الەمدىك وركەنيەت جاڭا عاسىرعا قادام باسا وتىرىپ، كوپتەگەن تىڭ تەحنولوگيالىق جەتىستىكتەرگە جەتكەنىن كورىپ، ونىڭ ءبىرازىنىڭ جەمىستەرىن دە جەپ وتىرمىز. وزگە كورشى ەلدەر سەكىلدى قازاق قوعامى دا ادام سەنبەستەي عاجايىپ وزگەرىستەردى باستان كەشىرىپ وتىر. بيىل قازاق ەلىنىڭ تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزگەنىنە – 25 جىل! ەلباسىنىڭ سارابدال ساياساتى ناتيجەسىندە تاتۋلىق پەن بەرەكە ورنىققان وردالى جۇرتىمىز نارىقتىق قاتىناستارعا بوي ۇيرەتىپ قانا قويماي، ءتۇرلى جاڭا كاسىپتەردى يگەرە باستادى. «بولاشاق» باعدارلاماسى ارقىلى شەتەلدەردە وقىپ، زاماناۋي ماماندىقتاردىڭ قىر-سىرىن مەڭگەرگەن جاستار دا قاۋلاپ ءوسىپ كەلەدى. ەكونوميكامىزدى يندۋستريالاندىرۋ، يننوۆاتسيالىق ساپالى ءونىم شىعارۋ ارقىلى الەمدىك نارىقتىڭ سۇرانىسىن وتەۋگە باعىتتالعان باتىل قادامدار دا كوڭىل قۋانتادى.
دەگەنمەن، الاڭداۋشىلىق تانىتاتىن ماڭىزدى ماسەلەلەر دە بار. شىنىندا دا، شيرەك عاسىر از ۋاقىت ەمەس، وسى مەرزىم اراسىندا ادامنىڭ ماتەريالدىق جاعدايى مەن قوعامدىق مارتەبەسىنە كوبىرەك ءمان بەرىلىپ، ال رۋحاني قۇندىلىقتارعا، ونىڭ ىشىندە ادامدىق، يماندىلىق، ۇرپاق تاربيەسى ماسەلەلەرىنە سالعىرت قاراۋ بەلەڭ الا باستاعانىن بايقاماي قالعاندايمىز.
قازىرگى جاستار اراسىندا ماتەريالدىق يگىلىكتەردى ءبىرىنشى ورىنعا قويۋ ءۇردىسى باسىم. «ۇلكەنگە – قۇرمەت، كىشىگە – ىزەت» دەيتىن اتام قازاقتىڭ قاراپايىم قاعيداسى دا اياقاستى بولىپ جاتادى. ال ارزان جولمەن اقشا تابۋ، تۋعان-تۋىس، اعايىندى مانسۇق ەتۋ، ءداستۇرلى اتا دىنىمىزدەن باس تارتۋ، ءوز-وزىنە قول جۇمساۋ، ءتانىن ساتۋ، تۋعان نارەستەسىن قوقىسقا تاستاۋ سەكىلدى قازاق حالقىنىڭ تاريحىندا بۇرىن-سوڭدى بولماعان جۇگەنسىزدىكتەردى كورگەندە، «ءبىز قاي جەردە قاتەلەستىك؟» دەپ ەرىكسىز باس شايقايتىنىمىز دا راس. دەمەك، قوعامدا زور الاڭداۋشىلىق تۋعىزىپ وتىرعان بۇل دەرتكە شۇعىل تۇردە ەم ىزدەۋ كەرەك نەمەسە ادام ساناسىنداعى كەلەڭسىز جارانى سىلىپ تاستاۋ ءۇشىن وتا جاساۋ قاجەت. ەڭ الدىمەن – ەل اراسىندا جاپپاي رۋحاني تازارۋ ۇدەرىسىنە قوزعاۋ سالۋ ءلازىم. مەنىڭشە، وسى ورايداعى ناتيجە بەرەتىن نەگىزگى شارا – جاستارعا كىتاپ ارقىلى تاربيە بەرۋ. بۇل دا – بۇرىننان كەلە جاتقان ءداستۇرلى، تەكسەرۋدەن وتكەن سەنىمدى ءادىس. قازاقتىڭ بايىرعى باي فولكلورلىق مۇرالارىن، حالقىمىزدىڭ عاجايىپ اۋىز ادەبيەتىنىڭ ءىنجۋ-مارجاندارىن وقىپ وسكەن ۇرپاق ونداي ورەسكەل قىلىقتارعا بارماس تا ەدى. وسى رەتتە مەنىڭ ويىما بىردەن «بابالار ءسوزى» – قازاق فولكلورىنىڭ 100 تومدىق باسىلىمى تۇسەدى.
