كورىسۋ (ماڭعىستاۋ وڭىرىندە امال مەرەكەسى دەپ اتالادى) - قازاقستاننىڭ باتىس ءوڭىرى جانە رەسەيمەن شەكتەسەتىن ايماقتاردا ساقتالعان كونە ءداستۇر. وسى مەيرامنىڭ شىعۋ توركىنى تۋرالى م.وتەمىسوۆ اتىنداعى باتىس قازاقستان مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ دوتسەنتى، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى جاڭابەك جاقسىعاليەۆ اڭگىمەلەپ بەردى.
عالىمنىڭ ايتۋىنشا، بۇل - قازاق حالقىنىڭ وسكەلەڭ ۇرپاقتى ىزەتتىلىك پەن مەيىرىمدىلىككە، اۋىزبىرشىلىك پەن كىشىپەيىلدىلىككە، تاتۋلىق پەن باۋىرمالدىققا باستايتىن ەرەكشە ۇردىستەرىنىڭ ءبىرى.
قازاق حالقى جىل باسىن ناۋرىزدىڭ 22-سىندە كۇن مەن ءتۇننىڭ تەڭەلۋ كەزىنەن باستايدى. بىراق قازاقستاننىڭ باتىس ايماعى جىل باسىن باسقا جەرلەردەگىدەي 22-سىندە ەمەس، ناۋرىزدىڭ 14-ىندە تويلايدى.
باتىس قازاقتارى بەرتىنگە دەيىن ايلاردىڭ ارابشا اتاۋىن پايدالانىپ كەلدى. ولار: ءدالۋ، ءۇت، امال، ءساۋىر، ساراتان، زاۋزا، اسەت، سۇمبىلە، ميزان، اقىراپ، قاۋىس، جەدى دەپ اتالادى. ولار ايدىڭ تۋىن ءار ايدىڭ ءبىزدىڭ ەسەپ بويىنشا 14-ىنەن باستاعان. ياعني، بىزشە 14 ناۋرىزدى ايدىڭ ءبىر جاڭاسى دەپ ەسەپتەگەن. ولكەمىزدە وسى ەسكىشە (ارابشا) ايلاردىڭ اتالۋىنا بايلانىستى ماقال-ماتەلدەر جەتكىلىكتى.
قازاق «تارازىدا تاڭ سۋىيدى، سۇمبىلەدە سۋ سۋىيدى» دەيدى. اسەتتە (يۋل، شىلدە) تاڭدا تارازى دەگەن جۇلدىز تۋادى. وسى ۋاقىتتا تاڭنىڭ سالقىنداۋىنا بايلانىستى ايتىلعان ءسوز. مۇنداي مىسالداردى سوزا بەرۋگە بولادى.
كورىسۋ قاشان جانە قالاي پايدا بولدى؟ نەلىكتەن بۇل ءداستۇر قازاقستاننىڭ وزگە وڭىرلەرىندە كەزدەسپەيدى؟ اتالمىش عۇرىپتىڭ ءتۇپ-توركىنى قانداي جاعدايلاردان تۋىنداۋى مۇمكىن؟ ازىرشە وتان تاريحى عىلىمىندا مۇنىڭ عىلىمي تۇرعىدا تۇجىرىمدالعان ناقتى جاۋابى جوق. بىراق ءار ءتۇرلى بولجامدار مەن جورامالدار بار.
ارحەولوگ-عالىم اندرەي استافەۆ بۇل ءداستۇردى عىلىمي تۇرعىدان ءتۇسىندىرىپ بەرۋگە تىرىستى. ول ماڭعىستاۋ ولكەسىنىڭ تاريحىن ۇزاق ۋاقىت بويى زەرتتەي وتىرىپ، امال مەرەكەسىنىڭ تامىرى موڭعول مەن تۋۆالىق حالىقتاردا جاتىر دەگەن قورىتىندىعا كەلدى. اداي رۋىنىڭ اڭىزدارى بويىنشا ادامدار ءۇستىرت ايماعى مەن ماڭعىستاۋ تۇبەگىنە شىعىستان كەلگەن. بالكىم، وسى جەردەن وزدەرىمەن بىرگە كۇنتىزبەلىك جۇيەسىن الىپ كەلگەن. موڭعولدار كۇنتىزبەسىنە سايكەس ءبىر اپتادا توعىز كۇن بولعان ەدى. ال كۇنتىزبەنىڭ ءوزى 22 جەلتوقساننان باستالادى. كۇنتىزبەدەگى ءتورت ماۋسىم (كوكتەم-جاز-كۇز-قىس) توعىز كۇننەن تۇراتىن كەزەڭدەرگە بولىنگەن. قىسقى كۇن توقىراۋى كەزەڭىنەن جاڭا جىل باستالىپ، سودان بەرى كۇن ۇزاقتىعى سوزىلادى. ال 23 جەلتوقسان-14 ناۋرىز ارالىعىنداعى ۋاقىت - قىسقى وسىنداي توعىز اپتادان تۇراتىن كەزەڭ. 14 ناۋرىز كۇنى كوكتەم كەلىپ، جاپىراقتار بۇرشىك تۇرىندە بولىپ، كوكەك ءان سالىپ تۇرعان. كوكتەمنىڭ توعىزىنشى كۇنى كۇن مەن ءتۇننىڭ تەڭەسۋ كۇنى تويلانادى.
