اۋدارما – اۋىر، ماشاقاتى كوپ سالا. الدىما، الەمگە ايگىلى دراماشىلاردىڭ پەساسىن قازاقشا سويلەتسەم دەگەن ماقسات-مۇرات قويدىم ء(بىرشاماسى «ادەبيەت» جانە «مادەنيەت» ادەبي-تانىمدىق پورتالدارىندا جاريالانىپ تا ءجۇر، الىپ-جۇلىپ وقىپ، كوز جۇگىرتكەن دە بولۋىڭىز بەك مۇمكىن). ويتكەنى، وسكەنىمىزدى يا ءبىر جەردى شيىرلاپ جۇرگەنىمىزدى پارىقتار ومىرشەڭ ولشەم – جەرجۇزىلىك ادەبيەتتەگى الۋان-الۋان اعىمدار، تەندەنتسيالار، سونى تاسىلدەر، جاڭالىقتار، جاڭا تۋىندىلار. ال، ءبىز ونى كوبىنەكەي تارجىمە نەگىزىندە باعامداي الماقپىز. كلاسسيكالىق امال: الدىمەنەن، اۋدارامىز، سونان سوڭ وقيمىز، سونان سوڭ عانا بارىپ سالعاستىرامىز، سيللوگيزم، انالوگيا، ۇيرەنەمىز، جيرەنەمىز.
مىسالدى الىستان ىزدەۋدىڭ قاجەتى جوق. يتاليان ادەبي ءتىلى ىرگەسىن قالاۋشىلاردىڭ ءبىرى، ويشىل، بوگوسلوۆ، اقىن دانتە اليگەري نەگىزگى 3 بولىمنەن قۇرالعان، terzina-مەن جازىلعان، ارحيتەكتونيكاسى اسا كۇردەلى «قۇدىرەتتى كومەدياسىنىڭ» توزاق ۇلگىسىن تۇزەردە «نيكوماح ادەبىنە» (اريستوتەل. – ءا.ب.) جۇگىنگەنىن بىلەسىزدەر. ازەلدە، سول عاجاپ پوەما-داستانمەن اسىپ تۋعان دارىن يەسى – مۇحاممەدقالي – مۇقاعالي ماقاتاەۆتىڭ («تامۇق») اۋدارماسى ارقىلى قاۋىشىپ، كەيىن بارىپ ورىسشا نۇسقاسىن تولىق وقىپ شىققان ەدىك.
ءتىل مەن سانا – سيام [سايام] ەگىزدەرىندەي (اعايىندى چانگ پەن ەنگ. كسيفوپاگتار. – ءا.ب.) ءبىر-بىرىنەن اجىراعىسىز تۇسىنىكتەر. سول سەبەپتى، تارجىمەلەۋ بارىسىندا سوتسيولەكت، يديولەكت، ەكولەكتكە دە ەرەكشە ءمان بەرگەن ورىندى. اۋدارمانىڭ تەك وزىنە عانا تيەسىلى ەستەتيكاسى، پوەتيكاسى بار. ول – رەليكت ەمەس، بۇلقىنىپ تۇرعان «ءتىرى ورگانيزم». وعان جاڭالىق ەنگىزۋشى – تارجىمەشى. ال، جاڭالىق ادامنىڭ – جانىندا. تۋىندىنى قوتارۋ كەزىندە تۇتاس قۇرىلىم-كونسترۋكتسياسىن تۇيسىنبەك، بويعا سىڭىرمەك كەرەك. يدەيا، تاقىرىپ، جانر، ستيل، سيۋجەت، كومپوزيتسيا، كوتەرىلگەن ماسەلە بىرلىگىنە ءمان بەرىلسە عانا، مۇنىڭ وزەگىن سەزىنە تۇسەمىز. اۋدارما – شىعارماشىلىق جۇمىس بولعاندىقتان دا، كەي-كەيدە تەورياعا باعىنباي، شابلون-شتامپ شەكاراسىنان اسىپ كەتەتىنى دە ءشۇباسىز. ال، كوبىنە-كوپ كانونداردان ادا شىعارماشىلىق ەركىندىكتى، ىشكى تاۋەلسىزدىكتى، باتىلدىقتى سۇيەدى. جانە، اۋدارماشىنىڭ مىنەز-قۇلقىن، بولمىسىن، تابيعاتىن، ومىرگە دەگەن كوزقاراسىن، ۇستانىم-ۇستىنىن، دايىندىعىن، ينتەللەكتۋالدى مۇمكىندىگىن دە ەسەپكە العان ابزال دەپ ويلايمىز. اۋدارما – جانقالاۋىم، ۇستازىم تارىزدەس دۇنيە. ويتكەنى، ونەگەسى مول، ۇيرەنەرىم كوپ. بۇل جەردە قاتىپ قالعان قاعيدا جوق، سول سەبەپتى ناقتىلى ءبىر باعىتقا باسىمدىق بەرۋ دە قيىنداۋ. قاي ءتاسىل بولسىن تەرىس ەمەس دەگەن پىكىردەمىن.