«بابالار ءسوزى» – قازاق حالقىنىڭ عاسىرلار بويى جيناقتاعان باي قازىناسى، ۇلىق تۇتار مۇراسى. مەملەكەت باسشىسى 2003 جىلى قازاقستان حالقىنا جولداۋىندا حالقىمىزدىڭ اسا باي مادەني مۇراسىن جيناۋ، جۇيەلەۋ، زەرتتەۋ، باستىرۋ جانە جاڭعىرتۋدى ماقسات تۇتاتىن «مادەني مۇرا» مەملەكەتتىك باعدارلاماسىن جاساۋ جونىندە ۇكىمەتكە تاپسىرما بەرگەن بولاتىن. ودان سوڭعى وتكەن ون جىل قازاق مادەنيەتى تاريحىنداعى ماۋەلى دە جەمىستى جىلدار ساناتىندا قالارى انىق.
2014 جىلى پارلامەنت ءماجىلىسىنىڭ جالپى وتىرىسىندا حالىق قالاۋلىسى الدان سمايىل قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ سول تۇستاعى پرەمەر-مينيسترىنە دەپۋتاتتىق ساۋال جولداپ، ۇلتىمىزدىڭ كونە داۋىرلەردەن جەتكەن اسا باي فولكلورى – قازاق مادەنيەتىنىڭ باستاۋ بۇلاعى، الاش جۇرتىنىڭ تەڭدەسى جوق رۋحاني قۇندىلىعى ەكەندىگىنە ۇكىمەت پەن زيالى قاۋىم نازارىن اۋداردى. دەپۋتات پرەزيدەنت ن.نازارباەۆ باستاماسىمەن جۇزەگە اسىرىلعان مەملەكەتتىك «مادەني مۇرا» باعدارلاماسىنىڭ ەڭ اۋقىمدى ءارى بىرەگەي جوباسى – قازاق فولكلورىنىڭ 100 تومدىق «بابالار ءسوزى» توپتاماسىن شىعارۋ جۇمىسى اياقتالعانىن جانە مۇنداي باسىلىم الەم مادەنيەتىنىڭ تاريحىندا العاش رەت ورىن الىپ وتىرعاندىعىنا توقتالدى. «دۇنيە ديدارىندا فولكلورى ءجۇز تومدى قۇرايتىن باسقا ۇلت بار بولسا، بار دا شىعار، بىراق فولكلورىن ءجۇز تومعا جيناپ، باستىرىپ شىعارعان الەمدەگى جالعىز ۇلت – قازاق ەكەنى انىق. بۇل – الەمدىك ءمانى بار وقيعا، ۇلت رەتىندە ماقتانىش ەتەتىن رۋحاني جەتىستىگىمىز. سوندىقتان، ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىنىڭ م.اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتىندا الەمدىك دەڭگەيدەگى فولكلورشىمىز، اكادەميك سەيىت قاسقاباسوۆتىڭ جەتەكشىلىگىمەن باستالىپ، جەرىنە جەتكىزىلگەن، مادەنيەت جانە اقپارات مينيسترلىگىنىڭ قامقورلىعىمەن استاناداعى «فوليانت» باسپاسىندا كوركەم بەزەندىرىلىپ، ساپالى قاعازعا باسىلعان «بابالار ءسوزى» سەرياسىنىڭ اياقتالۋى مەملەكەت ومىرىندەگى ەلەۋلى رۋحاني-مادەني بەلەس رەتىندە قارالۋى كەرەك» دەگەن حالىق قالاۋلىسى:
«اتاپ ايتقاندا، 100 تومدىقتىڭ يۋنەسكو-نىڭ شتاب-پاتەرىندە، ماينداعى فرانكفۋرت قالاسىنداعى كىتاپ كورمەسىندە تۇساۋكەسەرىن وتكىزۋ، الەمدىك تىلدەردەگى سالماقتى جۋرنالداردا عىلىمي ماقالالار جاريالاۋ، وسى وقيعاعا ورايلاستىرىلعان حالىقارالىق عىلىمي كونفەرەنتسيالار ۇيىمداستىرۋ، دۇنيە جۇزىندەگى ەڭ تانىمال كىتاپحانالاردىڭ قورىندا وسى قۇندى باسىلىمنىڭ بولۋىن قامتاماسىز ەتۋ قاجەت» ەكەندىگىن باسا ايتتى.
