپا-رۋلار») اتالاتىن، ءتۇپ-تامىرى ورتاق رۋلار بىرلەستىگى تىنىمسىز، ەكى، ءۇش جاقتى اۋىر سوعىستاردان سوڭ قىرعىنعا ۇشىراپ، جارىم-جارتىلاي كىرىپتار جاعدايعا تۇسەدى. ەندى بۇدان ءارى ءوزارا دەربەستەنگەن، بۇرناعى كۇش-قۋاتى قايتسا دا، حالقى مول، جاۋىنگەر كەرەي مەن تاتار، مەركىت پەن نايمان ارقايسى ءوز الدىنا دەربەس تۋ كوتەرەدى. جەر كولەمى كەڭ، جۇرتى ۇجىمدى ءتورت ۇلىس. بۇدان باسقا ۇلكەندى-كىشىلى تاعى قانشاما جۇراعات بار ەدى: قيات، قوڭىرات، جالايىر، قاتاعان، سالجىعۇت، بارىن، دۇربەن، ءسۇنيت، ماڭعىت، بەسۇت، بارلاس، ۇراڭقاي، باياۋىت، سۇلدۇس، كەنەگەس، كۇرلەۋىت، قورالاس، تەلەس، تولەڭگىت، بايىس، بايجىگىت، وڭعىت جانە باسقالار. بۇلاردىڭ كەيبىرى باز-بازىندا ىرگەلى ءتورت ۇلىستىڭ بىرىمەن جۇعىسسا، كوبىنە-كوپ دەربەس كۇن كەشتى. كەشە عانا ىرگەلى مەملەكەت قۇرامىندا ۇيىسقان، ەندىگى تىرشىلىگى دە قاناتتاس، جالعاس بۇل اعايىندار نەگىزىنەن العاندا، ءوزارا تاتۋ، ارالاس-قۇرالاس، قۇداندا، جەكجات قاتىناستا. ال ەڭسەسى بيىك ءتورت ۇلىس – كەرەي مەن تاتار، مەركىت پەن نايمان بىرەگەي ىنتىماق تابا الماپتى. باقتالاس، تايتالاس، ۇنەمى دەرلىك ءوزارا سوعىس جاعدايىندا. ءداپ ىرگەدە وتىرعان قىتاي مەملەكەتى – اۋەلدە قيدان، كەيىنىرەك شۇرجەن يمپەريالارى بۇل ءوزارا قايشىلىقتى ءتيىمدى پايدالانادى. كوبىنە-كوپ شارتتى تۇردەگى بوداندىق ماملەگە توقتاپ، جەڭىل سالعىرتپەن شەكتەلسە، الدەنەندەي سەنىمسىزدىك تۋعان جاعدايدا سىپىرا شابادى. ايرىقشا كۇشەيىپ، تىزگىن ءۇزىپ بارا جاتسا، بىرىنە ءبىرىن سوعادى. قيساپسىز اسكەر شىعارىپ، اۋىر جورىق ۇيىمداستىرادى. ءتىپتى، بەيبىت جاعدايدىڭ وزىندە ىرگەلەس تاتار ۇلىسىنا ءۇش جىلدا ءبىر اتاۋلى شاپقىن جاساپ، كامەلەتكە تولعان، قارۋ ۇستاۋعا جارايتىن جەتكىندەرىن قىرىپ كەتەدى ەكەن. الايدا، وسىنداي ورتاق جاۋ بەتىندە اتالمىش رۋلاردىڭ، ءوزارا تۋىس ءتورت ۇلىستىڭ الاۋىزدىعى توقتالماپتى. بەرەكەسىز، بەيباق، كەر زامان وسىلاي جالعاسىپ جاتقان.
اقىرى، جۇلدىزدى 1155 جىلى كەرەي ۇلىسىنىڭ وداقتاس بودانى قيات قاۋىمى، ەل اعاسى ەسۋگەي-باحادۇردىڭ شاڭىراعىندا تەمۋجىن دەگەن ۇل دۇنيەگە كەلسىن. ەرتەگىلىك الىپ ەر، بولاشاق شىڭعىس حان. تۋعان اكە باۋىرىنداعى الپەشتى، باراقات كۇندەر، وڭ حاننىڭ ءوزىنىڭ ورداسىندا ەركىن جۇرگەن وزگەشە ءومىر. ۇزاققا سوزىلماپتى. ەس ءبىلىپ، توڭىرەگىن تاني باستاعان ون ەكى جاسىنا دەيىن. بۇدان سوڭعى بار حيكمەتتىڭ جالپى سۇلباسى ماعلۇم. ءتارىزى، كولدەنەڭ سىرقاتتان ۇزىلگەن اكە ءولىمى، ەندى يەسىز قالعان قيات رۋىنىڭ باسشىلىعىنا ۇمتىلعان اتالاس اعايىننىڭ زورلىعى مەن ءزابىرى، ارادا ءۇش جىل وتپەستە شۇرجەن جۇرتىنا قۇلدىققا ايدالعان زارلى زامان; تۇتاس ون جىلدىق زوبالاڭ استىندا قايىسپاعان، ەر جەتىپ، كۇشى تولىسىپ، اقىلى مارقايعان تەمۋجىن عايىپتىڭ كۇشىمەن ازاتتىق الىپ، ەلگە ورالدى. اكەسى ايتتىرىپ كەتكەن، ءۇمىتسىز جاعدايدىڭ وزىندە ادالىنان اينىماعان بورتە-بيكەمەن قوسىلدى. وكىل اكەسى وڭ حاننىڭ الدىنا بارىپ، پاناسىن، سۇيەنىش تاپتى. العاشقى جاۋىنگەر سەرىكتەر توبى تاس-ءتۇيىن جاساققا اينالدى. كۇن وزعان سايىن اتاق-ابىرويى اسقان، اعايىن جۇرت اراسىندا ەرەكشە بەدەلگە جەتكەن تەمۋجىن ۋاقىت وزا كەلە ءبىر اتا ەمەس، بۇتكىل ۇلىس شەگىندە كەڭىنەن تانىلىپ، اقىرى قانشاما وتكەلەك، قاندى شايقاستان سوڭ كەرەي حاندىعىنىڭ بيلىگىنە جەتتى، بايتاق شىعىس اتىراپتىڭ ەڭسەلى تۇلعاسىنا اينالدى. كوپ ۇزاماي-اق، تاتار، مەركىت، نايمان جورىقتارىنان كەيىن بۇتكىل تاتار دالاسىنىڭ بىردەن-ءبىر ءامىرى بولىپ شىقتى. 1206 جىل، ۇلى قۇرىلتاي. شىڭعىس قاعان!
العاشقى جاۋىنگەر جاساعىن ۇيىستىرىپ، وكىمى مەن ءورىسىن كەڭەيتە باستاعان بولاشاق شىڭعىس حان الماعايىپ كۇندەردىڭ وزىندە ومىرلىك ارمان، مۇراتىن ايقىنداپ العانى كۇمان تۋعىزبايدى. اۋەلگى ماقسات – وسى كەڭبايتاق تاتار دالاسىن جايلاعان قىرىق-ەلۋ رۋدىڭ باسىن قوسىپ، توبەدەن ءتونىپ وتىرعان جات جۇرتتىڭ شاپقىنىنا توتەپ بەرەتىن، اۋىزبىرلىكتى، ءبىرتۇتاس، ۇلكەن ۇلىس قۇرۋ ەكەن. قانشاما قاندى شايقاس، وت كەشۋلەردەن سوڭ ورنىنا كەلدى – اسپاني وردا تىگىلىپ، ايدىندى، ارۋاقتى تۋ كوتەرىلدى.
ەندىگىسى – ايقىن. ۇرپاقتان ۇرپاققا جالعاسقان، سوڭعى مىڭ، مىڭ جارىم جىل بويعى قادىم تاريحقا بويلاماعان كۇننىڭ وزىندە كەيىنگى جەتى اتا تۇسىندا ولەسى قاتەر بولىپ كەلگەن قىتاي وكتەمدىگىنە قارسى كۇرەس. جانە بۇل كۇرەس بۇرناعىدان باسقاشا سىپاتتا اتقارىلۋعا ءتيىس. وسى تۇستاعى شۇرجەن پاتشالىعىنىڭ شاپقىنىن توقتاتۋ، تەپە-تەڭدىككە جەتۋ عانا ەمەس، اتا جاۋدى كۇيرەتۋ، ياعني كۇش-قۋاتىن قايتارىپ، ءبىرجولا جۋاسىتۋ بولاتىن. 1211 جىلى باستالعان جويقىن جورىق جەڭىستەن جەڭىسكە ۇلاستى. ارادا ءتورت جىل وتكەندە وزبىر يمپەريانىڭ ورتالىق استاناسى چجۋندۋ (كەيىنگى پەكين) باعىنىشقا ءتۇستى، حۋاڭحە – جاسىل وزەننىڭ سول جاعالىعى تۇگەلدەي ەكە موعۇل ۇلىسىنىڭ يەلىگىنە كوشتى. شىڭعىس حاننىڭ ومىرلىك ەكىنشى مۇراتى ورىندالدى دەڭىز.