ءماتىن-تەكستپەن بەتپە-بەت قالعانىڭدا، اۆتور جانىن تەرەڭ ۇعىپ، شەبەرحاناسىنا ءۇڭىلىپ، ەلىكتىرىپ اكەتەر كوركەم الەمىنە ەنە باستايسىڭ. مۇنىڭ ەڭ سۇيسىنەتىن، راقات تابار تۇسى دا وسى بولۋى ءلازىم. اۋدارمانىڭ احيللەس وكشەسىندەي وتە ءالسىز جەرى – مەكتەپتىڭ كۇيرەگەندىگى. بۇل – داۋسىز، مويىنداۋعا ءتيىس شىندىق. بۇرىنعىداي بۇرق-سارق قايناعان قازان ىسپەتتەس ورتا – بۇگىندەرى جوق، ۇجىمدىق سانادان ينديۆيدۋاليزمگە قاراتا بۇيدا تۇزەدىك. بۇنىڭ باستى سەبەبىن قۇندىلىقتاردىڭ جويىلا باستاۋىنان، موتيۆاتسيانىڭ (قارجىلىق جانە رۋحاني) تومەندىگىنەن، اسكەتيزم مەن ەل الدىنداعى جاۋاپكەرشىلىكتىڭ ازايۋىنان (ۇلكەن جانە كىشى اۋقىمداعى) ىزدەگەنىمىز ءجون. تارجىمەنىڭ نەگىزگى-نەگىزگى «سيمپتومدارىن» انىقتاعان ءجون (سوققى دا سول جاققا بەرىلۋى ءتيىس). «ارىق اتقا قامشى اۋىر» دەگەندەي، ونسىز دا تۇرالاپ تۇرعان سالانى «ساباي» بەرگەننەن نە ونبەك، كەرىسىنشە جان-جاقتان جاپىرىلا جابىلىپ، قولدان كەلگەنشە مارتەبەسىن كوتەرمەيمىز بە. قازاقشا سويلەمەگەن، سورەدە ءموليىپ قاراپ تۇرعان نەشەمە كىتاپ بار، سونىڭ قامالقاسىن تابۋىمىز قاجەت. بۇكىل جۇكتى جالعىز ۇلتتىق اۋدارما بيۋروسىنىڭ يىعىنا ارتىپ قويعان دا ىڭعايسىز. بۇل وسى باعىتتا قىزمەت ەتۋگە ءتيىس جەكەلەگەن ينستيتۋتتىڭ، قىلاياعى قولىنا قالام ۇستاعان ءار كىسىنىڭ مىندەتى، بوس كەڭىستىكتى تولتىرۋ ناعىز جاناشىر جاننىڭ پارىزى. تولىقتاي توقىراماي، ايتەۋىر ءىرىلى-ۇساقتى تارجىمەلەردىڭ دۇنيەگە كەپ جاتقانىن كوڭىلگە مەدەۋ تۇتاتىنىمىز راس. سىنايتىنداي ول ءالى ءوز اپوگەيىنە جەتىپ، كۇشىنە ەنىپ، ءتورت اياعىن تەڭ باسقان تۇلپارداي بولا الماي تۇرعانى انىق. ارعى-بەرگى ىسكە مونيتورينگ جاسالىپ، ودان كەيىنگى دامۋدىڭ باستى-باستى باعىتتارى، باسپالداقتارى ايقىندالىپ، ناقتى-ناقتى ۇسىنىس-تىلەكتەر ايتىلعانى قۇبا-قۇپ. كاسىبي ياكي ەنتۋزياستىك دەڭگەيدە بولسىن، اۋدارىلعان دۇنيە ەشكىمگە زيان ەمەس. كوزى اشىق، كوكىرەگى وياۋ وقىرمان سەگمەنتاتسيا-سۇرىپتاۋ-ىرىكتەۋ جولىمەن وزىنە قاجەتتىسىن الادى، وعان الاڭداماڭىز. سەبەبى، بۇل – تابيعي تۇردە جۇزەگە اساتىن ۇزدىكسىز ءۇردىس، كەڭىرەك العاندا فرونەزيس (اريستوتەل. – ءا.