مىنە، رۋحانياتىمىزدىڭ باعا جەتپەس اسىل قازىناسى – ۇلت مادەنيەتىنىڭ عانا ەمەس، الەمدىك وركەنيەتتىڭ تەڭدەسسىز قۇبىلىسىنا بالانۋعا لايىق «بابالار ءسوزى» ءجۇز تومدىعى جارىققا شىققالى بىرەر جىلدىڭ ءجۇزى بولىپتى. ەلىمىزدىڭ كوپتەگەن وڭىرلەرى مەن وبلىس ورتالىقتارىندا، استانا جانە الماتى قالالارىندا الەمدىك فولكلور مەن مادەنيەت تاريحىندا ماڭىزدى قۇبىلىس رەتىندە باعالانعان وسىناۋ بىرەگەي تۋىندىنىڭ تۇساۋى كەسىلىپ، اقجولتاي باسىلىم الاش جۇرتىمەن قاۋىشقانى ەسىمىزدە. «بابالار ءسوزى» 100 تومدىق سەرياسىنىڭ تۇساۋكەسەر ءراسىمى استانا مەن الماتىداعى ۇلتتىق كىتاپحانادا، شاكارىم اتىنداعى سەمەي جانە قورقىت اتا اتىنداعى قىزىلوردا مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتتەرىندە دە رەسپۋبليكا كولەمىندەگى ءىرى رۋحاني جەتىستىكتەر قاتارىندا تانىلىپ، وقىرمانداردىڭ ەرەكشە قىزىعۋشىلىعىن وياتتى. 2014 جىلى قاراشادا الماتىدا مادەنيەت جانە سپورت مينيسترلىگى مەن ۇلتتىق كىتاپ پالاتاسىنىڭ قولداۋىمەن ورتالىق ازيا ەلدەرى فەستيۆالى مەن ءىىى حالىقارالىق كىتاپ فورۋمى اياسىندا «بابالار ءسوزى» 100 تومدىق فولكلور توپتاماسىنىڭ دا تۇساۋى كەسىلدى.
سول جىلدىڭ سوڭىندا ماينداعى فرانكفۋرتتا وتكەن الەمدىك كىتاپ جارمەڭكەسىندە قازاق فولكلورىنىڭ 2000 جىلدىق مۇراسىن قامتيتىن «بابالار ءسوزى» جۇزتومدىق باسىلىمى الەم جۇرتشىلىعىنا تانىستىرىلدى.