ەندى ۇلى قاعاننىڭ تۇپكى، ەڭ نەگىزگى – ءۇشىنشى مۇراتى جۇزەگە اسۋعا ءتيىس ەدى. ءوزى نىقتاپ ايتقانداي، بۇتكىل كيىز تۋىرلىقتى، كوشپەندى قاۋىمنىڭ ءبىر ۇلىس قۇرامىندا ۇيىسۋى! ياعني، التايدان اسىپ، ەرتىستەن وزىپ، ۇلانعايىر ءداشتى-قىپشاق ولكەسىنىڭ ارعى شەگىنە جەتۋ. ول دەگەن... ول دەگەن – قازىرگى قازاقستان جەرىن تۇگەلىمەن يگەرىپ، جايقىن ەدىلدەن اتتاپ، سول قاناتتا قاپقاز، ودان ءارى قارا تەڭىزدى كوبەلەپ، كەيىندە ەۋرازيا اتالعان ۇلانعايىر دالانىڭ باتىس شەگى – قارپات تاۋلارىنا دەيىنگى، تۋىستاس تۇرىك تەكتى قاۋىم جايلاپ وتىرعان قۇتتى مەكەندى تۇگەلىمەن باۋراپ، ءبىر تۋ، ءبىر نيزام استىنا ۇيىستىرۋ. اقىر ءتۇبى ۇلى قاعاننان سوڭ تاقاۋ ۇرپاقتارى جۇزەگە اسىرعان عالامات قۇبىلىس.
نەگىزگى باعدار – ءداشتى-قىپشاق
شىڭعىس حان 1211-1215 جىلدارعى ۇلى قورعاننان اسىپ توگىلگەن جويقىن جورىق ناتيجەسىندە الەمدىك شۇرجەن يمپەرياسىنىڭ قارىمىن قايتارىپ، كەلەشەك كۇنى كۇماندى، قالتىراق جاعدايعا ءتۇسىردى. قايتكەندە الداعى ەكى-ءۇش اتا بويى قاۋىپسىز. ەندىگى نازارى باتىسقا – ءداشتى-قىپشاق تارابىنا اۋىپ ەدى.
اۋەلى جەر ورتاسى جەتىسۋعا تاڭداما قولباسى جەبە-نوياندى اتتاندىردى. ەكپىنى قاتتى، بۇرناعىسىن ايتپاعاندا، سوڭعى، الماعايىپ شۇرجەن مايدانىنىڭ باس قاھارمانى جەبە-نويان جالعىز-اق جازدا قۋاتتى قارا-قىتاي ۇلىسىن كۇيرەتە تالقانداپ، بۇتكىل جەتىسۋدى ۇلى موعۇل يمپەرياسىنىڭ عۇزىرىنا كەلتىردى. 1217 جىل. ەندى شىعىس-تۇرىك پاتشالىعى ەكە موعۇل ۇلىسى – بۇتكىل تۇركىستان، يران مەن اۋعان – بايتاق وڭتۇستىك-باتىس ازيانى تۇتاسىمەن قامتىپ جاتقان قۇدىرەتتى حورەزم يمپەرياسىمەن شەكتەسىپتى. شىڭعىس حان بىردەن-اق ارنايى ەلشىلىك جولداپ، ەجەلگى اۋلەت وكىلى، عۇزىرى زور، سوڭعى جيىرما جىلداعى قات-قابات جەڭىستىڭ بۋىمەن ءوزىن ەكىنشى ەسكەندىر دەپ جاريالاعان حورەزمشاح الا-اد-دين مۇحامەدپەن جالعاسادى. سەن – باتىس ءامىرى، مەن – شىعىس ءامىرى، ىنتىماقتا بولايىق، دەپتى. وسىعان وراي بەيبىت كورشىلىك، جىبەك جولىنىڭ ەركىن اشىلۋى، كەرۋەن، ساۋدا كەلىسىمى. شىڭعىس حاننىڭ جاڭا ءبىر جورىق باستاۋ ويى جوق. تەك ماۋرەنناحر شەگىندە عانا جارىم ميلليوننان استام اسكەر ۇستاپ وتىرعان قۇدىرەتتەن يمەنۋ ەمەس، پايدالى قاتىناس، ءتيىمدى ساياسات ءجونى. ايتقانىمىزداي، ۇلى قاعاننىڭ تۇپكى مۇراتى – ءداشتى-قىپشاقتى ۇلكەن ۇيىرگە قوسۋ بولاتىن.
مىنە، ابادان، جاڭا كورشىمەن وسىنداي كەلىسىم شاقتا شىڭعىس حان تۇڭعىش ۇلى جوشى مەن قارىمدى، داناگوي قولباسى ءسۇبىتاي-باحادۇردى باتىسقا قاراي باعىتتايدى. 1217 جىلدىڭ سوڭى، كۇز تۇسە ءبىر تۇمەن جاساقپەن ۇدەرە اتتانعان جوشى جەر قارادا بۇرنادا وتكەرگەن ۇيرەنشىكتى سوراپ – كولدەنەڭ تاننۋ-ولا تاۋىنان اسىپ ءتۇسىپ، ەكى قاباعى بيىك ەنيسەي – كەم-داريانىڭ قالىڭ مۇزى ارقىلى قىرعىز ۇلىسىنىڭ تۋرا توبەسىنەن تۇسەدى. وسىنىڭ الدىندا عانا قايتا كوتەرىلگەن ەكى بولەك، اساۋ جۇرتتى تۇپكىلىكتى باعىنىشقا كەلتىرگەن سوڭ، ەرتىستىڭ ەتەگى، قۇلىندى، بارابى دالاسىن باسىپ، شىعىس ءداشتى شەگىنە جەتىپتى. وزىمەن ءبىر شامادا اتتانعان، ءتارىزى، التايدى كوكتەي ءوتىپ، سارى-ارقانىڭ بۇرنادان تانىمال شىعىس اتىرابىندا قىستاپ شىققان ءسۇبىتاي-باحادۇرمەن ۇشتاسىپتى. جوشى باستاپ، ءسۇبىتاي قوستاعان ەكى تۇمەن ەندى بۇگىنگى بايتاق قازاق دالاسىن جالپاعىنان سۇزە جىلجيدى. جەرگىلىكتى قىپشاق قاۋىمىمەن ماملە، ءبىرلى-جار قارسىلىقتى جانىشتاۋ ءوز الدىنا، نەگىزگى ءبىر ماقسات – بۇدان ون بەس جىل بۇرىن ۋىستان شىعىپ كەتكەن، ءتارىزى، قىپشاق جەرىندە پانا تاپقان مەركىتتى ەلدىكتەن ايىرىپ، ءبىرجولا قيراتۋ بولاتىن. اقىرى، ىرعىز وزەنىنەن ءوتىپ، مۇعاججار ەتەگىندە ىزدەگەنىن تابادى. مەركىت ۇلىسىنىڭ ەڭ سوڭعى ۇجىمدى جاساعى، بۇل تاراپتاعى بۇتكىل ەل-جۇرتىمەن قوسا قىرعىنعا ۇشىرايدى.
وسىعان جالعاس، مەركىت مايدانىنىڭ ەرتەڭىنە بولعان وزگەشە وقيعا – حورەزمنىڭ الپىس مىڭدىق ىرىكتى اسكەرىمەن اراداعى قىرعىن سوعىس سۇلباسى بار تاريحتان بەلگىلى. ناقتى تاريحي دەرەكتەر نەگىزىندە دايەكتەپ ايتساق، حورەزمشاح الا-اد-دين مۇحامەدتىڭ ءوزى باستاپ شىققان الپىس مىڭدىق قالىڭ قول جيىرما مىڭ جاۋىنگەرىنەن ولىدەي ايرىلىپ، ءتۇن قاراڭعىسىندا جىلىسا قاشىپ، ارەڭ-پارەڭ باس ساۋعالاعان ەكەن.
