Aýdarma – aýyr, mashaqaty kóp sala. Aldyma, álemge áıgili dramashylardyń pesasyn qazaqsha sóıletsem degen maqsat-murat qoıdym (birshamasy «Ádebıet» jáne «Mádenıet» ádebı-tanymdyq portaldarynda jarııalanyp ta júr, alyp-julyp oqyp, kóz júgirtken de bolýyńyz bek múmkin). Óıtkeni, óskenimizdi ıa bir jerdi shıyrlap júrgenimizdi paryqtar ómirsheń ólshem – jerjúzilik ádebıettegi alýan-alýan aǵymdar, tendenııalar, sony tásilder, jańalyqtar, jańa týyndylar. Al, Biz ony kóbinekeı tárjime negizinde baǵamdaı almaqpyz. Klassıkalyq amal: aldymenen, aýdaramyz, sonan soń oqımyz, sonan soń ǵana baryp salǵastyramyz, sıllogızm, analogııa, úırenemiz, jırenemiz.
Mysaldy alystan izdeýdiń qajeti joq. Italıan ádebı tili irgesin qalaýshylardyń biri, oıshyl, bogoslov, aqyn Dante Alıgerı negizgi 3 bólimnen quralǵan, terzina-men jazylǵan, arhıtektonıkasy asa kúrdeli «Qudiretti komedııasynyń» Tozaq úlgisin túzerde «Nıkomah ádebine» (Arıstotel. – Á.B.) júgingenin bilesizder. Ázelde, sol ǵajap poema-dastanmen asyp týǵan daryn ıesi – Muhammedqalı – Muqaǵalı Maqataevtyń («Tamuq») aýdarmasy arqyly qaýyshyp, keıin baryp oryssha nusqasyn tolyq oqyp shyqqan edik.
Til men sana – sıam [saıam] egizderindeı (Aǵaıyndy Chang pen Eng. Ksıfopagtar. – Á.B.) bir-birinen ajyraǵysyz túsinikter. Sol sebepti, tárjimeleý barysynda soıolekt, ıdıolekt, ekolektke de erekshe mán bergen oryndy. Aýdarmanyń tek ózine ǵana tıesili estetıkasy, poetıkasy bar. Ol – relıkt emes, bulqynyp turǵan «tiri organızm». Oǵan jańalyq engizýshi – tárjimeshi. Al, jańalyq adamnyń – janynda. Týyndyny qotarý kezinde tutas qurylym-konstrýkııasyn túısinbek, boıǵa sińirmek kerek. Ideıa, taqyryp, janr, stıl, sıýjet, kompozıııa, kóterilgen másele birligine mán berilse ǵana, munyń ózegin sezine túsemiz. Aýdarma – shyǵarmashylyq jumys bolǵandyqtan da, keı-keıde teorııaǵa baǵynbaı, shablon-shtamp shekarasynan asyp ketetini de shúbásiz. Al, kóbine-kóp kanondardan ada shyǵarmashylyq erkindikti, ishki táýelsizdikti, batyldyqty súıedi. Jáne, aýdarmashynyń minez-qulqyn, bolmysyn, tabıǵatyn, ómirge degen kózqarasyn, ustanym-ustynyn, daıyndyǵyn, ıntellektýaldy múmkindigin de esepke alǵan abzal dep oılaımyz. Aýdarma – janqalaýym, ustazym tárizdes dúnıe. Óıtkeni, ónegesi mol, úırenerim kóp. Bul jerde qatyp qalǵan qaǵıda joq, sol sebepti naqtyly bir baǵytqa basymdyq berý de qıyndaý. Qaı tásil bolsyn teris emes degen pikirdemin.
