Älemdık örkeniet jaŋa ǧasyrǧa qadam basa otyryp, köptegen tyŋ tehnologiialyq jetıstıkterge jetkenın körıp, onyŋ bırazynyŋ jemısterın de jep otyrmyz. Özge körşı elder sekıldı qazaq qoǧamy da adam senbestei ǧajaiyp özgerısterdı bastan keşırıp otyr. Biyl Qazaq elınıŋ täuelsızdıkke qol jetkızgenıne – 25 jyl! Elbasynyŋ sarabdal saiasaty nätijesınde tatulyq pen bereke ornyqqan ordaly jūrtymyz naryqtyq qatynastarǧa boi üiretıp qana qoimai, türlı jaŋa käsıpterdı igere bastady. «Bolaşaq» baǧdarlamasy arqyly şetelderde oqyp, zamanaui mamandyqtardyŋ qyr-syryn meŋgergen jastar da qaulap ösıp keledı. Ekonomikamyzdy industriialandyru, innovasiialyq sapaly önım şyǧaru arqyly älemdık naryqtyŋ sūranysyn öteuge baǧyttalǧan batyl qadamdar da köŋıl quantady.
Degenmen, alaŋdauşylyq tanytatyn maŋyzdy mäseleler de bar. Şynynda da, şirek ǧasyr az uaqyt emes, Osy merzım arasynda adamnyŋ materialdyq jaǧdaiy men qoǧamdyq märtebesıne köbırek män berılıp, al ruhani qūndylyqtarǧa, onyŋ ışınde adamdyq, imandylyq, ūrpaq tärbiesı mäselelerıne salǧyrt qarau beleŋ ala bastaǧanyn baiqamai qalǧandaimyz.
Qazırgı jastar arasynda materialdyq igılıkterdı bırınşı orynǧa qoiu ürdısı basym. «Ülkenge – qūrmet, kışıge – ızet» deitın atam qazaqtyŋ qarapaiym qaǧidasy da aiaqasty bolyp jatady. Al arzan jolmen aqşa tabu, tuǧan-tuys, aǧaiyndy mansūq etu, dästürlı ata dınımızden bas tartu, öz-özıne qol jūmsau, tänın satu, tuǧan närestesın qoqysqa tastau sekıldı qazaq halqynyŋ tarihynda būryn-soŋdy bolmaǧan jügensızdıkterdı körgende, «bız qai jerde qatelestık?» dep erıksız bas şaiqaitynymyz da ras. Demek, qoǧamda zor alaŋdauşylyq tuǧyzyp otyrǧan būl dertke şūǧyl türde em ızdeu kerek nemese adam sanasyndaǧy keleŋsız jarany sylyp tastau üşın ota jasau qajet. Eŋ aldymen – el arasynda jappai ruhani tazaru üderısıne qozǧau salu läzım. Menıŋşe, osy oraidaǧy nätije beretın negızgı şara – jastarǧa kıtap arqyly tärbie beru. Būl da – būrynnan kele jatqan dästürlı, tekseruden ötken senımdı ädıs. Qazaqtyŋ baiyrǧy bai folklorlyq mūralaryn, halqymyzdyŋ ǧajaiyp auyz ädebietınıŋ ınju-marjandaryn oqyp ösken ūrpaq ondai öreskel qylyqtarǧa barmas ta edı. Osy rette menıŋ oiyma bırden «Babalar sözı» – qazaq folklorynyŋ 100 tomdyq basylymy tüsedı.
«Babalar sözı» – qazaq halqynyŋ ǧasyrlar boiy jinaqtaǧan bai qazynasy, ūlyq tūtar mūrasy. Memleket basşysy 2003 jyly Qazaqstan halqyna Joldauynda halqymyzdyŋ asa bai mädeni mūrasyn jinau, jüieleu, zertteu, bastyru jäne jaŋǧyrtudy maqsat tūtatyn «Mädeni mūra» memlekettık baǧdarlamasyn jasau jönınde Ükımetke tapsyrma bergen bolatyn. Odan soŋǧy ötken on jyl qazaq mädenietı tarihyndaǧy mäuelı de jemıstı jyldar sanatynda qalary anyq.