كەيىندە ىرعىز ۇرىسى اتالعان ءداپ وسى قاندى مايدانعا قاتىستى ازعانا كىلتيپان بار. تاق مۇراگەرى، باس قولباسى جوشى، وسىدان جارىم كۇن بۇرىن ويران بولعان اپات الاڭىندا ءبىر ءسات ىركىلمەي، وكشەسىن باسا، سۋىت شىققان، كەشتەن – تۇنگە، ودان تاڭعا جالعاسقان شەرۋ ناتيجەسىندە ەكە موعۇل جاساعىن قۋىپ جەتكەن حورەزم اسكەرىمەن سوعىسقىسى كەلمەيدى. وتكەن جىلعى ءبىتىم جايى بەلگىلى، ودان بەرگى الەي وقيعالاردىڭ حابارى جەتپەگەن. بۇل كەزدە ەكى ەل قياپات زوبالاڭ جاعدايىندا تۇر. وتكەن جازدا حورەزمشاح بار ۋادەسىنەن، جازبا كۋالىكتەردەن باس تارتقان. ىلكىدەگى بەيبىت كەلىسىم شارت بويىنشا جىرعالىپ جەتكەن، توعاناقتى بەس ءجۇز تۇيەلىك باي كەرۋەن توناۋعا تۇسەدى، كەرۋەنشى ءتورت ءجۇز ەلۋ كىسى تۇگەلدەي ولىمگە كەسىلەدى. ويتكەنى... حورەزمشاح شايتان ازعىرىپ، اۋەلگى سوزىنەن اينىپ قالىپتى. بار كەسەل – كەيىنگى تاريحشىلار ايتىپ جۇرگەندەي، حورەزمشاحتىڭ ءوزىنىڭ، نەمەسە وتىراردا بيلىك قۇرعان ناعاشى اعا قايىر حاننىڭ اشكوزدىگىندە ەمەس. جارىم ازيانى باۋىرىنا باسىپ العان عالامات يمپەريانىڭ ەگەسى الا-اد-دين مۇحامەد ءۇشىن بەس ءجۇز تۇيەلىك قازىنانىڭ بەس تيىندىق قانا بالاۋى بار. كەرۋەندى توناۋ، كەرۋەنشىلەردى قىرىپ تاستاۋ – بۇرناعى كەلىسىم شارتتاردى جوققا شىعارۋ – ارالىقتى اجىراتۋ، ادەپكى جانجال ەمەس، قان مايدانعا سۇرانۋ ەسەپتى بولاتىن. نەگىزگى كىلتيپان – قاشاندا كەش ويلايتىن حورەزمشاحتىڭ توپاس تاسىرلىعىنان ەمەس، ول زامانداعى جەر جانناتى جەتىسۋعا كىم يەلىك ەتەدى دەگەن ماسەلەدەن تۋىنداعان. بۇرناعى تايتالاس قارا-قىتاي ۇلىسى قيرادى، سونشاما بايتاق قونىس، بار بايلىقتى شىڭعىس حان باسىپ قالدى. ەندى ەكە موعۇل ۇلىسىن وڭاي جاۋ كورگەن حورەزمشاح قازاعا ۇشىراعان كەرۋەننىڭ سۇراۋىمەن كەلگەن باس ەلشىنى جانە ءولتىرىپ، قالعان ەكى ەلشىنىڭ ساقالىن كۇزەپ قورلاپ، بار زىلىمەن كەرى قايتارادى. ەسىركەگەننەن ەمەس، حابارشىلىق ءۇشىن. جانە اتاپ ايتىپ، شىڭعىس حانعا اشىق سوعىس جاريالاپتى. ىزىنشە، ءجۇز مىڭ اسكەرمەن جەتىسۋ جەرىنە كەلىپ كىرەدى. بۇل كەزدە جەبە-نويان ەكە ۇلىسقا قايتىپ كەتكەن. جاڭا اكىمشىلىك ورنىقپاعان. ەسەبى، وزىنەن ءوزى قولعا كەلىپ تۇسكەندەي. بۇگىن. ال ەرتەڭ – جەتىسۋدى كوكتەي ءوتىپ، ءماجۋسي شىڭعىس حاننىڭ ۇيىقتى جۇرتىن ويرانداۋ كەرەك. قايتكەندە اجەپتاۋىر سوعىس. حورەزمشاح ەل استاناسى سامارقاندقا كەرى ورالادى. بىراق كوپ ۇزاماي، ىرىكتى الپىس مىڭ اسكەرمەن قىپشاق ساقاراسىنا اتتانادى. قازىرگى قازاقستان شەگى. شىڭعىس حانعا قارسى جەڭىستى، ۇلكەن مايدان الدىندا، تۋ سىرتىن تازارتۋ، ياعني جەلكەدەگى قىپشاق جۇرتىن ءبىرجولا جانىشتاپ كەتپەك توتەنشە شارا. ءسۇيتىپ، سارى-ارقانىڭ تورىندە، كۇتپەگەن جاعدايدا، كەيىنگى وقيعالاردان مۇلدە بەيحابار حانزادا جوشىنىڭ جاساعىمەن كەزدەستى...
ءبىزدىڭ بۇرنادا جازعانىمىز بار. ىرعىز ۇرىسىندا حورەزمنىڭ تاعدىرى شەشىلدى دەپ. شىڭعىس حاننىڭ ۇلكەن ۇلى جوشى مەن كەيىندە الەمگە ايگىلى ۇلى قولباسى ءسۇبىتاي-باحادۇر باستاعان جيىرما مىڭدىق شولعىنشى جاساق – الا-اد-دين مۇحامەدتىڭ تاڭداما الپىس مىڭىن ءبىرجولا جويىپ جىبەرۋگە شاق قالدى. الىپ مەملەكەتتىڭ شەگىن ودان ارمەن ۇلعايتىپ، جاڭاشا قۋاتقا جەتكىزگەن تاجىريبەلى قولباسى حورەزمشاح ءوزى وپ-وڭاي ساناعان جاۋىنىڭ كىم ەكەنىن ناقتى تانىدى. جانە ەل تىنىشتا تىلەپ العان زور مايداننىڭ قالاي اياقتالارىن كامىل ءتۇيسىندى. سونداي-اق، جوشى مەن ءسۇبىتاي باسقارعان شەكتەۋلى اسكەر – ەكى تۇمەنباسى، جيىرما مىڭباسى، قالعان بۇتكىل جاۋىنگەر جاساق تا الداعى دۇشپاننىڭ سوعىس تاسىلدەرىن، ءالسىز تۇستارىن ناقتى پايىمداعان ەدى.
انىعى – ون بەس-جيىرما، بالكىم، وتىز جىلدان سوڭ عانا تۇتانۋى ىقتيمال عالامات سوعىس تىم كوپ ۇزاماي، 1220 جىلدىڭ سوڭعى ايىندا باستالادى. ارتى نەمەن تىنعانى بار تاريحتان بەلگىلى.
ۇلكەن ۇلدىڭ مەرەيى
حورەزممەن سوعىس ويدا، ەسەپ-قيسىندا جوق كەزدە، اۋەل باستان-اق، بۇتكىل ءداشتى-قىپشاق جوشىنىڭ ۇلەسىنە كەسىلگەن. الداعى ۋاقىتتا كەمەڭگەر اكەنىڭ دارەجەسى تومەنىرەك، بىراق عۇزىرى زور سەرىكتەسى. بۇگىنگى زامانداعى بىلگىر، پاراساتتى تاريحشى ۆ.ترەپاۆلوۆ دايەكتەگەندەي، تۇرىك جۇرتىندا العاشقى قاعاندار زامانىندا قالىپتاسقان ءداستۇرلى دۋمۆيرات: باعزىداعى بۋمىن قاعان مەن ەستەمي قاعاننان باستالىپ، بىلگە-قاعان مەن كۇل-تەگىن باحادۇرعا دەيىن جالعاسقان ەجەلگى ءداستۇر. اكەنىڭ كوزى تىرىسىندە قاناتتاس كومەكشى، بولاشاقتا بىردەن-ءبىر تاق يەسى مۇراگەر.
جوشى – ول كەزدە جالاڭقىلىش، جالعىز اتتى تەمۋجىن، بولاشاق شىڭعىس حاننىڭ اقىلدى، ادال جار بورتەدەن، ءبىر قىزدان سوڭ تۋعان تۇڭعىش ۇلى. 1182 جىلى دۇنيەگە كەلگەن. البەتتە، ەڭ جوعارعى دەڭگەيدەگى دالالىق تاربيە مەكتەبىنەن وتەدى. جەتكىن شاعىنان اكەسىنىڭ جاۋىنگەر جاساعى قۇرامىندا. العاش رەت دەربەس قوسىن باستاپ شىعۋى – 1206 جىلدىڭ قارا كۇزى. بايكولدىڭ تۇستىك-باتىس اتىرابىندا قونىستانعان ورمان جۇرتىن باعىنىشقا ءتۇسىرۋ جورىعى. ايتارلىقتاي قارسىلىقسىز، ءبىرشاما بەيبىت جاعدايدا جوشى اۋەلى تۇرىك تەكتى بارعۇت، تۇمات، مۇڭعىل تەكتى بۋريات، قورى تايپالارىن ەكە ۇلىس قۇرامىنا قوسادى. بۇدان سوڭ سەگىز-مۇرەن، سايان القابىندا تىرىلىك كەشىپ جاتقان ۇلكەندى-كىشىلى تاعى ءبىراز رۋلاردى قاراتادى. الدا ۇلكەن ەنيسەي – كەم داريانىڭ بويى، مينۋسى دالاسىن جايلاعان قۋاتتى قىرعىز ۇلىسى تۇرعان. جوشى قىسقى داريانىڭ توڭ مۇزى ارقىلى باتىس سايان تاۋلارىن كەسىپ وتەدى دە، كەم-كەمجۇت بويىندا وتىرعان تۇمەن-قىرعىز ۇلىسىنىڭ قاق جەلكەسىنەن شىعادى. اۋىر سوعىس، تاۋ قامالدارىن قيراتۋ ناتيجەسىندە بۇتكىل ولكەنى باعىنىشقا كەلتىرەدى. بۇدان سوڭ مينۋسى جازىعىنا جەتىپ، بۇل ايماقتى قونىستانعان ەدي-ورۇن (جەتى-ورىن، جەتى-جۇرت) ۇلىسىن شابادى. ءبىرتالاي قارسىلىقتان سوڭ مۇنداعى قىرعىز دا باعىنىش تانىتىپتى. ىزىنشە، باتىستا جاپسارلاس وتىرعان تولەڭگىت، تەلەس تايپالارى دا ءوز ەرىكتەرىمەن قۇلدىق ۇرادى. شىر اينالا شەڭبەر جاساپ، تۇستىك تاراپپەن قايتقان جولدا تۇرىك تەكتى بايىت، بايجىگىت، تاز، توقاس رۋلارى دا ەكە ۇلىستىڭ عۇزىرىن مويىندايدى.