Mátin-tekstpen betpe-bet qalǵanyńda, avtor janyn tereń uǵyp, sheberhanasyna úńilip, eliktirip áketer kórkem álemine ene bastaısyń. Munyń eń súısinetin, raqat tabar tusy da osy bolýy lázim. Aýdarmanyń Ahılles ókshesindeı óte álsiz jeri – mekteptiń kúıregendigi. Bul – daýsyz, moıyndaýǵa tıis shyndyq. Burynǵydaı burq-sarq qaınaǵan qazan ispettes orta – búginderi joq, ujymdyq sanadan ındıvıdýalızmge qarata buıda túzedik. Bunyń basty sebebin qundylyqtardyń joıyla bastaýynan, motıvaııanyń (qarjylyq jáne rýhanı) tómendiginen, asketızm men el aldyndaǵy jaýapkershiliktiń azaıýynan (úlken jáne kishi aýqymdaǵy) izdegenimiz jón. Tárjimeniń negizgi-negizgi «sımptomdaryn» anyqtaǵan jón (soqqy da sol jaqqa berilýi tıis). «Aryq atqa qamshy aýyr» degendeı, onsyz da turalap turǵan salany «sabaı» bergennen ne ónbek, kerisinshe jan-jaqtan japyryla jabylyp, qoldan kelgenshe mártebesin kótermeımiz be. Qazaqsha sóılemegen, sórede mólıip qarap turǵan nesheme kitap bar, sonyń qamalqasyn tabýymyz qajet. Búkil júkti jalǵyz Ulttyq aýdarma bıýrosynyń ıyǵyna artyp qoıǵan da yńǵaısyz. Bul osy baǵytta qyzmet etýge tıis jekelegen Instıtýttyń, qylaıaǵy qolyna qalam ustaǵan ár kisiniń mindeti, bos keńistikti toltyrý naǵyz janashyr jannyń paryzy. Tolyqtaı toqyramaı, áıteýir irili-usaqty tárjimelerdiń dúnıege kep jatqanyn kóńilge medeý tutatynymyz ras. Synaıtyndaı ol áli óz apogeıine jetip, kúshine enip, tórt aıaǵyn teń basqan tulpardaı bola almaı turǵany anyq. Arǵy-bergi iske monıtorıng jasalyp, odan keıingi damýdyń basty-basty baǵyttary, baspaldaqtary aıqyndalyp, naqty-naqty usynys-tilekter aıtylǵany quba-qup. Kásibı ıakı entýzıastik deńgeıde bolsyn, aýdarylǵan dúnıe eshkimge zııan emes. Kózi ashyq, kókiregi oıaý oqyrman segmentaııa-suryptaý-irikteý jolymen ózine qajettisin alady, oǵan alańdamańyz. Sebebi, bul – tabıǵı túrde júzege asatyn úzdiksiz úrdis, keńirek alǵanda fronezıs (Arıstotel. – Á.B.). Ol úshin marketıng pen menedjmenttegi árqıly ádisterdi basshylyqqa ala otyra, kitap kýltin kúsheıtip, naryq qalyptastyrýdy durys kórem. Syrt jaqta qandaı ózgeris bop jatyr eken degen oımen oqtyn-oqtyn qazirgi jahan ádebıetine yqpal etip júrgen jazýshylardy túgendeıtinim bar, kóshten qalmas úshin. IX ǵasyrda ómir súrgen mıstık ál-Júneıd ıbn Muhammed ál-Baǵdadıdyń «fana» atalatyn tereń konepııasy Batys qalamgerleri men fılosoftaryna qatty áser etken-di. Olar ǵulamanyń eńbekterin qotaryp, meılinshe qýattanǵan, nárlengen edi. Bul – ekzıstenıalızmge quıylǵan arnasy keń ózen-tuǵyn. Osyny sińirgen, qorytqan, túıindegen Batys Shyǵysqa óńin aınaldyryp, tyń ádebı ónim berdi...
Aýdarmashy qaıtkende de, soavtor (qosavtorlyq) bola almaıdy. Jáne, ondaı statýsqa ıe bolýǵa zańı, moraldyq-etıkalyq turǵydan quqyǵy da joq. Aýdarmashy – altyn kópir. Iaǵnı, Ol kórkem mátindi óz tiline tárjimeleýshi, kalkaǵa urynyp, qatege boı aldyrmas úshin mentalıtetine, dúnıetanymyna múmkin bolǵansha, ruqsat etilgenshe, shekara-shekteýden asa aspaıtyn ıkemdeýshi qyzmet-fýnkııasyn ǵana atqarady. Jalpy, aýdarma artyqtyq etpeıdi. Qaıta, oqyrman oıyna qozǵaý salyp, túleýine sep bolamyz dep esepteımin. Biz de aýdaraıyq, Bizdi de aýdarsyn. Aýdarmanyń eń negizgi muraty – ádebı-mádenı ıntegraııany kúsheıtý. «Úshinshi álem» sanalǵan elderdiń ádebıetin, muralaryn G8, G20 quramyndaǵy memleketter (ásirese, maqtaýly Eýropa) óz tiline aýdaryp, qaıtalanbas, eshkimge uqsamaıtyn ekzotıkalyq sypattaǵy mádenıeti bar ekenine kózi jetti. Krest joryǵy, Uly jaǵrafııalyq jańalyqtar dáýiri, gegemonııalardyń ekspansııasy, kolonızaııa kezindegi jıhangezder men ǵalymdardyń jazbalary, jıǵan derekteri – osyǵan dálel. Basqany aıtpaǵanda, joǵaryda sóz bolǵan ıntegraııa arqasynda, afrıkandyq yrǵaq pen afroamerıkandyq folklor negizinde dúnıege jaz keldi. «Qara qurlyq» ókilderi basynan qandaı qıyndyq ótkergeninen habardarsyzdar. Qýdalandy, asyldy, atyldy, quqyǵy shekteldi, dıskrımınaııaǵa ushyrady. Muny alǵashqyda sol aýdarma arqyly tanysqan Garrıet Bıcher-Stoýdyń «Tom aǵaıdyń lashyǵynan» bilgen edik. Jaratýshy ár ultty bir-birine uqsamaıtyndaı etip jaratqan-dy. Erekshelik te – sonda. Ishtegi qyǵyzýshylyqty jeńgimiz kelgen soń, bilmekke umtylǵan soń aınalyp kep, tárjimege den qoıatynymyz sózsiz.
