اباي ەسكەرتكىشىنىڭ الدىندا حاكىم اباي دانامىزدىڭ تۋعانىنا 171 جىل تولۋىنا ارنالعان «اباي وقۋلارى» ءوتتى. «ادامزاتتىڭ ابايى» اتانعان كەمەڭگەردىڭ رۋحىن ارداقتاۋعا ارنالعان ءداستۇرلى شارادا اقىننىڭ جۇرەك تەربەتكەن اندەرى شىرقالىپ، كوڭىل سەرگىتكەن جىرلارى وقىلدى. كوركەم سوزبەن كومكەرىلگەن شارانىڭ شىمىلدىعىن الماتى قالاسى تىلدەردى دامىتۋ باسقارماسىنىڭ باسشىسى ماماي احەت قۇتتىقتاۋ ءسوز سويلەپ اشتى.
– ۇلى ابايدىڭ دۇنيەگە كەلگەن كۇنى – حالىقتىق مەرەكە. قازاق حالقىنىڭ ومىرىندە ابايدىڭ ورنى، ارينە، ايرىقشا. مەكتەپ قابىرعاسىندا ابايدىڭ تابيعات ليريكاسىمەن جانە جىل مەزگىلدەرى جايلى جىرلارىمەن تانىسامىز. عاشىقتىق سەزىمى ويانعان بوزبالا شاعىمىزدا تاعى دا دۇنيەگە ابايدىڭ كوزىمەن قاراپ، توعجانعا عاشىق بولعان اباي سىندى ماحاببات ليريكاسى جۇرەگىمىزدى تەربەيدى. كەمەڭگەر جاسىنا كەلىپ، وتكەن ءومىرىمىزدى ويعا العان كەزىمىزدە تاعى دا ابايدىڭ شىعارماشىلىعىنان ءنار الىپ، دانىشپان ابايداي ويلانىپ، تولعانامىز. جىل سايىن الىپ ابايدىڭ ەسكەرتكىشىنىڭ جانىنا جينالىپ، تاۋداي تۇلعاعا جىر ارناۋىمىزدىڭ وزىندىك ءمانى بار. اباي ەسكەرتكىشىنىڭ اۆتورى حاكىمجان ناۋرىزباەۆ كەزىندە وسى ەسكەرتكىشتى بەدەرلەۋ بارىسىندا ونىڭ ءارتۇرلى ەسكيزدەرىن جاساعان ەكەن. الايدا، ولار قالامى قۋاتتى جازۋشى مۇحتار اۋەزوۆتىڭ كوڭىلىنەن شىقپاعان كورىنەدى. سول كەزدەرى حاكىمجان ناۋرىزباەۆ بۇل ىستەن، ءتىپتى، باس تارتقىسى كەلگەن دەسەدى. ءبىر كۇنى حاكىمجان اعامىزعا تاڭ اتا بەرگەن ساتتە تەرەزەنىڭ شىلتەرىنىڭ ار جاعىندا ابايدىڭ بەينەسى وسى بەينەمەن كورىنگەن ەكەن. سودان دەرەۋ وسى ويىن گيپسكە ءتۇسىرىپ، ۇلكەن اقساقالدارمەن بىرگە مۇحاڭا كورسەتكەن كەزدە ول: «مەنىڭ كوكەيىمدەگى اباي، مىنە، وسى» دەگەن ەكەن. اباي ءاربىر قازاقتىڭ جۇرەگىندە، ءاربىر قازاقتىڭ ومىرىندە ماڭگىلىككە تۇراقتاعان. ۇلى ابايدىڭ ەسىمى قازاق ەلىمەن ماڭگى جاساي بەرەدى، – دەدى الماتى قالاسى تىلدەردى دامىتۋ باسقارماسىنىڭ باسشىسى ماماي احەتوۆ.
قازاقستان جازۋشىلار وداعى باسقارماسى توراعاسىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى عالىم جايلىباي ءوز سوزىندە الاتاۋداي ابايدىڭ جىل سايىن بيىكتەي بەرەتىنىن اتاپ ءوتتى.
– اباي اتامىز – قازاق رۋحىنىڭ تەمىرقازىعى، قازاق ادەبيەتىنىڭ، قازاق كوركەم ويىنىڭ تاۋداي تۇلعاسى، ۇلتتىعىمىزدىڭ شولپان جۇلدىزى. ءاربىر قازاقتىڭ جۇرەگىندە، كىرشىكسىز كوڭىلىندە ءوزىنىڭ ابايى بار. ابايسىز ەل تالايسىز ەل بولار ەدى. ابايتانۋدىڭ باسىندا مىرجاقىپ دۋلاتۇلى، ءاليحان بوكەيحانۇلى، احمەت بايتۇرسىنۇلى ءتارىزدى تۇلعالار تۇرعانى تاريحتان ايان. 1913 جىلى احمەت بايتۇرسىنۇلى «قازاق» گازەتىندە: «اباي – قازاقتىڭ باس اقىنى» دەگەن ۇلكەن ماقالا جازعان. 1909 جىلى پەتەربور قالاسىندا 140 ولەڭى مەن 2 پوەماسى كىرگەن ابايدىڭ العاشقى كىتابى شىقتى. مىنە، سودان بەرگى ۋاقىتتا اباي قازاق ۇلتىمەن بىرگە جاساپ كەلە جاتىر. بۇگىنگى تاۋەلسىز قازاقستان ۇرپاقتارى دا، الداعى جارقىن عاسىرلاردا كەلەر جاستار دا ابايمەن بىرگە جاساي بەرەدى. ءاربىر قازاق بالاسى تۋعان كۇنى اياسىندا عانا اقىنعا باس ءيىپ قويماي، ابايمەن كۇندە، ساعات سايىن سىرلاسىپ تۇرسا، بۇل ۇلكەن جاقسىلىقتىڭ بەلگىسى بولار ەدى، – دەدى ول.