ءوزىنىڭ قولباسىلىق ۇلكەن دارىنىن تانىتقان، بوداندىققا جاڭادان وتكەن رۋ، تايپا باسشىلارىمەن بىرگە ورداعا جەتكەن جيىرما ءتورت جاستاعى جوشى حانزادا قاعان اكەسىنىڭ العىسىن الىپ، مەيلىنشە ماداقتالعان ەكەن. «سەن مەنىڭ ۇلدارىمنىڭ ۇلكەنى ەدىڭ، ەنشى الماي تۇرىپ، اۋىر جورىققا اتتاندىڭ، ەندى ساتىمەن ورالىپ وتىرسىڭ. اسكەرىڭ ارتىق شىعىنسىز، ات-كولىگىڭ كۇيلى، ءوزىڭنىڭ دەنى-قارنىڭ ساۋ. مىنە، بۇتكىل اعاش ەلىن باعىنىشقا ءتۇسىردىڭ. ەندى وسى جۇرتتى ءوزىڭنىڭ جەكە يەلىگىڭە بۇيىرامىن!» – دەپتى. (كوپ ۇزاماي-اق، ەكە موعۇل ۇلىسىنىڭ ءورىسى كەڭەيىپ، باتىس تاراپقا ەركىن اياق سالعاندا، جوشىنىڭ ۇلەسىنە بۇتكىل ءداشتى-قىپشاق بەلگىلەنىپ، اۋەلگى يەلىك – تاۋلى التاي، تىبا، قىرعىز ولكەلەرى تۇپكى جۇرت، ياعني كەنجە ۇل تولەنىڭ ەنشىلىگىنە كوشەدى.) مۇنىمەن عانا شەكتەلمەگەن. شىڭعىس حان ۇلكەن ۇلى جوشىنى ءوزىنىڭ ءىزباسارى – بولاشاق تاق مۇراگەرى رەتىندە بەلگىلەدى دەپ ايتار ەدىك. جوشىنىڭ ءسوزسىز مۇراگەرلىك مارتەبەسى تۋرالى ناقتى دەرەكتەر زامانالىق اسا قۇندى جادىگەر «حۋان يۋان شەن-ۆۋ تسزين-چجەن لۋ» – «قاسيەتتى يۋان اۋليە-جيحانگەرىنىڭ جەكە جورىقتارىنىڭ سىپاتتاماسى» جانە بايتاق شەجىرە «يۋان شي» – «يۋان يمپەرياسىنىڭ تاريحى» (ونداعى «حەسىمايلىنىڭ عۇمىردەرەگى» تارامى) ارقىلى جەتكەن.
بۇدان سوڭعى كەزەڭدە جوشى شۇرجەن جورىعىنا دا بەلسەنە ارالاسادى. اكەسىنە سەلبەسە وتىرىپ، باسقا دا قولباسىلارمەن قاناتتاسا ءجۇرىپ، تالاي مايدان اتقارىپتى. اۋەلدە ە-حۋ-لين – تۇلكى-اسۋداعى شەشۋشى ۇرىس – ەكە ۇلىستىڭ 90 مىڭ اسكەرى شۇرجەننىڭ 400 مىڭدىق قيساپسىز قولىن قيراتىپ جەڭگەن زور مايدانعا قاتىناسادى. بۇدان سوڭ ءۇش لەككە بولىنگەن اسكەردىڭ وڭ قاناتىندا، ىنىلەرى شاعاتاي، وكەتايمەن بىرگە، قول باستاپ، جاڭا جەڭىستەرگە ۇيىتقى بولىپتى. جوشى، تۇپتەپ كەلگەندە، 1211–1215 جىلدارعى اسا اۋىر سولتۇستىك قىتاي مايدانىندا ۇلكەن ابىرويعا جەتەدى. وسى جانە كەيىنگى حورەزم سوعىسىنا قاتىستى قانشاما قىزمەتىنە قاراي، جوشىنى شىڭعىس حان زامانىنداعى ەڭ اتاقتى جەبە-نويان مەن ءسۇبىتاي-باحادۇر، مۇقالى-گوۆانعا تەتەلەس قولباسى دەپ ايعاقتار ەدىك. كىسى تانۋدا قاتەلەسىپ كورمەگەن ۇلى قاعاننىڭ جوشىنى ايرىقشا اقىل-پاراسات، اسكەري دارىن، ساياسي جانە ۇلىستىق ساناسى ءۇشىن وزىنە ەڭ جاقىن سەرىك رەتىندە باعالاپ، بۇلار دا وزگەشە تۇلعا رەتىندە بوي كوتەرگەن تەتەلەس ىنىلەرىنىڭ بارىنەن وزعىن ءبىتىم، قاسيەتىنە قاراي وزگەشە سەنىم ارتۋى زاڭدى جاعداي بولاتىن.
حورەزم مايدانى
حورەزمشاح الا-اد-دين مۇحامەدتىڭ ەكە ۇلىسپەن اراداعى بەيبىت كورشىلىك، جىبەك جولىنداعى كەرۋەن قۇقۇعى، ءوزارا ەركىن قاتىناس تۋرالى كەلىسىم شارتتى ورەسكەل بۇزۋى – كەيىنگى تاريحشىلار دابىلداتىپ جۇرگەندەي، حورەزم سياقتى كەنەۋسىز باي، عالامات بايتاق يمپەريا ءۇشىن ءمان-ءمانىسى شامالى بەس ءجۇز توعاناققا قىزىعۋ ەمەس، ەكى ەل اراسىنداعى قيسىنسىز سوعىسقا جول اشۋ، كوپە-كورنەۋ زودىر، سىنىققا سىلتاۋ بولاتىن. مانا دايەكتەدىك، ارالىق قايشىلىقتىڭ باستى سەبەبى – حورەزممەن ءجۇز جىلدان بەرى تايتالاس كەلگەن قارا-قىتاي يمپەرياسىنىڭ كۇيرەۋى ناتيجەسىندە جەر جاناتى جەتىسۋدىڭ ەندىگى يەسى كىم بولۋعا ءتيىس دەيتىن دەرتتى ماسەلەگە تىرەلگەن. بۇرناعى جانە قازىرگى زامان تاريحشىلارى ايتىپ جۇرگەندەي، اۋەلدە جانجالعا ۇمتىلعان جانە باستاپ سوعىس جاريالاعان – ۇلى قاعان ەمەس، حورەزمشاح بولاتىن. شىڭعىس حان قابىلدادى. تۋرا جولىنان بۇرىلىپ، امالسىزدان. ايتقانىمىزداي، قىتايدىڭ بەتىن قايتارعاننان سوڭعى نەگىزگى مۇرات – باتىستاعى تۇرىك جۇرتىن، ياعني، بۇتكىل ءداشتى-قىپشاق دالاسىن ۇلكەن وردا قۇرامىنا ۇيىستىرۋ بولاتىن. جوشى حانزادانىڭ شىعىس ءداشتى، ەسەبى بۇگىنگى قازاقستان شەگىن يكەمگە كەلتىرۋ جورىعى – ۇلانعايىر ءىستىڭ باستاۋى عانا. بۇدان ءارى ەدىلدەن ءوتىپ، باتىس قىپشاقتى قوسىپ الۋ ماقساتى تۇرعان. الايدا، ورتا جولدا، وزىنە سەنىمدى، قيساپسىز، ءبىر ميلليوندىق اسكەرىنىڭ بۋىمەن ەسىرگەن پارىقسىز حورەزمشاح كەلىپ ارالاستى. جانە كەيىنگى زامان تاريحشىلارىنىڭ ءوزى اتاپ كورسەتكەندەي، بۇگىنگى تۇرىپتى، سوناۋ ەرتە دۇنيە، ورتاعاسىرلىق ساياسات پەن ديپلوماتيانىڭ وزىنە سىيىمسىز زورلىق پەن قياناتقا جول بەردى. ال شىڭعىس حاننىڭ تۋ سىرتىندا، قيراسا دا قاۋقارى قايتپاعان، ءالى دە قاتەرلى شۇرجەن يمپەرياسى تۇر. ەندى ءداشتى-قىپشاق مۇراتى بەلگىسىز ۋاقىتقا كەرى شەگەرىلدى.