ب.). ول ءۇشىن ماركەتينگ پەن مەنەدجمەنتتەگى ارقيلى ادىستەردى باسشىلىققا الا وتىرا، كىتاپ كۋلتىن كۇشەيتىپ، نارىق قالىپتاستىرۋدى دۇرىس كورەم. سىرت جاقتا قانداي وزگەرىس بوپ جاتىر ەكەن دەگەن ويمەن وقتىن-وقتىن قازىرگى جاھان ادەبيەتىنە ىقپال ەتىپ جۇرگەن جازۋشىلاردى تۇگەندەيتىنىم بار، كوشتەن قالماس ءۇشىن. IX عاسىردا ءومىر سۇرگەن ميستيك ءال-جۇنەيد يبن مۇحاممەد ءال-باعداديدىڭ «فانا» اتالاتىن تەرەڭ كونتسەپتسياسى باتىس قالامگەرلەرى مەن فيلوسوفتارىنا قاتتى اسەر ەتكەن-ءدى. ولار عۇلامانىڭ ەڭبەكتەرىن قوتارىپ، مەيلىنشە قۋاتتانعان، نارلەنگەن ەدى. بۇل – ەكزيستەنتسياليزمگە قۇيىلعان ارناسى كەڭ وزەن-تۇعىن. وسىنى سىڭىرگەن، قورىتقان، تۇيىندەگەن باتىس شىعىسقا ءوڭىن اينالدىرىپ، تىڭ ادەبي ءونىم بەردى...
اۋدارماشى قايتكەندە دە، سواۆتور (قوساۆتورلىق) بولا المايدى. جانە، ونداي ستاتۋسقا يە بولۋعا زاڭي، مورالدىق-ەتيكالىق تۇرعىدان قۇقىعى دا جوق. اۋدارماشى – التىن كوپىر. ياعني، ول كوركەم ءماتىندى ءوز تىلىنە تارجىمەلەۋشى، كالكاعا ۇرىنىپ، قاتەگە بوي الدىرماس ءۇشىن مەنتاليتەتىنە، دۇنيەتانىمىنا مۇمكىن بولعانشا، رۇقسات ەتىلگەنشە، شەكارا-شەكتەۋدەن اسا اسپايتىن يكەمدەۋشى قىزمەت-فۋنكتسياسىن عانا اتقارادى. جالپى، اۋدارما ارتىقتىق ەتپەيدى. قايتا، وقىرمان ويىنا قوزعاۋ سالىپ، تۇلەۋىنە سەپ بولامىز دەپ ەسەپتەيمىن. ءبىز دە اۋدارايىق، ءبىزدى دە اۋدارسىن. اۋدارمانىڭ ەڭ نەگىزگى مۇراتى – ادەبي-مادەني ينتەگراتسيانى كۇشەيتۋ. «ءۇشىنشى الەم» سانالعان ەلدەردىڭ ادەبيەتىن، مۇرالارىن G8, G20 قۇرامىنداعى مەملەكەتتەر (اسىرەسە، ماقتاۋلى ەۋروپا) ءوز تىلىنە اۋدارىپ، قايتالانباس، ەشكىمگە ۇقسامايتىن ەكزوتيكالىق سىپاتتاعى مادەنيەتى بار ەكەنىنە كوزى جەتتى. كرەست جورىعى، ۇلى جاعرافيالىق جاڭالىقتار ءداۋىرى، گەگەمونيالاردىڭ ەكسپانسياسى، كولونيزاتسيا كەزىندەگى جيھانگەزدەر مەن عالىمداردىڭ جازبالارى، جيعان دەرەكتەرى – وسىعان دالەل. باسقانى ايتپاعاندا، جوعارىدا ءسوز بولعان ينتەگراتسيا ارقاسىندا، افريكاندىق ىرعاق پەن افروامەريكاندىق فولكلور نەگىزىندە دۇنيەگە جاز كەلدى. «قارا قۇرلىق» وكىلدەرى باسىنان قانداي قيىندىق وتكەرگەنىنەن حاباردارسىزدار. قۋدالاندى، اسىلدى، اتىلدى، قۇقىعى شەكتەلدى، ديسكريميناتسياعا ۇشىرادى. مۇنى العاشقىدا سول اۋدارما ارقىلى تانىسقان گارريەت بيچەر-ستوۋدىڭ «توم اعايدىڭ لاشىعىنان» بىلگەن ەدىك. جاراتۋشى ءار ۇلتتى ءبىر-بىرىنە ۇقسامايتىنداي ەتىپ جاراتقان-دى. ەرەكشەلىك تە – سوندا. ىشتەگى قىعىزۋشىلىقتى جەڭگىمىز كەلگەن سوڭ، بىلمەككە ۇمتىلعان سوڭ اينالىپ كەپ، تارجىمەگە دەن قوياتىنىمىز ءسوزسىز.