2014 jyly Parlament Mäjılısınıŋ jalpy otyrysynda halyq qalaulysy Aldan Smaiyl Qazaqstan Respublikasynyŋ sol tūstaǧy Premer-ministrıne deputattyq saual joldap, ūltymyzdyŋ köne däuırlerden jetken asa bai folklory – qazaq mädenietınıŋ bastau būlaǧy, alaş jūrtynyŋ teŋdesı joq ruhani qūndylyǧy ekendıgıne ükımet pen ziialy qauym nazaryn audardy. Deputat Prezident N.Nazarbaev bastamasymen jüzege asyrylǧan memlekettık «Mädeni mūra» baǧdarlamasynyŋ eŋ auqymdy ärı bıregei jobasy – qazaq folklorynyŋ 100 tomdyq «Babalar sözı» toptamasyn şyǧaru jūmysy aiaqtalǧanyn jäne mūndai basylym älem mädenietınıŋ tarihynda alǧaş ret oryn alyp otyrǧandyǧyna toqtaldy. «Dünie didarynda folklory jüz tomdy qūraityn basqa ūlt bar bolsa, bar da şyǧar, bıraq folkloryn jüz tomǧa jinap, bastyryp şyǧarǧan älemdegı jalǧyz ūlt – qazaq ekenı anyq. Būl – älemdık mänı bar oqiǧa, ūlt retınde maqtanyş etetın ruhani jetıstıgımız. Sondyqtan, Bılım jäne ǧylym ministrlıgınıŋ M.Äuezov atyndaǧy Ädebiet jäne öner institutynda älemdık deŋgeidegı folklorşymyz, akademik Seiıt Qasqabasovtyŋ jetekşılıgımen bastalyp, jerıne jetkızılgen, Mädeniet jäne aqparat ministrlıgınıŋ qamqorlyǧymen Astanadaǧy «Foliant» baspasynda körkem bezendırılıp, sapaly qaǧazǧa basylǧan «Babalar sözı» seriiasynyŋ aiaqtaluy memleket ömırındegı eleulı ruhani-mädeni beles retınde qaraluy kerek» degen halyq qalaulysy:
«Atap aitqanda, 100 tomdyqtyŋ IýNESKO-nyŋ Ştab-päterınde, Maindaǧy Frankfurt qalasyndaǧy kıtap körmesınde tūsaukeserın ötkızu, älemdık tılderdegı salmaqty jurnaldarda ǧylymi maqalalar jariialau, osy oqiǧaǧa orailastyrylǧan halyqaralyq ǧylymi konferensiialar ūiymdastyru, dünie jüzındegı eŋ tanymal kıtaphanalardyŋ qorynda osy qūndy basylymnyŋ boluyn qamtamasyz etu qajet» ekendıgın basa aitty.
Mıne, ruhaniiatymyzdyŋ baǧa jetpes asyl qazynasy – ūlt mädenietınıŋ ǧana emes, älemdık örkeniettıŋ teŋdessız qūbylysyna balanuǧa laiyq «Babalar sözı» jüz tomdyǧy jaryqqa şyqqaly bırer jyldyŋ jüzı bolypty. Elımızdıŋ köptegen öŋırlerı men oblys ortalyqtarynda, Astana jäne Almaty qalalarynda älemdık folklor men mädeniet tarihynda maŋyzdy qūbylys retınde baǧalanǧan osynau bıregei tuyndynyŋ tūsauy kesılıp, aqjoltai basylym alaş jūrtymen qauyşqany esımızde. «Babalar sözı» 100 tomdyq seriiasynyŋ tūsaukeser räsımı Astana men Almatydaǧy Ūlttyq kıtaphanada, Şäkärım atyndaǧy Semei jäne Qorqyt Ata atyndaǧy Qyzylorda memlekettık universitetterınde de respublika kölemındegı ırı ruhani jetıstıkter qatarynda tanylyp, oqyrmandardyŋ erekşe qyzyǧuşylyǧyn oiatty. 2014 jyly qaraşada Almatyda Mädeniet jäne sport ministrlıgı men ūlttyq Kıtap palatasynyŋ qoldauymen Ortalyq Aziia elderı festivalı men III Halyqaralyq kıtap forumy aiasynda «Babalar sözı» 100 tomdyq folklor toptamasynyŋ da tūsauy kesıldı.