قولدا بار كەيبىر تام-تۇم دەرەكتەر 14 ناۋرىز قازاقستاننىڭ وزگە وڭىرلەرىندە دە ۇلىستىڭ ۇلى كۇنى رەتىندە اتالعانداي اسەر بەرەدى. ەتنوگراف سەرىك ەرعالي: «شىن مانىندە حالقىمىز ناۋرىز ايىنىڭ العاشقى (ەسكىشە - 1 ناۋرىز قازىرگى 14-نە سايكەس) كۇنىنەن باستاپ، ناۋرىز مەرەكەسىن ءبىر اي بويى مەيرامداعان. قازاقتىڭ عۇلاما عالىمى - ءماشھۇر ءجۇسىپ كوپەيۇلى ءوزىنىڭ جازباسىندا 8 كۇندىك ناۋرىزداما وتەتىنىن جازادى. ول ەسكىشە:1-8 ناۋرىز، قازىرگى كۇنتىزبەدە 14-21 ناۋرىز ارالىعى»، - دەپ جازادى.
ال كەمەڭگەر اقىن شاكارىمنىڭ ۇلى احاتتىڭ جازبالارىندا: «14 مارت - ەسكىشە 1 مارت. اكەي ايتتى: بۇگىن ەسكىشە 1 مارت قازاقشا جاڭا جىل ۇلىستىڭ ۇلى كۇنى. جاڭا جىلدىڭ بۇرىنعى اتى - ناۋرىز، بۇل پارسى تىلىندە جاڭا كۇن» دەگەندى بىلدىرەدى. جاڭا جىل باسىنىڭ ۇلىس ەكەنىنە مىناداي دالەل بار «ۇلىس كۇنى قازان تولسا، ول جىلى اق مول بولادى. ۇلكەن كىسىدەن باتا السا، سوندا ولجالى جول بولار دەگەن»، دەلىنگەن.
كەڭەس وكىمەتىنىڭ حالكوم كەڭەسى 1918 جىلدىڭ 24 قاڭتارىندا «باتىس ەۋروپا كۇنتىزبەسىنىڭ كەڭەس وكىمەتىنە ەنگىزىلۋى» تۋرالى دەكرەتىن قولدانىسقا ەنگىزدى. بۇل كەزدە ەكى كۇنتىزبەنىڭ ايىرماشىلىعى 13 كۇنگە جەتكەن ەدى. ەسكى كۇنتىزبەنى 1918 جىلدىڭ 31 قاڭتارىندا جاۋىپ، كەلەسى كۇندى 14 اقپاننان باستاپ سانادى.
وسى مالىمەتتەردى جۇيەلەي كەلە تۇيگەنىمىز، عالىمداردىڭ ءبىرى بۇل وڭتۇستىك ءسىبىر تۇركىلەرىنەن كەلە جاتقان ءداستۇر دەسە، ەكىنشىلەرى گريگوريان كۇنتىزبەسىنە ەنگىزىلگەن وزگەرىسپەن بايلانىستىرادى.
سايىپ كەلگەندە، كورىسۋ كۇنىنىڭ تاريح ساحناسىنا قاي ۋاقىتتا كوتەرىلگەنى تۋرالى تاريحشىلار اراسىندا ورتاق پىكىر جوق. سوندىقتان ونىڭ شىعۋ توركىنى ءالى دە جان-جاقتى، ەگجەي-تەگجەيلى زەرتتەۋلەردى قاجەت ەتەدى.