مەنىڭ زارەدەي كىنام جوق، بار پالەنى باستاعان قاستاس دۇشپاننىڭ ءوزى، ەندى ءتاڭىرى قۋات بەرسە، ۇلى جورىققا اتتانامىن دەپ، موينىنا كىسەسىن سالعان شىڭعىس حان شاماسى ءبىر ءجۇز ەلۋ مىڭ اسكەرمەن باتىسقا قاراي ۇدەرە اتاندى. 1219 جىلدىڭ ەرتە كوكتەمى ەكەن. ەكە ۇلىستىڭ بار قۋاتى جيناقتالعان تەمىر تۇمەندەر ءۇش لەك بولىپ، ءبىرى – التايدىڭ قارلى مۇزىنان اسىپ، ەكىنشىسى – اپتاپ پەن شولدەن سوڭ جوڭعار قاقپاسىنان ءوتىپ، ءۇشىنشىسى – قامال بۇزار وزگەشە جاراق سۇيرەتىپ، قىسىلتاڭ تالقى اسۋى ارقىلى، شاماسى مامىر ايىنىڭ سوڭىنا قاراي ەرتىس پەن ەمىل بويى، ىلەنىڭ ورتا اعىسىنا جەتەدى. جاز ايلارى ەڭ سوڭعى دايىندىق، ات سەمىرتكەن، اسكەر دامىلداعان، قارۋ شىڭداعان قاتەرلى تىنىس ۇستىندە ءوتىپتى. كۇز تۇسە سالقار شەرۋ باستالادى. قالىڭ قولدىڭ العى لەگى جەلتوقسان ايىنىڭ ورتا شەنىندە، ەجەلگى قىپشاق شاھارى، بۇدان ون جىل بۇرىن حورەزم باسىپ العان وتىرار – ەندى الىپ يمپەريا عۇزىرىنداعى شەكارالىق قامالعا كەلىپ جەتەدى. تەزىنەن بەرىك قورشاۋ. اسكەردىڭ شاعىن ءبىر بولەگى عانا. ارادا اپتا وتپەي، شىڭعىس حاننىڭ ءوزى باستاعان نەگىزگى كۇشتەر ەگىز داريا القابىنا بويلاي ەنىپ، بۇحارا، سامارقاند قالالارىنا قاراي بەت تۇزەپتى. ال جوشى حانزادا، شاماسى ەكى تۇمەن جاساقپەن سەيحۇن – سىر-داريانىڭ ەڭىسىنە قاراي اتتاندى. ايتارلىقتاي قارسىلىقسىز جەڭىل جىلجىپ، بۇرناعى قاراحان ۇلىسىنىڭ ايگىلى قالالارى: سىعناق، جەند، ۇزگەند، بارشىنكەنت، اشناس، جانكەنت شاھارلارىن، ەجەلگى تۇرىك قونىسى، ۇلكەندى-كىشىلى تاعى قانشاما ەلدى مەكەن – ارال تەڭىزىنە قۇلاعان بۇتكىل سەيحۇن-سىر بويىن حورەزم-پارسى وكىمىنەن بوستان قىلىپتى. 1220 – مامىرعا دەيىن، اينالاسى ءتورت اي ىشىندە. داريانىڭ ۇزىنا بويى، تاقاۋ توڭىرەگىن تۇگەل العان جوشى وسىنشاما ۋاقىتتا ارتىق شىعىن، ورىنسىز قانتوگىسكە جول قالدىرماعان. الالىق جوققا جاقىن، ءتۇپ-تامىرى ورتاق اعايىن جۇرت قايتا تابىسقانداي. جوشى بارلىق قالا، كەنت، ەلدى مەكەن اتاۋلىعا جەرگىلىكتى اكىمدەرىن بەكىتىپ، اسكەرىنە تىنىم بەردى دەيدى.
تاريحي ناقتى مۇرالاردان كورىنەتىندەي، جوشى حانزادا حورەزمنىڭ ۇيىقتى ورتالىعى ماۋرەنناحرداعى ۇلكەن مايدانعا ارالاسپايدى. سامارقاند، بۇحارا جانە باسقا دا ەلەۋلى قالالار شىڭعىس حاننىڭ قولىنا ءوتىپ جاتىر. ارينە، قاعان اكەمەن اراداعى بايلانىس توقتالماعان.
بار تاپسىرىس ورنىنا كەلگەن سوڭ جوشى قىزىلقۇمدا ايال قىلدى دەيتىن دەرەك بار. سودان ۇرگەنىش سوعىسى – جىل اياعى جەلتوقسانعا دەيىن سارى-ارقاعا قايتا كوتەرىلدى دەپ شامالار ەدىك. جيىرما مىڭ اسكەر ۇزاق جاز، سارى كۇز – التى-جەتى اي بويى قىزىلقۇمعا سىيماس ەدى. شىن مانىسىندە، كەيىنگى قازاقتىڭ تۇپكىلىكتى قونىسى جوشى مەن ءسۇبىتايدىڭ 1218 جىلعى جازعى جورىعىندا تولىق يگەرىلگەن. ەندى ەتەنە مەكەن ەسەپتى. ۇلكەن ۇل، تاق مۇراگەرى جوشىنىڭ مەنشىكتى يەلىگى، كەيىنگى التىن وردانىڭ سول قاناتى، ودان سوڭعى قازاق ورداسىنىڭ ۇيىقتى ورتالىعى. ياعني، ءبىزدىڭ قازاق جەرى، بۇرناعى 1218 جىلدى ءۇستىرت ساناساق، وسى 1220 جىلى شىڭعىس حان يمپەرياسى – ەكە ۇلىس قۇرامىنا ءبىرجولا قوسىلدى.
ال حورەزم پاتشالىعىنىڭ بايتاعى ۇرگەنىشتى قامالاۋ – حيجرانىڭ 618 ساناتى، زۇلقادا – 1221 جىل، يانۆار ايىندا باستالىپتى. جوشى ءورىسى تاقاۋ، بۇرىن جەتكەن شاعاتاي مەن وكەتايعا ءسال-ءپال كەيىنىرەك كەلىپ قوسىلعان ەكەن. وسى ورايدا ايتا كەتەر ءبىر جاعدايات – جولايعى اۋىلدىق مەكەن، شاعىن كەنتتەردىڭ بارلىعىندا قاندى قازاعا، توناۋ مەن زورلىق-زومبىلىققا جول بەرمەگەن. ەندى اعايىندى ۇشەۋ ايدىك شاھاردى قورشالاۋ جۇمىستارىنا، ۇتىمدى شابۋىلعا دايىندالادى. قامال تۇبىندە جيىنى الۋ مىڭ الامان توپتالعان ەكەن. البەتتە، تىكەلەي ۇرىستان بۇرىن – بەيبىت كەلىسىم ءجونى. الايدا، تولىق ءجۇز مىڭ اسكەرى بار، ولارعا كەمى جيىرما-وتىز مىڭ جاساقشى قوسىلعان، نەشە قابات قورعاندى ۇرگەنىش ەشقانداي جونگە كەلمەيدى. وزىنە ەنشىلى حورەزم ايماعىنىڭ باس قالاسى، حالقى مول، بازارى دۋلى، سارايلارى ءساندى، ەرتەگىلىك شاھاردى قادارىنشا ءبۇتىن، قيراماعان جاعدايدا، ادامىن دا ارتىق شىعىنعا ۇشىراتپاي قولعا تۇسىرۋگە تىرىسقان جوشىنىڭ بار ارەكەتى جوققا سايىپتى. قارسىلىقسىز بەرىلگەن قالا اتاۋلى ەشقانداي قياناتقا ۇشىرامايتىن ءراسىم بار، مەنىڭ يەلىگىمە بولىنگەن جۇرتتى ءوز قورعاۋىما الام دەپ، شاھار باسشىلارىنا الدەنەشە مارتە ەلشى جىبەرسە دە، ماملەگە كوندىرە الماپتى. ايتسە دە، ءۇمىت ۇزبەي، ەكپىندى شابۋىلعا كەڭىنەن جول بەرمەي وتىرعانى اڭدالادى. وسى ورايدا جوشى مەن داۋلەتتى، ايدىك، ەڭ باستىسى – جاۋلاس جۇرتتىڭ استانا بايتاعىن تەزىرەك الۋعا تىرىسقان تەتەلەس ءىنى شاعاتايمەن ارادا الاۋىزدىق تۋىنداعانى، بۇل حابار قۇلاعىنا شالىنعان شىڭعىس حاننىڭ ۇلكەن ۇل جوشىنى باس قولباسىلىق مارتەبەسىنەن ايىرىپ، نەگىزگى مىندەتتى ءۇشىنشى ۇل وكەتايعا تاپسىرعانى بەلگىلى. ەندى ەڭ سوڭعى ساتتە يلىككەن جۇرتتىڭ وزىنە ەشقانداي راقىم جوق ەدى. ءۇش اي قورعانعان ۇرگەنىش اينالاسى ءبىر اپتادا قۇلايدى، اسكەرى عانا ەمەس، قاراشى جۇرتى دا جاپپاي قىرعىنعا ۇشىرادى، بۇدان دا زورى – جەيحۇن داريانىڭ ارناسىن بۇرعان الىپ بوگەن بۇزىلىپ، بايتاق شاھار توپان سۋ استىندا قالادى. ەندىگى ەل يەسى ءۇشىن ۇلكەن وكىنىش، ورنى تولماس شىعىن. قايتكەندە، كەيىنىرەك قادارىنشا قايتا تۇرعىزىلعان ۇرگەنىشپەن قاتار، ەجەلگى حورەزم پاتشالىعىنىڭ ۇيىقتى، تۇتاس ءبىر ايماعى جوشى ۇلىسىنىڭ قۇرامىنا قوسىلعان ەدى. التىن وردانىڭ ىرىستى، بايلىعى شالقىعان تىرەك ايماقتارىنىڭ ءبىرى جانە بىرەگەيى.