Sol jyldyŋ soŋynda Maindaǧy Frankfurtta ötken älemdık kıtap järmeŋkesınde qazaq folklorynyŋ 2000 jyldyq mūrasyn qamtityn «Babalar sözı» jüztomdyq basylymy älem jūrtşylyǧyna tanystyryldy.
Osy oraida «Babalar sözı» 100 tomdyǧyn ärdaiym qoldap, seriianyŋ toqtausyz jariialanuyna yqpal etken Memlekettık «Mädeni mūra» baǧdarlamasy janynan qūrylǧan Qoǧamdyq keŋestıŋ töraǧasy İmanǧali Tasmaǧambetov, osy ūjymǧa jetekşılık jasaǧan Mäulen Äşımbaev pen Baǧlan Mailybaev jäne sol uaqytta QR Aqparat ministrı qyzmetınde bolǧan Sauytbek Abdrahmanov siiaqty azamattarǧa ülken alǧys aituymyz kerek dep sanaimyn. Sonymen bırge, 2003 jyly Elbasynyŋ «Mädeni mūraǧa» bailanysty ideiasyn ūlttyq folklorymyzdyŋ şynaiy janaşyry retınde ıs jüzınde qoldaǧan jäne osynau alyp ǧylymi jobany jüzege asyru jūmystaryna tıkelei jetekşılık jasaǧan akademik Seiıt Qasqabasov pen Memlekettık baǧdarlamanyŋ soŋǧy kezeŋıne belsendı qatysyp, söitıp 2013 jyly merzımınen 1 jyl būryn 100 tomdyqtyŋ soŋǧy nüktesın qoiuǧa bar küş-jıgerın jūmsaǧan M.Äuezov atyndaǧy Ädebiet jäne öner institutynyŋ direktory Uälihan Qalijanovtyŋ esımderın erekşe atar edım. Būl rette osy alyp ruhani jobany jüzege asyruǧa bastan-aiaq qatysyp, 100 tomdyq basylymnyŋ jauapty redaktory ärı ǧylymi toptyŋ jetekşısı bolǧan B.Äzıbaeva, S.Qosanov, T.Älbekov syndy ǧalymdardyŋ jankeştı eŋbekterın laiyqty baǧalaǧan jön.
Sonymen, «Babalar sözı» 100 tomdyq basylymy 3000 danamen Astanadaǧy «Foliant» baspasynan şyǧyp, elımızdıŋ jüzdegen mädeni oşaqtaryna, myŋdaǧan mektepterı men kıtaphanalaryna taratylyp, qazaqstandyq oqyrmandardyŋ köz quanyşyna, ruhani susynyna ainalyp ülgerdı. Asylynda, mūndai kölemdı folklor toptamasy būryn-soŋdy eşbır elde tırkelgen emes. Mysal üşın, 100 tomdyq seriiaǧa engen batyrlar jyrynyŋ özı – 20 tomǧa arqau bolsa, tarihi epostar – 13 tom, dıni dastandar – 7 tom, hikaialyq dastandar – 13 tom, ǧaşyqtyq dastandar – 8 tom, ertegıler – 5 tom, aŋyz-äpsanalar – 10 tom, maqal-mätelder – 5 tom, bolyp şyqty. Özge de şaǧyn folklorlyq janr ülgılerı 10 tomǧa jinaqtalǧan eken. Jinaqtyŋ taǧy 10 tomy Qytaidaǧy qazaq qandastarymyzdyŋ halyq ädebietı mūralaryn qamtuymen qūndy.
