Álemdik órkenıet jańa ǵasyrǵa qadam basa otyryp, kóptegen tyń tehnologııalyq jetistikterge jetkenin kórip, onyń birazynyń jemisterin de jep otyrmyz. Ózge kórshi elder sekildi qazaq qoǵamy da adam senbesteı ǵajaıyp ózgeristerdi bastan keshirip otyr. Bıyl Qazaq eliniń táýelsizdikke qol jetkizgenine – 25 jyl! Elbasynyń sarabdal saıasaty nátıjesinde tatýlyq pen bereke ornyqqan ordaly jurtymyz naryqtyq qatynastarǵa boı úıretip qana qoımaı, túrli jańa kásipterdi ıgere bastady. «Bolashaq» baǵdarlamasy arqyly shetelderde oqyp, zamanaýı mamandyqtardyń qyr-syryn meńgergen jastar da qaýlap ósip keledi. Ekonomıkamyzdy ındýstrııalandyrý, ınnovaııalyq sapaly ónim shyǵarý arqyly álemdik naryqtyń suranysyn óteýge baǵyttalǵan batyl qadamdar da kóńil qýantady.
Degenmen, alańdaýshylyq tanytatyn mańyzdy máseleler de bar. Shynynda da, shırek ǵasyr az ýaqyt emes, Osy merzim arasynda adamnyń materıaldyq jaǵdaıy men qoǵamdyq mártebesine kóbirek mán berilip, al rýhanı qundylyqtarǵa, onyń ishinde adamdyq, ımandylyq, urpaq tárbıesi máselelerine salǵyrt qaraý beleń ala bastaǵanyn baıqamaı qalǵandaımyz.
Qazirgi jastar arasynda materıaldyq ıgilikterdi birinshi orynǵa qoıý úrdisi basym. «Úlkenge – qurmet, kishige – izet» deıtin atam qazaqtyń qarapaıym qaǵıdasy da aıaqasty bolyp jatady. Al arzan jolmen aqsha tabý, týǵan-týys, aǵaıyndy mansuq etý, dástúrli ata dinimizden bas tartý, óz-ózine qol jumsaý, tánin satý, týǵan nárestesin qoqysqa tastaý sekildi qazaq halqynyń tarıhynda buryn-sońdy bolmaǵan júgensizdikterdi kórgende, «biz qaı jerde qatelestik?» dep eriksiz bas shaıqaıtynymyz da ras. Demek, qoǵamda zor alańdaýshylyq týǵyzyp otyrǵan bul dertke shuǵyl túrde em izdeý kerek nemese adam sanasyndaǵy keleńsiz jarany sylyp tastaý úshin ota jasaý qajet. Eń aldymen – el arasynda jappaı rýhanı tazarý úderisine qozǵaý salý lázim. Menińshe, osy oraıdaǵy nátıje beretin negizgi shara – jastarǵa kitap arqyly tárbıe berý. Bul da – burynnan kele jatqan dástúrli, tekserýden ótken senimdi ádis. Qazaqtyń baıyrǵy baı folklorlyq muralaryn, halqymyzdyń ǵajaıyp aýyz ádebıetiniń injý-marjandaryn oqyp ósken urpaq ondaı óreskel qylyqtarǵa barmas ta edi. Osy rette meniń oıyma birden «Babalar sózi» – qazaq folklorynyń 100 tomdyq basylymy túsedi.
«Babalar sózi» – qazaq halqynyń ǵasyrlar boıy jınaqtaǵan baı qazynasy, ulyq tutar murasy. Memleket basshysy 2003 jyly Qazaqstan halqyna Joldaýynda halqymyzdyń asa baı mádenı murasyn jınaý, júıeleý, zertteý, bastyrý jáne jańǵyrtýdy maqsat tutatyn «Mádenı mura» memlekettik baǵdarlamasyn jasaý jóninde Úkimetke tapsyrma bergen bolatyn. Odan sońǵy ótken on jyl qazaq mádenıeti tarıhyndaǵy máýeli de jemisti jyldar sanatynda qalary anyq.