وسى ورايدا «بابالار ءسوزى» 100 تومدىعىن ءاردايىم قولداپ، سەريانىڭ توقتاۋسىز جاريالانۋىنا ىقپال ەتكەن مەملەكەتتىك «مادەني مۇرا» باعدارلاماسى جانىنان قۇرىلعان قوعامدىق كەڭەستىڭ توراعاسى يمانعالي تاسماعامبەتوۆ، وسى ۇجىمعا جەتەكشىلىك جاساعان ماۋلەن اشىمباەۆ پەن باعلان مايلىباەۆ جانە سول ۋاقىتتا قر اقپارات ءمينيسترى قىزمەتىندە بولعان ساۋىتبەك ابدراحمانوۆ سياقتى ازاماتتارعا ۇلكەن العىس ايتۋىمىز كەرەك دەپ سانايمىن. سونىمەن بىرگە، 2003 جىلى ەلباسىنىڭ «مادەني مۇراعا» بايلانىستى يدەياسىن ۇلتتىق فولكلورىمىزدىڭ شىنايى جاناشىرى رەتىندە ءىس جۇزىندە قولداعان جانە وسىناۋ الىپ عىلىمي جوبانى جۇزەگە اسىرۋ جۇمىستارىنا تىكەلەي جەتەكشىلىك جاساعان اكادەميك سەيىت قاسقاباسوۆ پەن مەملەكەتتىك باعدارلامانىڭ سوڭعى كەزەڭىنە بەلسەندى قاتىسىپ، ءسويتىپ 2013 جىلى مەرزىمىنەن 1 جىل بۇرىن 100 تومدىقتىڭ سوڭعى نۇكتەسىن قويۋعا بار كۇش-جىگەرىن جۇمساعان م.اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى ءۋاليحان قاليجانوۆتىڭ ەسىمدەرىن ەرەكشە اتار ەدىم. بۇل رەتتە وسى الىپ رۋحاني جوبانى جۇزەگە اسىرۋعا باستان-اياق قاتىسىپ، 100 تومدىق باسىلىمنىڭ جاۋاپتى رەداكتورى ءارى عىلىمي توپتىڭ جەتەكشىسى بولعان ب.ازىباەۆا، س.قوسانوۆ، ت.البەكوۆ سىندى عالىمداردىڭ جانكەشتى ەڭبەكتەرىن لايىقتى باعالاعان ءجون.
سونىمەن، «بابالار ءسوزى» 100 تومدىق باسىلىمى 3000 دانامەن استاناداعى «فوليانت» باسپاسىنان شىعىپ، ەلىمىزدىڭ جۇزدەگەن مادەني وشاقتارىنا، مىڭداعان مەكتەپتەرى مەن كىتاپحانالارىنا تاراتىلىپ، قازاقستاندىق وقىرمانداردىڭ كوز قۋانىشىنا، رۋحاني سۋسىنىنا اينالىپ ۇلگەردى. اسىلىندا، مۇنداي كولەمدى فولكلور توپتاماسى بۇرىن-سوڭدى ەشبىر ەلدە تىركەلگەن ەمەس. مىسال ءۇشىن، 100 تومدىق سەرياعا ەنگەن باتىرلار جىرىنىڭ ءوزى – 20 تومعا ارقاۋ بولسا، تاريحي ەپوستار – 13 توم، ءدىني داستاندار – 7 توم، حيكايالىق داستاندار – 13 توم، عاشىقتىق داستاندار – 8 توم، ەرتەگىلەر – 5 توم، اڭىز-ءاپسانالار – 10 توم، ماقال-ماتەلدەر – 5 توم، بولىپ شىقتى. وزگە دە شاعىن فولكلورلىق جانر ۇلگىلەرى 10 تومعا جيناقتالعان ەكەن. جيناقتىڭ تاعى 10 تومى قىتايداعى قازاق قانداستارىمىزدىڭ حالىق ادەبيەتى مۇرالارىن قامتۋىمەن قۇندى.