Ádebıetimizdegi sóz zergeri, oıshyl, aqyn, hakim Abaı aýdarmalarynyń alar orny bólekshe, ózgeshe. Qaıta-qaıta oqımyn-daǵy, oıǵa qalam. Munda túpnusqadan góri, Abaıdyń kórkem mátindi qabyldaýy, óne boıynan ótkizýi, taqyryp turǵysynan saralap-tańdaýy, ony jańa qyrynan kórýi, túısinýi – qyzyq, tosyn. Pýshkın, Lermontov, Krylov, Polonskıı, Mıkevıch... Abaıdiki – fılosofııalyq qatpary qalyń tárjime, ıaǵnı kisiniń ózimen-ózi: janymen, júregimen dıalogqa túsetin sáti. Sonda ǵana túpnusqanyń ózegin sezinip, pýlsaııasyn baıqaısyń. Qajym Jumalıev «Abaı aýdarmalary jáne onyń tili» atty zertteýinde mynadaı erekshelikti atap ótedi: «... Endi aýdarmanyń qurylysy jaǵyna kelsek, Abaı aýdarmalaryn negizinde eki túrli deýge bolady. Birinshisi – dál aýdarma, ekinshisi – erikti aýdarma. Dál aýdarmalary shýmaq, býnaq, býyn uıqastaryna qaraı ózara jáne ekige bólinedi. Keıbir óleńderdi aýdarǵanda, Abaı shýmaǵyn da, uıqas túrlerin de berik saqtaıdy. Orys óleńderiniń yrǵaq, býyndary qazaq óleńiniń býyndaryna dál kele bermeıdi. Óıtkeni orys óleńi tonıkalyq, ne sıllabo-tonıkalyq óleń qurylysyna jatady da, qazaqtiki sıllabolyq óleń qurylysyna jatady. Sondyqtan Abaı aýdarǵan óleńderiniń býynyn qazaqsha dál berýge múmkin bolmasa da, sany jaǵynan soǵan jaqyn keletin óleńmen aýdarady. Keıde uıqastyryp, keıde tipti obrazdaryn da dálme-dál shyǵarady».
P.S. Ár adam – bir-bir ınstıtýt. Oǵan mysaldy kóptep keltirýge bolady. Demek, ár kisi ózdiginshe eńbektense, jaqsy dúnıe týady degen senimdemin. Al, kádýilgi ınstıtýt jan-jaqta tarydaı shashylǵan mamandardyń basyn qosatyn mekeme ǵana. Mektep kúıredi degennen paıda az. Ony qoldan bolsyn qaıta qalpyna keltirý kerek. Ár nársege kvokktaı kúlegeshtene qaraýǵa da bolar edi. Biraq, odan shyǵar nátıje bar ma eken? Álem aldyndaǵy qazaq ádebıeti – debıtor emes, ózindik orny bar, dástúri qalyptasqan, qoraba-qory jeterlik, dámesi zor, úmit-senimi mol ádebıet. Baıqaǵanyńyzdaı, atalǵan sardar salany damytamyn, bir jaǵyna shyǵysamyn degen jan úshin eshqandaı kirapat-tosqaýyl joq...
Álibek BAIBOL, jazýshy-dramatýrg, ádebıettanýshy, synshy.