2014 jyly Parlament Májilisiniń jalpy otyrysynda halyq qalaýlysy Aldan Smaıyl Qazaqstan Respýblıkasynyń sol tustaǵy Premer-mınıstrine depýtattyq saýal joldap, ultymyzdyń kóne dáýirlerden jetken asa baı folklory – qazaq mádenıetiniń bastaý bulaǵy, alash jurtynyń teńdesi joq rýhanı qundylyǵy ekendigine úkimet pen zııaly qaýym nazaryn aýdardy. Depýtat Prezıdent N.Nazarbaev bastamasymen júzege asyrylǵan memlekettik «Mádenı mura» baǵdarlamasynyń eń aýqymdy ári biregeı jobasy – qazaq folklorynyń 100 tomdyq «Babalar sózi» toptamasyn shyǵarý jumysy aıaqtalǵanyn jáne mundaı basylym álem mádenıetiniń tarıhynda alǵash ret oryn alyp otyrǵandyǵyna toqtaldy. «Dúnıe dıdarynda folklory júz tomdy quraıtyn basqa ult bar bolsa, bar da shyǵar, biraq folkloryn júz tomǵa jınap, bastyryp shyǵarǵan álemdegi jalǵyz ult – qazaq ekeni anyq. Bul – álemdik máni bar oqıǵa, ult retinde maqtanysh etetin rýhanı jetistigimiz. Sondyqtan, Bilim jáne ǵylym mınıstrliginiń M.Áýezov atyndaǵy Ádebıet jáne óner ınstıtýtynda álemdik deńgeıdegi folklorshymyz, akademık Seıit Qasqabasovtyń jetekshiligimen bastalyp, jerine jetkizilgen, Mádenıet jáne aqparat mınıstrliginiń qamqorlyǵymen Astanadaǵy «Folıant» baspasynda kórkem bezendirilip, sapaly qaǵazǵa basylǵan «Babalar sózi» serııasynyń aıaqtalýy memleket ómirindegi eleýli rýhanı-mádenı beles retinde qaralýy kerek» degen halyq qalaýlysy:
«Atap aıtqanda, 100 tomdyqtyń IýNESKO-nyń Shtab-páterinde, Maındaǵy Frankfýrt qalasyndaǵy kitap kórmesinde tusaýkeserin ótkizý, álemdik tilderdegi salmaqty jýrnaldarda ǵylymı maqalalar jarııalaý, osy oqıǵaǵa oraılastyrylǵan halyqaralyq ǵylymı konferenııalar uıymdastyrý, dúnıe júzindegi eń tanymal kitaphanalardyń qorynda osy qundy basylymnyń bolýyn qamtamasyz etý qajet» ekendigin basa aıtty.
Mine, rýhanııatymyzdyń baǵa jetpes asyl qazynasy – ult mádenıetiniń ǵana emes, álemdik órkenıettiń teńdessiz qubylysyna balanýǵa laıyq «Babalar sózi» júz tomdyǵy jaryqqa shyqqaly birer jyldyń júzi bolypty. Elimizdiń kóptegen óńirleri men oblys ortalyqtarynda, Astana jáne Almaty qalalarynda álemdik folklor men mádenıet tarıhynda mańyzdy qubylys retinde baǵalanǵan osynaý biregeı týyndynyń tusaýy kesilip, aqjoltaı basylym alash jurtymen qaýyshqany esimizde. «Babalar sózi» 100 tomdyq serııasynyń tusaýkeser rásimi Astana men Almatydaǵy Ulttyq kitaphanada, Shákárim atyndaǵy Semeı jáne Qorqyt Ata atyndaǵy Qyzylorda memlekettik ýnıversıtetterinde de respýblıka kólemindegi iri rýhanı jetistikter qatarynda tanylyp, oqyrmandardyń erekshe qyzyǵýshylyǵyn oıatty. 2014 jyly qarashada Almatyda Mádenıet jáne sport mınıstrligi men ulttyq Kitap palatasynyń qoldaýymen Ortalyq Azııa elderi festıvali men III Halyqaralyq kitap forýmy aıasynda «Babalar sózi» 100 tomdyq folklor toptamasynyń da tusaýy kesildi.