الماتىنىڭ اسپانىن اسەم انگە بولەگەن شارا بارىسىندا اقىن ەسكەرتكىشىنە گۇل قويىلدى. ءسوز مارجاندارىنان ولەڭ مونشاقتارىن تىزگەن بەلگىلى اقىندار مەن مەكتەپ وقۋشىلارى ابايعا جازعان ارناۋلارىن وقىدى. قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى، اكتەر بولات ءابدىلمانوۆ ونەرسۇيەر قاۋىمعا «اباي مونولوگىن» وقىپ، جينالعان جۇرتشىلىقتى جاراتىلىستىڭ قۇپياسىنا، تابيعات پەن قوعامنىڭ، ادام مەن زاماننىڭ سىرىنا تەرەڭ بويلاتتى.
داستۇرگە اينالعان ىزگى شاراعا ابايدىڭ شوبەرەسى، اقىلبايدىڭ نەمەرەسى قاسيرا يسرايىلقىزى قاتىسىپ، قازاقتىڭ باس اقىنىنىڭ ۇرپاعى بولعانىنا باقىتتى ەكەندىگىن اتاپ ءوتتى.
– «اباي – قازاقتىڭ بويتۇمارى» دەگەن ەلباسىنىڭ ءسوزى اباي اتامىزدىڭ قازاق تاريحىنىڭ تورىندە تۇرعانىن، قازاقتىڭ قاسيەتتى تۇلعاسى ەكەنىن بىلدىرەدى. مەنىڭ بالالىق شاعىم مەن جاستىق شاعىم جيدەبايدا وتكەن. كەزىندە اكەم يسرايىل جيدەبايدا اباي اتامنىڭ مۇراجايىنىڭ شامشىراعىن جاققان بولاتىن. اباي اتامىزدىڭ رۋحى قازاق حالقىن ارقاشان جەلەپ-جەبەپ ءجۇرسىن! – دەدى كەمەڭگەردىڭ ۇرپاعى قاسيرا يسرايىلقىزى.
حالىقارالىق «اباي» قورىنىڭ ديرەكتورى جۇمابەك اشۋۇلى جاس ۇرپاققا تاعىلىمى مول اقىن مۇرالارىن مەملەكەتتىك يدەولوگياعا اينالدىرۋ قاجەتتىگىن تىلگە تيەك ەتتى.
– اباي – ۇلتىمىزدىڭ رۋحاني ۇستازى. دانىشپان مۇرالارىنىڭ ماعىناسىن تەرەڭ ءتۇسىنىپ وقىساق، ادامگەرشىلىكتىڭ بيىگىنە كوتەرىلەتىن ەدىك. ابايدى وقۋ – ءوزىڭدى-ءوزىڭ ادامگەرشىلىك جولىنا باعىتتاۋ، ءوزىڭدى-ءوزىڭ تاربيەلەۋ. قازىرگى زاماندا كوپ دۇرمەكتىڭ ارتىندا كەتىپ بارا جاتقان تالاي جاستارىمىزدىڭ نەشە ءتۇرلى جات اعىمداردىڭ جەتەگىندە جۇرگەنى اششى اقيقات. بۇل – ابايدى ناسيحاتتاماۋىمىزدىڭ جانە ۇرپاعىمىزدى اباي شىعارمالارىمەن تاربيەلەي الماۋىمىزدىڭ كورىنىسى. جات اعىمنىڭ جەتەگىندە اداسىپ جۇرگەندەر – اقىلعا سالمايتىندار، ابايدى تانىمايتىندار. سوندىقتان، اباي مۇرالارىن وقىپ، اباي ارقىلى ءوزىمىزدى تاربيەلەۋىمىز ءتيىس. اباي مۇرالارىن مەملەكەتتىك يدەولوگياعا اينالدىرۋ قاجەت. ابايدىڭ قازاق حالقىنا قالدىرعان ناقىل سوزدەرىنەن ارتىق مەملەكەتتىك يدەولوگيا جوق. ابايدى تەرەڭ تۇسىنە بىلسەك، ۇلتتىعىمىز بەن بىرلىگىمىز نىعايا تۇسەدى، – دەدى جۇمابەك اشۋۇلى.
ال جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى، دراماتۋرگ احمەتجان اشيروۆ ءوز سوزىندە اباي كۇللى تۇركى حالىقتارىنىڭ ويشىل كەمەڭگەرى ەكەندىگىن العا تارتتى.
– مەن ابايدى وقىپ، جازۋشى بولدىم. قازىر نەمەرەلەرىم مەن شوبەرەلەرىم ابايدى وقىپ، جۇرەكتەرىن نۇرلاندىرىپ، باقىتتى بولىپ ءجۇر. اباي تەك قازاق حالقىنىڭ حاكىمى ەمەس، ول كۇللى تۇركى حالىقتارىنىڭ حاكىمى. ابايدىڭ شىعارمالارى ءاربىر ۇلتتىڭ، ءاربىر حالىقتىڭ يمان نۇرى. اباي شولىركەگەن حالقى ءۇشىن پوەزيادان ءزامزام سۋىن قازىپ بەرگەن ءماشھۇر شايىر. ارقاشان ءنار الىپ ءجۇرۋ ءۇشىن اقىن شىعارمالارىن قولىمنان تاستامايمىن. اللا تاعالا دانىشپان ابايدىڭ جاتقان جەرىن ارقاشان نۇرلاندىرعاي! – دەدى ول.
بالنۇر احمەت،
"الماتى اقشامى"