كەيبىر ارىپتەستەرىمىز اتالمىش ءداستۇردىڭ پايدا بولۋىن ءوڭىرىمىزدىڭ گەوگرافيالىق ەرەكشەلىگىمىزدەن ىزدەيدى. تارقاتىپ ايتساق، باتىس قازاقستان ايماعىندا ءومىر سۇرگەن اتا-بابالارىمىزدىڭ عاسىرلار بويى نەگىزىنەن كوشپەلى مال شارۋاشىلىعىمەن اينالىسقاندىعىن العا تارتادى. ماسەلەن، قار ەرىپ، جەر ءجىبي باستاعاندا، شەتى مەن شەگى جوق سايىن دالادا تارىداي شاشىلعان حالىق تۋعان-تۋىسىن، جاقىن-جۋىعىن ىزدەپ، ءبىر-بىرىمەن ساعىنا كورىسەتىن بولعان.
وسى ورايدا تاعى ءبىر نازار اۋدارارلىق نارسە، ءداستۇردىڭ تاريحي ءمانىن بۇرمالاپ، اتالمىش ۇلتتىق مەيرامعا ايت ءسوزىنىڭ قوسا ايتىلۋىنىڭ دۇرىس ەمەستىگىن كوتەرىپ جۇرگەن قالامگەرلەردىڭ بار ەكەندىگى. اشىپ ايتساق، كورىسۋ ايت دەپ ايتۋدىڭ تۇبەگەيلى قاتە ەكەندىگى. ويتكەنى ايت بۇل ءدىني مەرەكە. دىنىمىزدە ورازادان كەيىن ءۇش كۇن ايتتايدى، ودان سوڭ جەتپىس كۇننەن سوڭ قۇربان ايت وتەدى. ايتتىڭ كورىسكە ەش قاتىسى جوق. سوندىقتان كورىسۋدى ەل بولىپ ۇلتتىق ناقىشتا، سالت داستۇرىمىزگە بايلانىستى وتكىزۋىمىز كەرەك.
«ويىمىزدى توبىقتاي تۇيسەك، بۇگىنگىدەي جاھاندانۋ زامانىندا قازاقتىڭ ۇلت بولىپ، مەملەكەت بولىپ ساقتالىپ قالۋىنىڭ بىردەن-ءبىر كەپىلى - ۇلتتىق يممۋنيتەتتى كۇشەيتۋ، ۇلتتىق سالت-ءداستۇرىمىزدى، ادەت-عۇرپىمىزدى ساقتاپ، ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزدى جاس ۇرپاقتىڭ ساناسىنا ءسىڭىرۋ. سوندىقتان ەل بىرلىگىنە، ىنتىماققا باستايتىن كورىسۋ مەيرامىن تويلاۋدىڭ ەش ارتىقتىعى جوق. مەرەكە قۇتتى بولسىن، اعايىن!»، دەپ تۇيىندەدى ويىن جاڭابەك جاقسىعاليەۆ.
ايتا كەتەيىك، 14 ناۋرىز كۇنى جاسى كىشىلەر قالا مەن اۋىلداردا اقساقالدار مەن اق جاۋلىقتى اجەلەرگە بارىپ، قوس قولىن بەرىپ، كورىسەدى. بۇل كۇنى جاسى ۇلكەندەر كىشىلەردى كۇتىپ، كەلگەندەرگە «ءبىر جاسىڭمەن! جاس قايىرلى بولسىن، ءومىر جاسىڭ ۇزاق بولسىن!» دەپ ەرەكشە مەيىرىممەن باتاسىن بەرەدى. وسى كۇنى ءار ۇيدە داستارحان جايىلىپ، ۇلتتىق تاعامدار قويىلىپ، ادامدار ءبىر-بىرىمەن قۇشاق جايا امانداسىپ، ەسەندىك سۇراسادى. كوڭىلدە وكپە-رەنىشتەرى بولسا، كەشىرەدى. تاتۋلىققا باستايتىن بۇل جول يسلام قاعيداتتارىنا دا وتە جاقىن. كورىسۋ مەرەكەسى باتىس قازاقستان، اتىراۋ وبلىستارىندا جانە اقتوبەنىڭ كەيبىر اۋداندارىندا، رەسەيدىڭ كورشىلەس استراحان، ساراتوۆ، ورىنبور وڭىرلەرىندە، قاراقالپاقستاندا اتالىپ وتىلەدى. ماڭعىستاۋدا امال مەرەكەسى 14 ناۋرىز كۇنى باستالىپ، جالعاسا بەرەدى. سوڭعى جىلدارى قازاقستاندا مەيرام اياسى كەڭەيىپ كەلەدى.