ماۋرەنناحر، حورەزم تارابىنداعى نەگىزگى ماقساتىنا جەتكەن جوشى ۇرگەنىشتەگى كولەڭكەلى كۇندەردەن سوڭ قاعان اكەنىڭ الدىنان ءوتىپ، رۇقسات، ريزاشىلىق جونىمەن سارى-ارقاعا ءبىرجولا ورنىعادى. باس ورداسىن ۇلاتاۋعا تىگىپتى. جانە بۇتكىل ءداشتى-قىپشاق ولكەسىن بولاشاق ۇرپاعىنىڭ قۇتتى مەكەنى رەتىندە قابىلدايدى. وسى ورايدا ايتقان ايگىلى لەپەسى بار. اۋاسى حوش، سۋى تۇنىق، جەرى جايساڭ ءداشتى-قىپشاققا جەتەر قونىس –الەمدە جوق، دەگەن.
حورەزم يمپەرياسىنىڭ عۇزىرىنداعى ماۋرەنناحر ءبىرجولا تىنشىپ، يران مەن اۋعانستان، حوراسان مەن توقارستان جۋاسىپ، كۇنى كەشەگى الىپ يمپەريا ۇلى حورەزم جوققا اينالعان سوڭ، بار مۇراتى ورنىنا كەلگەن جيحانگەر شىڭعىس حان اتا جۇرت تاتار دالاسىنا بەت بۇرادى. 1222 جىل، جەلتوقساننىڭ اقىرى. سامارقاند تۇبىنەن. بار اسكەرى، وردا، ۇجىمىمەن. جايىلا جىلجىعان بايسال ءجۇرىس. 1223 – قوي جىلى، قىستىڭ سوڭى، كوكتەمدە شىرشىق، كەلەس بويىندا. جازدا – جەتىسۋ، كۇزدە الا-كول، ەمىل. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، كەيىنگى قازاق جەرى. 1224 جىلى كوكتەمدە شىعىسقا قاراي ءبىرجولا بەت بۇرىپتى. ال جوشى ءوز ورداسى، بار جاساعىمەن جاڭا جۇرتى شىعىس داشتىدە قالا بەرگەن.
ايتقانىمىزداي، باس ورداسى ۇلىتاۋدا. تەك شىعىس ءداشتى مەن حورەزم ءۋالاياتى عانا ەمەس، وزىنە وكىلەت بەرىلگەن ماۋرەنناحر، جەتىسۋ – بۇتكىل باتىس ايماقتىڭ اعاسى. ۇزىن ارقانداعى دەربەس ءامىرشى ەسەپتى. ەندىگى باعدار – ەدىلدىڭ ارعى بەتى. الداعى مۇرات. بىراق ازىرشە قۇدىرەتتى قاعاننىڭ ارنايى جارلىعى جوق. بىراق دايىندىق شارالارى توقتالماسا كەرەك. كۇش جيناپ جاتىر. سونىڭ ءبىر كورىنىسى – 1226 جىلعى تاڭعۇت جورىعىنا اسكەر قوسپايدى. ارينە، ۇلى قاعاننىڭ رۇقساتى بويىنشا.
اقىرى، ءداشتى-قىپشاق ءامىرى، بولاشاق التىن وردانىڭ نەگىزىن دايەكتەگەن جوشى 1227 جىلى قىس سوڭىندا كولدەنەڭ قازاعا ۇشىراپتى. توتەنشە سىرقاتتان ەمەس. ىلگەرىندى-كەيىندى شىققان ارقيلى الىپقاشپا اڭگىمەلەردىڭ دە ەشقانداي تاريحي تياناعى جوق. دالاداعى اڭشىلىق كەزىندە، قايىرا شاپقان قۇلان (انىعى – تارپاڭ) ايعىرى تاپاپ ولتىرگەنى قازاقتىڭ تاريحي اڭىزدارىندا ايعاقتالعان. بۇل دەرەكتى نەگىزدەي تۇسەتىن جازبا كۋالىك تە بار – وتەمىش قاجى – «شىڭعىس-ناما». كەت-بۇقا كۇيشى جوشىنىڭ قايعىلى قازاسىن شىڭعىس حانعا ەستىرتىپتى دەيتىن «اقساق قۇلان – جوشى حان» كۇيى، اسەرلى اڭىز، تولعامالى جىرىمەن قوسا كۇنى بۇگىندە ءدۇيىم قازاققا ماعلۇم. جوشى حاننىڭ باسىندا، اۋىر قازادان سوڭ از با، كوپ پە ۋاقىت وتكەندە، بالكىم، ءبىرشاما كەيىن، بەركە حان تۇسىندا جاڭارتىلعان، زامانىنان وزعان ەڭسەلى، ساۋلەتتى كۇمبەز تۇرعىزىلادى. قازاق جەرىندەگى، وتكەن داڭقتى تاريحىمىزدىڭ ايعايىنداي قاستەرلى ەسكەرتكىش سارى-ارقانىڭ ءتورى، ۇلىتاۋدا، كەڭگىر وزەنىنىڭ بويىندا تۇر.
ءبىز 2011–2015 جىلدار مۇعدارىندا جازعان ءتورت تومدىق شىڭعىس حان ەپوپەياسىندا كەيىنگى ۇرپاق ايرىقشا ۇلىقتاعان جوشى حاننىڭ دا بار بولمىسىن ءبىرشاما باجايلاپ جازعان ەدىك. ەندى جاڭا كىتاپ – التىن وردا تاريحىنىڭ تۇتاستىعى ءۇشىن قىسقاشا قايتالاپ ەسكە سالۋعا تۋرا كەلدى.
باتىس داشتىگە بارلاۋ
جوشىنىڭ 1218 جىلعى، شىعىس ءداشتى جورىعى مەركىت سوعىسىنان كەيىن بەيبىت اياقتالۋعا ءتيىس ەدى. ويلاماعان جەردە، امالسىز جاعدايدا حورەزم اسكەرىمەن قاقتىعىس تۋىندادى. كەيىنگى تاريحتا ايتىلاتىنداي، تەپە-تەڭ مايدان ەمەس. يبن ءال-ءاسيردىڭ ناقتى جازۋىنشا، ويسىراعان شىعىنعا ۇشىراعان الا-اد-دين مۇحامەد كەلەسى تاڭداعى ىقتيمال جانە الاپات ۇرىستان بوي تارتىپ، ءتۇن جامىلىپ، جىلىستاپ قاشادى. ياعني، ءسوزسىز جەڭىلىس. ول دا ەندىگى قاجەتسىز شايقاستى قالاماعان، بىراق العاشقى كۇنگى جەڭىسكە سەنىمدى جوشى دا ات باسىن ءوز ەلىنە قاراي بۇرادى. بۇل كەزدە بەس ءجۇز تۇيەلىك بەيبىت كەرۋەنى تونالىپ، ءتورت ءجۇز ەلۋ قوسشى عانا ەمەس، ەكى مارتە ەلشىلىگى دە قازاعا ۇشىراعان شىڭعىس حان قۇدىرەتى كۇشتى، انت بۇزعان حورەزم پاتشالىعىنا قارسى سوعىس قامىنا كىرىسكەن. شاماسى، ارادا ەكى اي وتكەندە ۇلى قاعاننىڭ الدىنا جەتكەن جوشى مەن ءسۇبىتاي، جانە ولارعا تەتەلەس جيىرما مىڭباسى باحادۇر، نوياندار ىرعىزداعى ۇرىستىڭ ءمان-جايىن تاپتىشتەپ ايتپاق. البەتتە، ونسىز دا وزىنە، حالقى مەن اسكەرىنە سەنىمدى شىڭعىس حان وقىس جەڭىلەيدى. الداعى زور مايدان، ءسوز جوق، اۋىر، بىراق ۇتىمى انىق.