ءجۇز تومدىق – تاۋەلسىزدىكتىڭ ارقاسىندا عانا شىعىپ وتىرعان اسا باعالى باسىلىم. راسىندا، مۇنداي ۇلتتىق ءسوز ونەرى تاريحىنداعى تولاعاي ەڭبەكتىڭ كەڭەستىك كەزەڭدە تولىق جاريالانۋى مۇمكىن ەمەس ەدى. بۇرىندارى بار-جوعى 16 تومعا زورعا جەتىپ جىعىلعان ۇلانعايىر ۇلت مۇراسىنىڭ وسىنشا كولەمدە جيناقتالىپ، جۇيەلەنىپ، عىلىمي تۇسىنىكتەرىمەن جاريالانۋى – قازاق ادەبيەتى تاريحىنداعى زور ءمانى بار وقيعا. شىنىندا، الەم تاريحىندا 100 تومدىق فولكلور مۇراسىن ءبىرتۇتاس سەريا اياسىندا باستىرىپ شىعارعان ۇلتتى ەستىگەن ەمەسپىز. ول ءۇشىن سونشالىق كولەمدەگى باي حالىق اۋىز ادەبيەتى تۋىندىلارى بولۋى شارت جانە ولاردى مۇراعات قورلارىنان تىرنەكتەپ ىزدەپ تاۋىپ، ماتىندەردى قازىرگى حارىپكە كوشىرۋ، عىلىمي باسىلىمعا ازىرلەۋ جۇمىستارىنىڭ بەينەتى دە وڭاي شارۋا ەمەس. كىتاپحانا مەن مۇراعات سورەلەرىنىڭ شاڭىن جۇتىپ، جىلدار بويى تىنىمسىز ىزدەنىسپەن ەڭبەك ەتۋگە كەز كەلگەن عالىمنىڭ شىداس بەرمەسى دە شىندىق. بۇل رەتتەن كەلگەندە، م.اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتى عالىمدارىنىڭ سوڭعى 10 جىل كولەمىندە قازاق عىلىمى مەن مادەنيەتىنە سىڭىرگەن ەڭبەكتەرى مەن جەتكەن جەتىستىكتەرى ايرىقشا اتاپ وتۋگە تۇرارلىق دەپ سانايمىن.
ءسويتىپ، قازاق حالقىنىڭ ماڭگىلىك مۇراسىن جيناقتاعان «بابالار ءسوزىنىڭ» 100 تومدىق باسىلىمى ءبىرتۇتاس سەريامەن جارىق كورىپ، جۇرتشىلىققا جول تارتتى. ەندىگى مىندەت – مۇنداي ۇلت جاۋھارىن كوزدىڭ قاراشىعىنداي ساقتاپ قانا قويماي، قالىڭ جۇرتشىلىققا، ونىڭ ىشىندە وسكەلەڭ ۇرپاققا كەڭىنەن ناسيحاتتاپ، ۇلتىمىزدىڭ مەرەيلى مارتەبەسىن ارتتىرۋ. بۇل باسىلىمنىڭ بارشا جۇرتشىلىق، سونىڭ ىشىندە، قازاق فولكلورىن زەرتتەۋشىلەر ءۇشىن دە اسا باي حالىقتىق مۇرامەن تانىسۋ، ونى زەرتتەۋ ءۇشىن جاڭا مۇمكىندىكتەر اشارىنا ەشبىر ءشۇبا جوق. راسىندا دا، وسىنداي ءبۇتىن دۇنيەدە بالاماسى جوق باي مۇرامىزدى الەم الدىندا ماقتانۋعا تۇرارلىق رۋحاني قۇندىلىق دەڭگەيىندە قاراستىرار مەزگىل جەتتى.
كەشەگى الاش ارىستارى ارمانداپ، بۇكىل قازاق وقىعاندارى سارىلا كۇتكەن قازاق تاريحى مەن مادەنيەتىنىڭ وتكەن 2000 جىلدىعىنىڭ كوركەم بەينەسى بولىپ تابىلاتىن «بابالار ءسوزى» – ءجۇز تومدىق توپتاماسىن قازاق رۋحانياتىنىڭ زور تابىسى، ايتۋلى قۇبىلىس رەتىندە باعالاۋ كەرەك. سول سەبەپتى، قر پرەزيدەنتىنىڭ باستاماسىمەن جۇزەگە اسىرىلعان مەملەكەتتىك «مادەني مۇرا» باعدارلاماسى اياسىندا جارىق كورگەن وسى 100 تومدىق قازاق فولكلورى سەرياسىن باسپاعا ازىرلەۋگە بەلسەنە اتسالىسقان س.ا.قاسقاباسوۆ، ۋ.ق.قاليجانوۆ، ب.ۋ.ازىباەۆا، ت.ك.الىبەكوۆ، س.ق.قوسانوۆ سىندى ءبىر توپ عالىمداردىڭ قر مەملەكەتتىك سىيلىعىنا ۇسىنىلۋى – بابالار رۋحىنا كورسەتىلگەن لايىقتى قۇرمەت رەتىندە باعالار ەدىم.
ابدىمالىك نىسانباەۆ،
ۇعا اكادەميگى، قر مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ يەگەرى،
فيلوسوفيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور
"ايقىن"