Sol jyldyń sońynda Maındaǵy Frankfýrtta ótken álemdik kitap jármeńkesinde qazaq folklorynyń 2000 jyldyq murasyn qamtıtyn «Babalar sózi» júztomdyq basylymy álem jurtshylyǵyna tanystyryldy.
Osy oraıda «Babalar sózi» 100 tomdyǵyn árdaıym qoldap, serııanyń toqtaýsyz jarııalanýyna yqpal etken Memlekettik «Mádenı mura» baǵdarlamasy janynan qurylǵan Qoǵamdyq keńestiń tóraǵasy Imanǵalı Tasmaǵambetov, osy ujymǵa jetekshilik jasaǵan Máýlen Áshimbaev pen Baǵlan Maılybaev jáne sol ýaqytta QR Aqparat mınıstri qyzmetinde bolǵan Saýytbek Abdrahmanov sııaqty azamattarǵa úlken alǵys aıtýymyz kerek dep sanaımyn. Sonymen birge, 2003 jyly Elbasynyń «Mádenı muraǵa» baılanysty ıdeıasyn ulttyq folklorymyzdyń shynaıy janashyry retinde is júzinde qoldaǵan jáne osynaý alyp ǵylymı jobany júzege asyrý jumystaryna tikeleı jetekshilik jasaǵan akademık Seıit Qasqabasov pen Memlekettik baǵdarlamanyń sońǵy kezeńine belsendi qatysyp, sóıtip 2013 jyly merziminen 1 jyl buryn 100 tomdyqtyń sońǵy núktesin qoıýǵa bar kúsh-jigerin jumsaǵan M.Áýezov atyndaǵy Ádebıet jáne óner ınstıtýtynyń dırektory Ýálıhan Qalıjanovtyń esimderin erekshe atar edim. Bul rette osy alyp rýhanı jobany júzege asyrýǵa bastan-aıaq qatysyp, 100 tomdyq basylymnyń jaýapty redaktory ári ǵylymı toptyń jetekshisi bolǵan B.Ázibaeva, S.Qosanov, T.Álbekov syndy ǵalymdardyń jankeshti eńbekterin laıyqty baǵalaǵan jón.
Sonymen, «Babalar sózi» 100 tomdyq basylymy 3000 danamen Astanadaǵy «Folıant» baspasynan shyǵyp, elimizdiń júzdegen mádenı oshaqtaryna, myńdaǵan mektepteri men kitaphanalaryna taratylyp, qazaqstandyq oqyrmandardyń kóz qýanyshyna, rýhanı sýsynyna aınalyp úlgerdi. Asylynda, mundaı kólemdi folklor toptamasy buryn-sońdy eshbir elde tirkelgen emes. Mysal úshin, 100 tomdyq serııaǵa engen batyrlar jyrynyń ózi – 20 tomǵa arqaý bolsa, tarıhı epostar – 13 tom, dinı dastandar – 7 tom, hıkaıalyq dastandar – 13 tom, ǵashyqtyq dastandar – 8 tom, ertegiler – 5 tom, ańyz-ápsanalar – 10 tom, maqal-mátelder – 5 tom, bolyp shyqty. Ózge de shaǵyn folklorlyq janr úlgileri 10 tomǵa jınaqtalǵan eken. Jınaqtyń taǵy 10 tomy Qytaıdaǵy qazaq qandastarymyzdyń halyq ádebıeti muralaryn qamtýymen qundy.