1219 جىلدىڭ كوكتەمى، ەرتىس پەن ەمىل، ىلەنىڭ ورتا اعىسىنا جەتكەن قالىڭ قول جاز بويى تىنىعىپ، كۇزگە قاراي سالقار شەرۋگە تۇسەدى. جەلتوقسان ايىنىڭ باس كەزىندە حورەزم يمپەرياسىنىڭ شەتكى شاھارى وتىراردىڭ تۇبىنە كەلىپ شوعىرلاندى دەدىك. سايىپقىران قولباسى، داناگوي كوسەم شىڭعىس حان الدىنالا شامالاسا كەرەك، حورەزمشاح الا-اد-دين مۇحامەد شەشۋى شايقاس، ۇلكەن ۇرىسقا داۋالامايدى. بار اسكەرىنەن ايرىلىپ، بىردەن-اق جەر بولارىن بايىپتاعان. جاڭا ستراتەگيا بويىنشا، بەرىك قامالدى ايدىك شاھارلار ارقايسى جەكە-جەكە قورعانۋى شارت. ءماجۋسي كوشپەندىلەردىڭ ءتىسى باتپاۋعا ءتيىس. بىراق بۇل – ەسكىرگەن ماعلۇمات ەدى. شۇرجەن مايدانىنان سوڭ شىڭعىس حان اسكەرى قامال بۇزۋدىڭ جاڭا تاسىلدەرىنە جەتىككەن بولاتىن. بۇرنادا جازعانىمىزداي، ىلكىدە ايتقانىمىزداي، ەندى قانداي دا بەرىك بەكىنىس بوگەت ەمەس.
ۇلى قاعان وتىرار تۇبىندە شاعاتاي مەن وكەتايدى قالدىرىپ، جوشىنى سەيحۇن – سىر-داريانىڭ ەڭىسىنە باعىتتاپ، ءوزى ورتالىق تۇمەندەرمەن قوس-وزەن القابىنا بويلاپ ەنەدى. اۋەلى، ۇلكەندى-كىشىلى كەنتتەردى ايتپاعاندا، اسكەرى مول، قامالى قاپىسىز بۇحارا قۇلادى. كەلەسى كەزەكتە – ۇلى حورەزمنىڭ جاڭا استاناسى سامارقاند تۇرعان. ءجۇز ون مىڭ ساربازى بار مىزعىماس بەكىنىس. بىراق كورەگەن قاعاننىڭ بار ەسەبى ءتۇزۋ. ەكىنشى كۇنى تاڭدا، ءالى قورشالاۋ باستالماي تۇرعان كەزدە ءبىر تۇمەن اسكەرمەن ءسۇبىتاي-باحادۇردى اتتاندىرادى. كەلەسى، الدە ارعى كۇنى تاعى دا ءبىر تۇمەن جاساقپەن جەبە-نوياندى جورىق جولىنا باعىتتايدى. ماقسات – ەكە ۇلىس قارۋلى كۇشتەرى ەل شەتىنە جەتكەن كەزدە بەتپە-بەت ۇرىسقا شىداماي، استانا سامارقاندتان بەزىپ شىققان الا-اد-دين مۇحامەدتى قولعا ءتۇسىرۋ بولاتىن. بۇل كەزدە حورەزمشاح جەيحۇن دارياسىنىڭ ارعى قاباعى، مەرۆ پەن بالح ارالىعىنداعى شاعىن ءبىر كەنتتە اڭىس اڭداپ وتىرعان. سوڭىنان قۋعىن تۇسكەنىن بىلگەن سوڭ، ارى قاراي قاشادى. ۇلكەن پاتشالىعىنىڭ ىشكى وڭىرىنە. بۇدان سوڭ ودان ءارى، تاعى ءبىر قيىرعا. ءسۇبىتاي-باحادۇر مەن جەبە-نويان كەيدە باس قوسىپ، كوبىنە ارقايسى وزىنشە، حورەزمشاح ءجۇرىپ ءوتىپتى، بارا جاتىر، نەمەسە تىعىلىپ وتىر دەپ شامالانعان قانشاما ولكە – حوراسان، پارسى-عيراق، مازەنداران، تۇستىك ءازىربايجان جانە ىرگەلەس تاعى سونشاما ءوڭىردى جاپپاي ءسۇزىپ شىعادى. جاي عانا ءجۇرىس ەمەس، تىنىمسىز مايدان جانە اتالمىش ولكەلەردىڭ ءسوزسىز باعىنىشى. جاڭادان اسكەر جيناۋعا مۇمكىندىگى جوق، قايدا بارسا بەرەكە تاپپاعان، پاتشالىعىنان عانا ەمەس، شىبىن جانىنان دا تۇڭىلگەن حورەزمشاح تىرىدەي قولعا تۇسپەيدى، اقىرى حازار تەڭىزىنىڭ تۇستىك بەتى، ابەسكۇن جاعالاۋىندا الدەبىر يەسىز ارالدا قۇسا مەن قورلىقتان ولگەنى بەلگىلى. ازىرشە، ولمەسە دە ەسەپتەن تىس.
ەندى شىڭعىس حان جەبە-نويان باستاپ، ءسۇبىتاي-باحادۇر قوستاعان ەكى تۇمەندى قاپقاز اسىپ، باتىس داشتىگە وتۋگە بۇيىرادى. ادامزات سوعىستارى تاريحىندا تەڭدەسى جوق ۇلى جورىق ءوزىنىڭ نەگىزگى باعدارىنا ءتۇسىپتى. جولاي ارمەنيا مەن گرۋزيانى بار قۋاتىنان ايىرىپ، بۇدان سوڭ شيرۆان شاتقالى ارقىلى تەرىستىك قاپقازعا وتەدى. جولاي تار قاپشاعايدا بەكىنگەن الان اسكەرىن تالقاندايدى، اۋەلدە بۇلارعا قوسىلا سوعىسقان قىپشاق جاساعىمەن تۇسىنىستىك تابادى. بۇدان سوڭ كەڭ دۇنيە – تەرىستىك جازىققا شىعىپتى. 1222 – تاۋىق جىلى، مامىر ايىندا.
وسى ورايدا، مۇسىلماندىعى كۇشتى، «ءدىنسىز جابايىلاردى» جەك كورەتىن يبن ءال-ءاسيردىڭ تاتارلار كۇنى كەشە عانا، سەندەر مەن ءبىز – اعايىنداس ءبىر جۇرتپىز، ءوزارا جاعالاساتىن ءجونىمىز جوق دەپ، الانداردان ءبولىپ جىبەرگەن قىپشاقتى سوڭىنان قۋا شىعىپ، تۇگەلدەي قىرعىنعا ۇشىراتتى دەيتىن لەپەسى مۇلدە قيسىنسىز. كوپە-كورنەۋ الدامشىنىڭ قانداي دا سوزىنە بۇدان كەيىنگى جەردە كىم سەنبەك. كەرىسىنشە، وسى اۋەلگى قىپشاقپەن ءبىرجولا وداقتاسقان سياقتى. وسىدان سوڭ جاۋلاسا ءجۇرىپ، جەكەلەگەن باسقا دا توپتارمەن ءتىل تابىسقان رەتتەرى بايقالادى. جالعاس كەزەڭدە جەبە-نويان مەن ءسۇبىتاي-باحادۇر اسكەرىنىڭ قۇرامىندا قىپشاقتاردىڭ كوپ بولعانى تۋرالى ناقتى دەرەكتەر بار. سونداي-اق، ءار تاراپتاعى قىپشاقپەن ءوزارا شايقاس تا ءبىرشاما ورىن العان. ءتۇبى ءبىر تۋىس دەگەنمەن، ازىرگى ەل-جۇرتتارى بولەك. جانە باياعى تۇرىك قاعاناتتارى داۋىرىنەن بەرى ءتىل مەن ءداستۇر، سالتتا ازدى-كوپتى ايىرىم بەلگىلەر پايدا بولعان. قايتكەندە، شىعىس پەن باتىس – ەكى جۇرتتىڭ الالىعى ءبىرشاما. قىپشاق ءۇشىن اۋىر شىعىن، ۇلكەن دۇربەلەڭ. ءبىز بۇدان بۇرىنعى «شىڭعىس حان» تەترالوگياسىنىڭ ءۇشىنشى كىتابىندا بۇرىنعى-سوڭعى بۇتكىل قىپشاق احۋالى، جەبە-نويان مەن ءسۇبىتاي-باحادۇردىڭ باتىس جورىعى تۋرالى باجايلاپ جازعانبىز.