ادەبيەتىمىزدەگى ءسوز زەرگەرى، ويشىل، اقىن، حاكىم اباي اۋدارمالارىنىڭ الار ورنى بولەكشە، وزگەشە. قايتا-قايتا وقيمىن-داعى، ويعا قالام. مۇندا تۇپنۇسقادان گورى، ابايدىڭ كوركەم ءماتىندى قابىلداۋى، ونە بويىنان وتكىزۋى، تاقىرىپ تۇرعىسىنان سارالاپ-تاڭداۋى، ونى جاڭا قىرىنان كورۋى، ءتۇيسىنۋى – قىزىق، توسىن. پۋشكين، لەرمونتوۆ، كرىلوۆ، پولونسكي، ميتسكەۆيچ... ابايدىكى – فيلوسوفيالىق قاتپارى قالىڭ تارجىمە، ياعني كىسىنىڭ وزىمەن-ءوزى: جانىمەن، جۇرەگىمەن ديالوگقا تۇسەتىن ءساتى. سوندا عانا تۇپنۇسقانىڭ وزەگىن سەزىنىپ، پۋلساتسياسىن بايقايسىڭ. قاجىم جۇماليەۆ «اباي اۋدارمالارى جانە ونىڭ ءتىلى» اتتى زەرتتەۋىندە مىناداي ەرەكشەلىكتى اتاپ وتەدى: «... ەندى اۋدارمانىڭ قۇرىلىسى جاعىنا كەلسەك، اباي اۋدارمالارىن نەگىزىندە ەكى ءتۇرلى دەۋگە بولادى. ءبىرىنشىسى – ءدال اۋدارما، ەكىنشىسى – ەرىكتى اۋدارما. ءدال اۋدارمالارى شۋماق، بۋناق، بۋىن ۇيقاستارىنا قاراي ءوزارا جانە ەكىگە بولىنەدى. كەيبىر ولەڭدەردى اۋدارعاندا، اباي شۋماعىن دا، ۇيقاس تۇرلەرىن دە بەرىك ساقتايدى. ورىس ولەڭدەرىنىڭ ىرعاق، بۋىندارى قازاق ولەڭىنىڭ بۋىندارىنا ءدال كەلە بەرمەيدى. ويتكەنى ورىس ولەڭى تونيكالىق، نە سيللابو-تونيكالىق ولەڭ قۇرىلىسىنا جاتادى دا، قازاقتىكى سيللابولىق ولەڭ قۇرىلىسىنا جاتادى. سوندىقتان اباي اۋدارعان ولەڭدەرىنىڭ بۋىنىن قازاقشا ءدال بەرۋگە مۇمكىن بولماسا دا، سانى جاعىنان سوعان جاقىن كەلەتىن ولەڭمەن اۋدارادى. كەيدە ۇيقاستىرىپ، كەيدە ءتىپتى وبرازدارىن دا دالمە-ءدال شىعارادى».
P.S. ءار ادام – ءبىر-ءبىر ينستيتۋت. وعان مىسالدى كوپتەپ كەلتىرۋگە بولادى. دەمەك، ءار كىسى وزدىگىنشە ەڭبەكتەنسە، جاقسى دۇنيە تۋادى دەگەن سەنىمدەمىن. ال، كادۋىلگى ينستيتۋت جان-جاقتا تارىداي شاشىلعان مامانداردىڭ باسىن قوساتىن مەكەمە عانا. مەكتەپ كۇيرەدى دەگەننەن پايدا از. ونى قولدان بولسىن قايتا قالپىنا كەلتىرۋ كەرەك. ءار نارسەگە كۆوككتاي كۇلەگەشتەنە قاراۋعا دا بولار ەدى. بىراق، ودان شىعار ناتيجە بار ما ەكەن؟ الەم الدىنداعى قازاق ادەبيەتى – دەبيتور ەمەس، وزىندىك ورنى بار، ءداستۇرى قالىپتاسقان، قورابا-قورى جەتەرلىك، دامەسى زور، ءۇمىت-سەنىمى مول ادەبيەت. بايقاعانىڭىزداي، اتالعان ساردار سالانى دامىتامىن، ءبىر جاعىنا شىعىسامىن دەگەن جان ءۇشىن ەشقانداي كىراپات-توسقاۋىل جوق...
الىبەك بايبول، جازۋشى-دراماتۋرگ، ادەبيەتتانۋشى، سىنشى.