Júz tomdyq – Táýelsizdiktiń arqasynda ǵana shyǵyp otyrǵan asa baǵaly basylym. Rasynda, mundaı ulttyq sóz óneri tarıhyndaǵy tolaǵaı eńbektiń keńestik kezeńde tolyq jarııalanýy múmkin emes edi. Buryndary bar-joǵy 16 tomǵa zorǵa jetip jyǵylǵan ulanǵaıyr ult murasynyń osynsha kólemde jınaqtalyp, júıelenip, ǵylymı túsinikterimen jarııalanýy – qazaq ádebıeti tarıhyndaǵy zor máni bar oqıǵa. Shynynda, álem tarıhynda 100 tomdyq folklor murasyn birtutas serııa aıasynda bastyryp shyǵarǵan ultty estigen emespiz. Ol úshin sonshalyq kólemdegi baı halyq aýyz ádebıeti týyndylary bolýy shart jáne olardy muraǵat qorlarynan tirnektep izdep taýyp, mátinderdi qazirgi haripke kóshirý, ǵylymı basylymǵa ázirleý jumystarynyń beıneti de ońaı sharýa emes. Kitaphana men muraǵat sóreleriniń shańyn jutyp, jyldar boıy tynymsyz izdenispen eńbek etýge kez kelgen ǵalymnyń shydas bermesi de shyndyq. Bul retten kelgende, M.Áýezov atyndaǵy Ádebıet jáne óner ınstıtýty ǵalymdarynyń sońǵy 10 jyl kóleminde qazaq ǵylymy men mádenıetine sińirgen eńbekteri men jetken jetistikteri aıryqsha atap ótýge turarlyq dep sanaımyn.
Sóıtip, qazaq halqynyń máńgilik murasyn jınaqtaǵan «Babalar sóziniń» 100 tomdyq basylymy birtutas serııamen jaryq kórip, jurtshylyqqa jol tartty. Endigi mindet – mundaı ult jaýharyn kózdiń qarashyǵyndaı saqtap qana qoımaı, qalyń jurtshylyqqa, onyń ishinde óskeleń urpaqqa keńinen nasıhattap, ultymyzdyń mereıli mártebesin arttyrý. Bul basylymnyń barsha jurtshylyq, sonyń ishinde, qazaq folkloryn zertteýshiler úshin de asa baı halyqtyq muramen tanysý, ony zertteý úshin jańa múmkindikter asharyna eshbir shúbá joq. Rasynda da, osyndaı bútin dúnıede balamasy joq baı muramyzdy álem aldynda maqtanýǵa turarlyq rýhanı qundylyq deńgeıinde qarastyrar mezgil jetti.
Keshegi alash arystary armandap, búkil qazaq oqyǵandary saryla kútken qazaq tarıhy men mádenıetiniń ótken 2000 jyldyǵynyń kórkem beınesi bolyp tabylatyn «Babalar sózi» – júz tomdyq toptamasyn qazaq rýhanııatynyń zor tabysy, aıtýly qubylys retinde baǵalaý kerek. Sol sebepti, QR Prezıdentiniń bastamasymen júzege asyrylǵan Memlekettik «Mádenı mura» baǵdarlamasy aıasynda jaryq kórgen osy 100 tomdyq qazaq folklory serııasyn baspaǵa ázirleýge belsene atsalysqan S.A.Qasqabasov, Ý.Q.Qalıjanov, B.Ý.Ázibaeva, T.K.Álibekov, S.Q.Qosanov syndy bir top ǵalymdardyń QR Memlekettik syılyǵyna usynylýy – babalar rýhyna kórsetilgen laıyqty qurmet retinde baǵalar edim.
Ábdimálik NYSANBAEV,
UǴA akademıgi, QR Memlekettik syılyǵynyń ıegeri,
fılosofııa ǵylymdarynyń doktory, professor
"Aıqyn"