اقىرى، ويران-توپان بولعان قالىڭ قىپشاقتىڭ ءبىر تارابىن بيلەپ وتىرعان كۇتەن حان ىرگەلەس جۇرت، ۇيرەنشىكتى جاۋ، قايتكەندە ارالاس، ءارى قۇداندا ورىس كىنازدىكتەرىنەن كومەك سۇرايدى. كەيىنگى تاريحتان ايگىلى كۇتەن حان.
كوپشىلىگى قىپشاق ناعاشىلى، بۇرناعى اجەلەرى مەن كەيىنگى انالارىن ايتپاعاندا، وزدەرى دە قىپشاق قىزدارىنان الىپ وتىرعان، كوبىنىڭ ءتۇرى ورىس ەمەس، دالا جۇرتىنا بەيىم، ەكى تىلگە بىردەي جەتىك ورىس كىنازدەرى ءتۇپ كوتەرىلە اتتانىپتى. جيىنى ءبىر ءجۇز ءۇش مىڭ قالىڭ قول. ال قىپشاقتار... كۇتەن حاننىڭ شەتكەرى ۇلىسىنان قۇرالعان اسكەر سانى انىق وڭ مىڭعا تولماعان سياقتى. بالكىم، بەس-التى-اق مىڭ. كۇتەن حاننىڭ ءوزى دە، الدە بۇرناعى سوعىستان جارادار، الدە جۇرەگى داۋالاماعان، گاليچ كىنازى، اقجولتاي اتانعان مستيسلاۆ ۋداتنىيدىڭ سارايىندا، كىنياگينيا قىزىنىڭ قاسىندا قالىپتى. ال ازعانا اسكەرىنە ورىس ۆوەۆوداسى سايلانعان ەكەن.
قىسقاسى – ايگىلى قالقا ۇرىسى. 1223 جىل، 31 ماي. زور مايدان، قيساپسىز قىرعىن. كەيىنگى ورىس تاريحشىلارى قالاي بۇرمالاپ، قايتىپ ميپازداسا دا، اقىرعى ناتيجەسى داۋسىز: ورىستىڭ ءجۇز مىڭنان استام اسكەرى جيىن سانى وزدەرىنەن بەس ەسە كەم جات جۇرتتىق جاساقتان قيراپ جەڭىلەدى. جاي عانا جەڭىلىس ەمەس، تۇگەلگە جۋىق قىرعىن تاپقان. زامانىنداعى ورىس جىلنامالارىنىڭ كۋالىگى بويىنشا، قيان دالاعا اتتانعان اسكەردىڭ وننان ءبىرى عانا امان قايتىپتى. كەمى توقسان مىڭى قازاعا ۇشىراعان. ادەتتە، اركىم وزىنە تارتادى، ءتىپتى، ون مىڭ ەمەس، بەس-التى مىڭى عانا باس ساۋعالاۋى مۇمكىن. ۇرىس ۇستىندە، قۋعىن كەزىندە ولگەندەرى ءوز الدىنا. تاتارلار ءتىرى تۇتقىن الماعان. ءتىپتى، قورشاۋعا ءتۇسىپ، اقىر تۇبىندە ءشول مەن اشتىقتان ازىپ-توزىپ، قارسىلىقسىز بەرىلگەن كيەۆ جاساعى – ۇزىن سانى قىرىق مىڭنان استام جاۋىنگەر تۇگەلدەي قىلىشقا شالىنادى. ويتكەنى... ورىستار وسىنىڭ الدىندا عانا، ارالىق ماملەگە جۇرگەن ەلشىلەردى تۇگەل ولتىرگەن ەكەن. دالالىق ۇعىم، شىڭعىس حاننىڭ «جاساق» زاڭى بويىنشا، بەيبىت ەلشى اتاۋلىعا قيانات تەك قانمەن عانا جۋىلۋعا ءتيىس، كەشىرگىسىز قىلمىس.
ال قىپشاقتار... كۇتەن حاننىڭ جاساعى العى شەپتە تۇر ەكەن، تاڭعى، توسىن شابۋىل باستالعاندا اۋىر شىعىنعا ۇشىرايدى، ايتكەنمەن، جۇيرىك اتتارىنىڭ ارقاسىندا كوپشىلىگى امان قۇتىلعان سياقتى. بۇل قىپشاقتار، وزدەرى قاشىپ بارا جاتىپ، ولار دا جان ساقتاۋ امالىنداعى ورىس تەكتىلەرگە شابۋىل جاسادى، جاعالاي ءولتىردى، ات-ابزەلدەرىن ولجالادى، دەپ جازعان سول زامانداعى جىلناماشى مەن كەيىنگى تاريحشىلار. بۇرىن دا اياۋسىز سوققى كورگەن، ەندى ورتاسىنان ويىلعان قىپشاق الاماندارىنىڭ وكشەلەي قۋعىن، جاپپاي ۇركىن كەزىندە تەزىرەك بوي جاسىرۋدان باسقا قامى بولماسا كەرەك. بىراق جىلناماشىنىڭ توسىن دەرەگى – شىندىق. تەك ورىسپەن بىرگە اتتانعان قىپشاق ەمەس، بۇرنادا تاتارعا قوسىلعان قىپشاقتار. ياعني، جەبە-نويان مەن ءسۇبىتاي اسكەرىنىڭ قۇرامىنداعى. بۇلاردىڭ سانى تىم كوپ بولسا كەرەك. ويتكەنى، قاشقىن ورىستى قۋعىنداسىپ شىققاندار ءوز الدىنا، وسى جاپپاي قىرعىن كەزىندە اۋەلگى بەرىك شەپتەرى، قىرات ۇستىندە قورشاۋدا قالعان قىرىق مىڭدىق كيەۆ جاساعىن تۇمشالاپ، كۇزەتىپ وتىرعان تاعى دا قىپشاق الاماندارى ەكەنىن كورەمىز. قيسىنىنا قاراعاندا، الدەنەشە مىڭ. سىعار حان مەن تەشۋ حان (تسىگاركان، تەشيۋكان) باستاعان ەكى توپ. كەيىنگىلەر اڭداماعان توتەنشە جاعدايات.
قالقا ۇرىسىنان سوڭ ەكە موعۇل اسكەرى قاشقان جاۋدى ودان ارمەن قۋدالاپ، ورىس جەرىنە بويلاي ەنىپتى. بۇدان كەيىن الدى، ارتىن جيناقتايدى. اقىرى، باتىس ءداشتىنى تۇگەلگە جۋىق اداقتاعان ۇزاق سۇرگىننەن سوڭ كەرى بۇرىلىپتى. كەلگەن جولى قاپقاز ارقىلى ەمەس، ەدىل بويىن بارلاپ بارىپ. جولاي قۋاتتى بۇلعار ۇلىسىنىڭ قالىڭ اسكەرىن تالقاندايدى. اقىر سوڭى ەدىلدەن اسىپ، جايىقتان ءوتىپ، سارى-ارقا – شىعىس داشتىگە جەتەدى. 1224 جىلى، جازعا سالىم. جەبە-نويان مەن ءسۇبىتاي-باحادۇر، تاق مۇراگەرى، وسى كەزدە، ءتارىزى، ۇلىتاۋدا وردا تىككەن جوشىنىڭ الدىنان ءوتىپتى. بۇدان ءارى ەمىل بويىندا وتىرعان شىڭعىس حاننىڭ دارگەيىنە تاعزىم قىلىپ، بار جاعدايدى باياندايدى.
ەسەبى، ەدىلدىڭ ارعى بەتى، ازىرشە اياق جەتپەگەن قارپات تاۋى مەن دۋناي-داريانىڭ ەتەگىنە دەيىنگى بۇتكىل شىعىس ەۋروپانى كەرنەپ وتىرعان تۋىستاس قىپشاق جۇرتىنىڭ بارلىق جاعدايى ماعلۇم بولدى. ەندى ۇلى قاعان كيىز تۋىرلىقتى كوشپەندى تۇرىك جۇرتىنىڭ قيىر باتىس بولىگىن ەكە ۇلىس قۇرامىنا قوسۋ ماسەلەسىن كۇن تارتىبىنە قويادى. الايدا، بۇل كەزدە شۇرجەن قايتا تىرىلە باستاعان، تاڭعۇت باس كوتەرگەن. ياعني، شىعىس اتىراپتاعى كۇردەلى جاعدايات ەڭ الدىمەن شەشىلۋگە ءتيىس. بىراق باتىس تاراپ تا ۇمىت قالماعان. ازىرشە ۇلكەن ۇل، ەل يەسى جوشى قولدا تۇرعان شىعىس داشتىگە ءبىرجولا ورنىعۋى قاجەت. جانە، كوپ ۇزاماي ارتتان جەتكەن اسكەرمەن قۋاتى تولىققان سوڭ اق جايىقتان ءوتىپ، جايقىن ەدىلگە اياق باسۋعا ءتيىس...
(جالعاسى بار)
