14 naýryz – Kórisý kúni

3599
Adyrna.kz Telegram

Kórisý (Mańǵystaý óńirinde Amal merekesi dep atalady) - Qazaqstannyń Batys óńiri jáne Reseımen shektesetin aımaqtarda saqtalǵan kóne dástúr. Osy meıramnyń shyǵý tórkini týraly M.Ótemisov atyndaǵy Batys Qazaqstan memlekettik ýnıversıtetiniń doenti, tarıh ǵylymdarynyń kandıdaty Jańabek Jaqsyǵalıev  áńgimelep berdi.

Ǵalymnyń aıtýynsha, bul - qazaq halqynyń óskeleń urpaqty izettilik pen meıirimdilikke, aýyzbirshilik pen kishipeıildilikke, tatýlyq pen baýyrmaldyqqa bastaıtyn erekshe úrdisteriniń biri.

Qazaq halqy jyl basyn Naýryzdyń 22-sinde kún men túnniń teńelý kezinen bastaıdy. Biraq Qazaqstannyń batys aımaǵy jyl basyn basqa jerlerdegideı 22-sinde emes, naýryzdyń 14-inde toılaıdy.

Batys qazaqtary bertinge deıin aılardyń arabsha ataýyn paıdalanyp keldi. Olar: Dálý, Út, Amal, Sáýir, Saratan, Zaýza, Áset, Súmbile, Mızan, Aqyrap, Qaýys, Jedi dep atalady. Olar aıdyń týýyn ár aıdyń bizdiń esep boıynsha 14-inen bastaǵan. Iaǵnı, bizshe 14 naýryzdy aıdyń bir jańasy dep eseptegen. Ólkemizde osy eskishe (arabsha) aılardyń atalýyna baılanysty maqal-mátelder jetkilikti.

Qazaq «Tarazyda tań sýyıdy, Súmbilede sý sýyıdy» deıdi. Ásette (ııýl, shilde) tańda tarazy degen juldyz týady. Osy ýaqytta tańnyń salqyndaýyna baılanysty aıtylǵan sóz. Mundaı mysaldardy soza berýge bolady.

Kórisý qashan jáne qalaı paıda boldy? Nelikten bul dástúr Qazaqstannyń ózge óńirlerinde kezdespeıdi? Atalmysh ǵuryptyń túp-tórkini qandaı jaǵdaılardan týyndaýy múmkin? Ázirshe Otan tarıhy ǵylymynda munyń ǵylymı turǵyda tujyrymdalǵan naqty jaýaby joq. Biraq ár túrli boljamdar men joramaldar bar.

Arheolog-ǵalym Andreı Astafev bul dástúrdi ǵylymı turǵydan túsindirip berýge tyrysty. Ol Mańǵystaý ólkesiniń tarıhyn uzaq ýaqyt boıy zertteı otyryp, Amal merekesiniń tamyry mońǵol men tývalyq halyqtarda jatyr degen qorytyndyǵa keldi. Adaı rýynyń ańyzdary boıynsha adamdar Ústirt aımaǵy men Mańǵystaý túbegine shyǵystan kelgen. Bálkim, osy jerden ózderimen birge kúntizbelik júıesin alyp kelgen. Mońǵoldar kúntizbesine sáıkes bir aptada toǵyz kún bolǵan edi. Al kúntizbeniń ózi 22 jeltoqsannan bastalady. Kúntizbedegi tórt maýsym (kóktem-jaz-kúz-qys) toǵyz kúnnen turatyn kezeńderge bólingen. Qysqy kún toqyraýy kezeńinen Jańa jyl bastalyp, sodan beri kún uzaqtyǵy sozylady. Al 23 jeltoqsan-14 naýryz aralyǵyndaǵy ýaqyt - qysqy osyndaı toǵyz aptadan turatyn kezeń. 14 naýryz kúni kóktem kelip, japyraqtar búrshik túrinde bolyp, kókek án salyp turǵan. Kóktemniń toǵyzynshy kúni kún men túnniń teńesý kúni toılanady.

Qolda bar keıbir tam-tum derekter 14 naýryz Qazaqstannyń ózge óńirlerinde de Ulystyń uly kúni retinde atalǵandaı áser beredi. Etnograf Serik Erǵalı: «Shyn máninde halqymyz Naýryz aıynyń alǵashqy (eskishe - 1 naýryz qazirgi 14-ne sáıkes) kúninen bastap, Naýryz merekesin bir aı boıy meıramdaǵan. Qazaqtyń ǵulama ǵalymy - Máshhúr Júsip Kópeıuly óziniń jazbasynda 8 kúndik naýryzdama ótetinin jazady. Ol eskishe:1-8 naýryz, qazirgi kúntizbede 14-21 naýryz aralyǵy», - dep jazady.