Jüz tomdyq – Täuelsızdıktıŋ arqasynda ǧana şyǧyp otyrǧan asa baǧaly basylym. Rasynda, mūndai ūlttyq söz önerı tarihyndaǧy tolaǧai eŋbektıŋ keŋestık kezeŋde tolyq jariialanuy mümkın emes edı. Būryndary bar-joǧy 16 tomǧa zorǧa jetıp jyǧylǧan ūlanǧaiyr ūlt mūrasynyŋ osynşa kölemde jinaqtalyp, jüielenıp, ǧylymi tüsınıkterımen jariialanuy – qazaq ädebietı tarihyndaǧy zor mänı bar oqiǧa. Şynynda, älem tarihynda 100 tomdyq folklor mūrasyn bırtūtas seriia aiasynda bastyryp şyǧarǧan ūltty estıgen emespız. Ol üşın sonşalyq kölemdegı bai halyq auyz ädebietı tuyndylary boluy şart jäne olardy mūraǧat qorlarynan tırnektep ızdep tauyp, mätınderdı qazırgı harıpke köşıru, ǧylymi basylymǧa äzırleu jūmystarynyŋ beinetı de oŋai şarua emes. Kıtaphana men mūraǧat sörelerınıŋ şaŋyn jūtyp, jyldar boiy tynymsyz ızdenıspen eŋbek etuge kez kelgen ǧalymnyŋ şydas bermesı de şyndyq. Būl retten kelgende, M.Äuezov atyndaǧy Ädebiet jäne öner instituty ǧalymdarynyŋ soŋǧy 10 jyl kölemınde qazaq ǧylymy men mädenietıne sıŋırgen eŋbekterı men jetken jetıstıkterı airyqşa atap ötuge tūrarlyq dep sanaimyn.
Söitıp, qazaq halqynyŋ mäŋgılık mūrasyn jinaqtaǧan «Babalar sözınıŋ» 100 tomdyq basylymy bırtūtas seriiamen jaryq körıp, jūrtşylyqqa jol tartty. Endıgı mındet – mūndai ūlt jauharyn közdıŋ qaraşyǧyndai saqtap qana qoimai, qalyŋ jūrtşylyqqa, onyŋ ışınde öskeleŋ ūrpaqqa keŋınen nasihattap, ūltymyzdyŋ mereilı märtebesın arttyru. Būl basylymnyŋ barşa jūrtşylyq, sonyŋ ışınde, qazaq folkloryn zertteuşıler üşın de asa bai halyqtyq mūramen tanysu, ony zertteu üşın jaŋa mümkındıkter aşaryna eşbır şübä joq. Rasynda da, osyndai bütın düniede balamasy joq bai mūramyzdy älem aldynda maqtanuǧa tūrarlyq ruhani qūndylyq deŋgeiınde qarastyrar mezgıl jettı.
Keşegı alaş arystary armandap, bükıl qazaq oqyǧandary saryla kütken qazaq tarihy men mädenietınıŋ ötken 2000 jyldyǧynyŋ körkem beinesı bolyp tabylatyn «Babalar sözı» – jüz tomdyq toptamasyn qazaq ruhaniiatynyŋ zor tabysy, aituly qūbylys retınde baǧalau kerek. Sol sebeptı, QR Prezidentınıŋ bastamasymen jüzege asyrylǧan Memlekettık «Mädeni mūra» baǧdarlamasy aiasynda jaryq körgen osy 100 tomdyq qazaq folklory seriiasyn baspaǧa äzırleuge belsene atsalysqan S.A.Qasqabasov, U.Q.Qalijanov, B.U.Äzıbaeva, T.K.Älıbekov, S.Q.Qosanov syndy bır top ǧalymdardyŋ QR Memlekettık syilyǧyna ūsynyluy – babalar ruhyna körsetılgen laiyqty qūrmet retınde baǧalar edım.
Äbdımälık NYSANBAEV,
ŪǦA akademigı, QR Memlekettık syilyǧynyŋ iegerı,
filosofiia ǧylymdarynyŋ doktory, professor
"Aiqyn"