Al kemeńger aqyn Shákárimniń uly Ahattyń jazbalarynda: «14 mart - eskishe 1 mart. Ákeı aıtty: búgin eskishe 1 mart qazaqsha Jańa jyl Ulystyń uly kúni. Jańa jyldyń burynǵy aty - Naýryz, bul parsy tilinde jańa kún» degendi bildiredi. Jańa jyl basynyń Ulys ekenine mynadaı dálel bar «Ulys kúni qazan tolsa, ol jyly aq mol bolady. Úlken kisiden bata alsa, sonda oljaly jol bolar degen», delingen.

Keńes ókimetiniń Halkom keńesi 1918 jyldyń 24 qańtarynda «Batys Eýropa kúntizbesiniń Keńes ókimetine engizilýi» týraly dekretin qoldanysqa engizdi. Bul kezde eki kúntizbeniń aıyrmashylyǵy 13 kúnge jetken edi. Eski kúntizbeni 1918 jyldyń 31 qańtarynda jaýyp, kelesi kúndi 14 aqpannan bastap sanady.

Osy málimetterdi júıeleı kele túıgenimiz, ǵalymdardyń biri bul Ońtústik Sibir túrkilerinen kele jatqan dástúr dese, ekinshileri Grıgorıan kúntizbesine engizilgen ózgerispen baılanystyrady.

Saıyp kelgende, kórisý kúniniń tarıh sahnasyna qaı ýaqytta kóterilgeni týraly tarıhshylar arasynda ortaq pikir joq. Sondyqtan onyń shyǵý tórkini áli de jan-jaqty, egjeı-tegjeıli zertteýlerdi qajet etedi.

Keıbir áriptesterimiz atalmysh dástúrdiń paıda bolýyn óńirimizdiń geografııalyq ereksheligimizden izdeıdi. Tarqatyp aıtsaq, Batys Qazaqstan aımaǵynda ómir súrgen ata-babalarymyzdyń ǵasyrlar boıy negizinen kóshpeli mal sharýashylyǵymen aınalysqandyǵyn alǵa tartady. Máselen, qar erip, jer jibı bastaǵanda, sheti men shegi joq saıyn dalada tarydaı shashylǵan halyq týǵan-týysyn, jaqyn-jýyǵyn izdep, bir-birimen saǵyna kórisetin bolǵan.

Osy oraıda taǵy bir nazar aýdararlyq nárse, dástúrdiń tarıhı mánin burmalap, atalmysh ulttyq meıramǵa aıt sóziniń qosa aıtylýynyń durys emestigin kóterip júrgen qalamgerlerdiń bar ekendigi. Ashyp aıtsaq, kórisý aıt dep aıtýdyń túbegeıli qate ekendigi. Óıtkeni aıt bul dinı mereke. Dinimizde Orazadan keıin úsh kún aıttaıdy, odan soń jetpis kúnnen soń Qurban aıt ótedi. Aıttyń kóriske esh qatysy joq. Sondyqtan kórisýdi el bolyp ulttyq naqyshta, salt dástúrimizge baılanysty ótkizýimiz kerek.

«Oıymyzdy tobyqtaı túısek, búgingideı jahandaný zamanynda qazaqtyń ult bolyp, memleket bolyp saqtalyp qalýynyń birden-bir kepili - ulttyq ımmýnıtetti kúsheıtý, ulttyq salt-dástúrimizdi, ádet-ǵurpymyzdy saqtap, ulttyq qundylyqtarymyzdy jas urpaqtyń sanasyna sińirý. Sondyqtan el birligine, yntymaqqa bastaıtyn Kórisý meıramyn toılaýdyń esh artyqtyǵy joq. Mereke qutty bolsyn, aǵaıyn!», dep túıindedi oıyn Jańabek Jaqsyǵalıev.

Aıta keteıik, 14 naýryz kúni jasy kishiler qala men aýyldarda aqsaqaldar men aq jaýlyqty ájelerge baryp, qos qolyn berip, kórisedi. Bul kúni jasy úlkender kishilerdi kútip, kelgenderge «Bir jasyńmen! Jas qaıyrly bolsyn, ómir jasyń uzaq bolsyn!» dep erekshe meıirimmen batasyn beredi. Osy kúni ár úıde dastarhan jaıylyp, ulttyq taǵamdar qoıylyp, adamdar bir-birimen qushaq jaıa amandasyp, esendik surasady. Kóńilde ókpe-renishteri bolsa, keshiredi. Tatýlyqqa bastaıtyn bul jol ıslam qaǵıdattaryna da óte jaqyn. Kórisý merekesi Batys Qazaqstan, Atyraý oblystarynda jáne Aqtóbeniń keıbir aýdandarynda, Reseıdiń kórshiles Astrahan, Saratov, Orynbor óńirlerinde, Qaraqalpaqstanda atalyp ótiledi. Mańǵystaýda Amal merekesi 14 naýryz kúni bastalyp, jalǵasa beredi. Sońǵy jyldary Qazaqstanda meıram aıasy keńeıip keledi.

 

inform.kz

Pikirler